Salmonowicz, Stanisław
Lata toruńskie Johanna Gottlieba
Willamowa (1736-1777), poety z
Morąga
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 45-57
1973
LATA TORUŃSKIE JOHANNA GOTTLIEBA WILLAMOWA
(1736— 1777), POETY Z MORĄGA
G łośn e w X V II i X V III w ie k u to r u ń sk ie g y m n a s i u m a c a d e m ic u m ,
czołow a szk oła lu tera ń sk iej e lity R zeczy p o sp o litej, Ś lą sk a , Ł u życ, a n a w e t i d a lek ich k ra jó w h ab sb urskich, zn ajd ow ało się w sto su n k o w o lu ź n y c h zw iązk ach z te ry to r iu m P ru s K sią żęcy ch . D la T orunia n a jw a żn iej sz y m i ośrodk am i in te le k tu a ln y c h p ow iązań p o z o sta w a ły przez w ie k X V II W itten berga, L ip sk i Jen a, a n ie b lisk i g eo g ra ficzn ie K ró lew iec . T akże w X V III w ie k u po d alsze n auki, jak i po k a n d y d a tó w n a p ro feso ró w sięgano ch ę tn iej do L ipsk a i H alle, a n a stęp n ie do G ety n g i L P r z y b y w a li p rzecież do T orunia w ie lo k ro tn ie u c zn io w ie i p ro feso ro w ie zw ią za n i p o ch o d zeniem z P ru sa m i K sią żęcy m i, b y w sp o m n ieć ty lk o g ło śn eg o h isto ryk a K rzy szto fa H a r tk n o c h a 2, p ro feso ró w M arcina B óh m a i R einhold a F ry d ery k a B orn m an n a 3. W śród u czn ió w obok lu tera ń sk ich M azurów nie b rakow ało tak że ro d o w ity c h N ie m có w z m ia st na p ogran iczu p o lsk o - -p ru sk im *. U c zeln ia toru ńsk a działała w w aru n k ach w y tw o rz o n y c h to le ra n cy jn ą tra d y cją w ie lo n a ro d o w o ścio w ej i w ie lo w y z n a n io w e j R zeczy p o sp o litej O bojga N arodów . T ra d y cji tej n ie p r z ek re śliły ta k ie czy in n e p rzeja w y braku to lera n cji, w ła śc iw e zresztą n ie ty lk o k ołom k a to lic
1 P o r. o g ó ln ie S. S a l m o n o w i c z , T o r u ń s k ie G im n a z j u m A k a d e m ic k ie w la ta c h 1681— 1817. S t u d i u m z d z ie jó w n a u k i i o ś w ia ty P r u s K r ó le w s k ic h (w d ru k u ). 2 K rz y sz to f H a rtk n o c h b y ł ro d e m z J a b ło n k i k o ło P a s y m ia . P o r . o s ta tn io J . S e r c z y k , K r z y s z t o f H a r tk n o c h (1644·—1687) to r u ń s k i h is to r y k P o m o rza , R o c z n ik T o ru ń s k i, t. 3, 1969. 3 M a rc in B ö h m (1659— 1715, u ro d z o n y w P a s y m iu ) b y ł p o H a rtk n o c h u k o n ty n u a to r e m e ru d y c y jn y c h z a in te r e s o w a ń h is to ry c z n y c h T o r u n ia w X V III w ie k u . P o r. o n im S. S a l m o n o w i c z , W k r ę g u to r u ń s k ic h e r u d y tó w o sie m n a ste g o w ie k u , ,w: K się g a P a m ią tk o w a 4 0 0-lecia T o r u ń s k ie g o G im n a z j u m A k a d e m ic k ie g o ,
t. 1 ( X V I —X V I I I w .), T o ru ń 1972, ss. 227— 230. D z ia ła ją c y w T o r u n iu w la ta c h 1713— 1725 p ro f e s o r R. F. B o rn m a n n b y ł n a jw y b itn ie js z y m m a te m a t y k ie m t o r u ń s k im w X V III w ie k u i z a s ły n ą ł ja k o g o rą c y p ro p a g a to r te o r ii K o p e rn ik a . R o d em z K ró le w c a .
1 P rz y to c z m y p rz y k ła d o w o d a n e z l a t 1667— 1670: n a 261 u c z n ió w w p is a n y c h
do M e tr y k i s z k o ły t o r u ń s k ie j 98 osób re p re z e n to w a ło śro d o w isk o to ru ń s k ie , 42 Ś lą sk , 32 P r u s y K ró le w sk ie , a 31 P r u s y K sią ż ę c e (S. T y n c, D zieje G im n a z j u m
kim 5. D zięk i tej tra d y cji szk oła toruńska w n io sła sw ój c en n y w k ła d nie ty lk o do d ziejó w p ro testa n ty zm u p o lsk ieg o i krajów ościen n ych , n ie ty lk o za słu ży ła się w ie lc e dla d ziejó w k u ltu ry p olsk iej, ale i stw o rzy ła p e w n e w a rto ści n ieo b o jętn e dla dziejów , na p rzyk ład dla k u ltu ry w ę g ier skiej 6. D opiero w latach sześćd ziesią ty ch X V III w ie k u w m urach szk oły toru ń sk iej sp o ty k a m y p ierw sze czy n n e i god n e u w a g i n aw iązan ia do tw órczości litera ck iej w języ k u n iem ieck im . O św iecen ie, a obok niego w p ły w o w y w P ru sach p iety zm 7, n io sły ze sobą hasło w ięk szej ran gi dla tw órczości w ję zy k a ch narod ow ych . W raz z od ch od zen iem w przeszłość b arok ow ych g u stó w litera ck ich u leg a ło o gran iczen iu p a n ow an ie łaciny. N a jw y b itn iejszy m rep rezen ta n tem n o w y ch ten d e n c ji litera ck ic h w T o runiu stał się p oeta Jan B ogu m ił (Johann G ottlieb) W iliam ów (W illam o- w iusz), z w a n y w dobie su k cesó w z em fazą „n iem ieck im P in d a r e m ”. M łodo zm arły tw órca stosu n k ow o szyb k o został zap om n ian y w dob ie roz k w itu lite ra tu ry n iem ieck iej u sc h y łk u X V III w ie k u i dopiero w począt k ach X X w ie k u p ośw ięcon o m u n ieco w ięce j u w a g i w bad aniach h isto ry czn o - lite r a c k ic h 8. D o n a jciek a w szy ch w biografii W illam ow a należą słabo dotąd znane lata toru ń sk ie. Stąd g łó w n y m celem n in iejszeg o szk i cu jest szczeg ó ło w e u jęcie d a n y ch do teg o ok resu na tle ca ło k szta łtu b io g ra fii p o e t y 9. Fakt, iż rodzina W illa m o w ó w odegrała p ow ażn ą rolę w ży ciu H erdera, sta n o w i dod atkow o u zasad n ien ie n in ie jsz y c h uw ag.
Jan B o g u m ił W iliam ów urodził się w M orągu 15 sty c zn ia 1736 r. J a k o sy n K ry stia n a R einh old a (1701— 1763), pastora, oraz M arii L u d w ik i
5 P o r. o p o s ta w ie n ie to le ra n c y jn e j e lity lu te ra ń s k ie g o T o r u n ia S. S a l m o n o - w i c z , Z p r o b le m a ty k i n a r o d o w o ś c io w e j i p o lity c z n e j o sie m n a s to w ie c z n e g o T o r u
nia , S p ra w o z d a n ia T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o w T o ru n iu , 21, 1967, T o r u ń 1969.
e O b lis k ic h z w ią z k a c h T o r u n ia i te ry to r ió w ó w c ze sn y ch w ę g ie rsk ic h (ze S ło w a c ją n a czele) z e b ra łe m o b s z e rn e m a te r ia ły (w o p ra c o w an iu ).
7 P o r. G. K a i s e r , P ie tis m u s u n d P a tr io tis m u s i m lite r a ris c h e n D eutschland..
E in B e itr a g z u m P r o b le m d e r S ä k u la risa tio n , W ie sb a d e n 1961, H . S p e r b e r ,
Der E in flu s s d e r P ie tis m u s a u f d ie d e u tsc h e S p ra ch e d es 18. J a h r h u n d e r ts , V ie rte l
j a h r e s s c h r if t f ü r L i t e r a t u r - W iss e n sc h a ft u n d G e iste s -G e sc h ic h te , B d. 8, 1930. O g ó ln ie E . R i e d e s e l , P ie tis m u s u n d O rth o d o x ie in O stp re u ss e n , K ö n ig s b e rg - -B e rlin 1937. 8 J e d e n z p ie rw s z y c h b io g ra m ó w W illa m o w a z a w a r ty z o sta ł u C. H. S c h m i - d a, N ek ro lo g o d er N a c h r ic h te n v o n d e m L e b e n u n d d e n S c h r if te n d es v o r n e h m s te n v e r s to r b e n e n d e u ts c h e n D ic h te rs, B e r lin 1785, ss. 686— 698. D o p ie ro n a p o c z ą tk u
X X w ie k u p o w sta ły (n ie z a leż n ie od sieb ie) d w ie p ró b y m o n o g ra fic z n e g o u ję c ia tw ó rc z o śc i lite r a c k ie j W illa m o w a : R. S c h r e c k , J o h a n n G o ttlie b W ilia m ó w (1736— 1777). B e itr a g z u r n e u e r e n L ite r a tu r g e s c h ic h te , H e id e lb e rg 1913 і K . S p e i
s e r , D er D ith y r a m b e n d ic h te r J o h a n n G o ttlie b W ilia m ó w , X X V II J a h r e s b e r ic h t des k a is e rlic h - k ö n ig lic h e n S tiftu n g s g y m n a s iu m s d e r B e n e d ik tin e r in S t. P a u l (K ä rn te n ) ü b e r d as S c h u lja h r 1911/1912, St. P a u l 1912. N a w e t so lid n e o p ra c o w a n ia lite ra tu ro z n a w c z e n ie m ie c k ie p o m ija ją z re g u ły a r ty k u ł K . S p e i s e r a. O b aj a u to rz y u s ta lili g łó w n e fa k ty ż y cio ry so w e, je d n a k ż e a n i o k re s u to ru ń s k ie g o , a n i p e te r s b u r s k ie g o (do dziś b a rd z o n ie ja sn e g o ) b liż e j n ie b a d a li. W te j m ie rz e n ic n o w ego n ie w n ió sł a r ty k u ł U. L e h m a n n , J o h a n n G o ttlie b W ilia m ó w — e in M ittle r
z w is c h e n d e r d e u ts c h e n u n d r u ss isc h e n L ite r a tu r , Z e its c h r ift f ü r S la w is tik , V II,
1962, ss. 374— 382.
9 P o r. g o d n e u w a g i b io g ra m y p o e ty : C. D i e s c h w: A ltp r e u s s ic h e B io g ra p h ie, Bd. 2, M a r b u rg 1967, ss. 806— 807; W. K o s с h, D e u tsc h e s L ite r a tu r L e x ic o n , Bd. 4, 2 w y d ., B e rn 1958, s. 3383; D. J a c o b y w : A llg e m e in e D e u tsc h e
N itze 10. O jciec p o ety b y ł postacią in teresu jącą: urod zon y w D ąb rów n ie (G ilgenburg), po stu d iach w Elblągu, T oruniu n , H alle i K rólew cu , dzia ła ł w M orągu jako jed en z m iejsco w y ch p astorów 12. W dom u jego pan o w ała p ie ty sty c zn a atm osfera. D o h isto rii lite ra tu r y n iem ieck iej p rze szed ł W ilia m ó w obok pastora i litera ta S eb astian a F ry d ery k a T resch o 13
jako p rotek tor i n a u c z y c ie l m łod ego H erdera 14. Jan G otfryd H erder b y ł m łod szy od W illam ow a o 8 lat. W szech stron n e ta le n ty m ło d eg o filo z o fa u jaw n ion e już w ty m okresie zw ró ciły nań u w a g ę całego otoczenia. N ie w ie le w p ra w d zie w iadom o o zw iązk ach obu p o etó w w ep oce M orąga, jed n ak że p rzetrw a ły one m im o znaczn ej różn icy ta len tó w i znaczenia w ż y ciu k u ltu ra ln y m ty c h czasów aż do p rzed w czesn ej śm ierci W illa m ow a, k tó rem u H erder z ło ż y ł p o ety c k i hołd p o ś m ie r tn y 15. O jciec zaś Jana B ogu m iła pozostał w pa m ięci H erdera jako w zór pastora i czło w iek a. D od ajm y, iż w lic z n y c h w y p o w ied zia c h H erdera se n ty m e n t do rod zin n ego M orąga p rzep latał się z p e łn y m i obu rzenia rem in iscen cja m i o zn ien a w id zo n y m przezeń p ru sactw ie, m ilita r n o -p o licy jn y m u cisk u pa n u ją cy m w m onarch ii F ry d ery k a I I 16.
Z dolności ję z y k o w e i zap ał do n au k i c ec h o w a ły Jana B ogu m iła W il lam ow a od la t w c ze sn y ch , k ie d y to pod k ieru n k iem ojca pob ierał po czątk i nauk: P r i m i s l it e r a r u m e t a r t i u m lib e r a l i u m e le m e n ti s d o m i d ili
g e n t is s i m e e r u d i t u s 17. W rez u lta cie W iliam ów im m a try k u lo w a ł się na
U n iw e r sy te c ie w K ró le w cu w 1752 r. w w ie k u 16 lat. Z god n ie z tra d y cją rodzin ną stu d io w a ł teologię, jedn ak że n ie w y k a zy w a ł an i pow ołan ia, an i zapału do ka riery d u ch ow n ej, przed e w szy stk im in te re so w a ł się filo logią klasyczn ą, m atem a ty k ą , g eografią i filozofią. D od ajm y, iż w ty c h latach grono p rofesorsk ie w K ró lew cu b y ło złożon e z p rz ec iętn y ch jed nostek: w y k ła d y K an ta rozp o częły się dopiero w 1755 r., a w ię c pod
10 p rz y u ro c z y sty m w p ro w a d z e n iu W illa m o w a n a p ro fe s o ra to ru ń s k ie g o w d r u k o w a n y m te k śc ie z a p ro sz e n ia z n a la z ł sie ta k ż e ży cio ry s n o w o m ia n o w a n e g o p ro f e so ra (por. B ib lio te k a N a ro d o w a , sy g n . X V II I .3.1592 A u c to r ita te ac m a n d a to [...] S en . T h o r, so lle n n ia p u b lic a . T h o r u n ii [1761].
11 W p isa n y do s e k u n d y to r u ń s k ie j 21 V II 1715 r. (por. K sią ż n ic a M ie jsk a w T o r u n iu , M e tr y k a s z k o ły , rk p s , sygn. 113/B 2° 28, s. 336). 12 O M o rą g u te j ep o k i p o r. W . v. W r a n g є 1, D er K r e is M o h ru n g e n . E in o s tp re u s sis c h e s H e im a tb u c h , W ü rz b u rg 1967, ss. 32 n .; W . D o b b e k, J o h a n n G o ttfr ie d H e rd e rs J u g e n d z e it i n M o h r u n g e n u n d K ö n ig sb e r g , 1744— 1764, W ü rz b u rg 1961, ss. 25 n. o ra z E. A d l e r , H e r d e r i O św ie c e n ie n ie m ie c k ie , W a rsz a w a 1965, ss. 38 n.
и p r a c e w . D o b b к a re h a b ilito w a ły p a m ię ć S. F. T re s c h o r o z s trz y g a ją c n a jeg o k o rz y ś ć s p ó r w śró d b io g ra fó w H e rd e ra , k tó rz y z a rz u c a li p a s to r o w i złe t r a k t o w a n ie m ło d e g o H e rd e ra .
14 P o r. E. A d l e r , op. cit., ss. 44— 45.
15 A u f W illa m o v s , d e s d e u ts c h e n D ith y ra m b e n s ä n g e r s, T o d , p ie rw o d ru k n a s t ą p ił d o p ie ro w 1781 r . w c z a so p iśm ie „ D eu tsc h es M u s e u m ” (por. t e k s t w ie rs z a z a o p a trz o n e g o u w a g a m i H e rd e ra w H e rd e rs S ä m m tlic h e W e r k e , h e ra u s g . vo n
В. S u p h a n , B d. 29, B e rlin 1899, ss. 69— 71).
16 W M o rą g u s ta c jo n o w a ł s iln y g a rn iz o n w o jsk o w y , a b r u ta ln e sce n y życia g a rn iz o n o w e g o z a p a d ły g łę b o k o w p a m ię ć n ie ty lk o H e rd e ra , a le i W illa m o w a . W a rto ta k ż e p o d k re ś lić , iż ś ro d o w isk o M o rą g a m ia ło b lis k ie p o w ią z a n ie z lu d n o ścią m a z u rs k ą . P a s to r W ilia m ó w p e łn ił sw e o b o w ią zk i re lig ijn e ta k ż e w ję z y k u p o lsk im , k tó r y b y ł u ż y w a n y w d o m u W illa m o w ó w o b o k ję z y k a n ie m ie ck ieg o .
k on iec pob ytu W illam ow a w K r ó le w c u 18. W isto cie lata k ró lew ieck ie sk o n k rety zo w a ły od m ien n ie ży cio w e p ow ołan ie W illam ow a: rozpoczął d ziałalność literacką, którą m iał k o n ty n u o w a ć do końca życia. Zaw ód przecież literata w tej epoce, a zw łaszcza w prusk iej m onarchii ab solu tn ej, n ie daw ał w ie lk ic h szans k a riery ż y cio w ej, n ie za p ew n ia ł m in im a ln y ch m ożliw ości b y to w y ch . P isa rze m u sie li d latego szuk ać zajęć w K ościele, ośw iacie, ad m inistracji bądź w w ojsku . W la ta ch p o b y tu W illam ow a w K ró lew cu rod ziły się ż y w e zain teresow an ia literatu rą niem ieck ą, k tó ry ch w y ra zem stało się za ło żen ie sto w a rzy szen ia pod n azw ą S t i ll e G e s e l l
schaft g u t e r F reu n de. D o z a ło ży cieli, k tórzy r ek ru to w a li się ze stu d en
tó w o am bicjach literack ich , n a leża ł i W iliam ów . Obok n iego d ziałali p óźn iejsi zn an i lite ra ci pruscy, d u ch o w n y p rotestan ck i L u d w ik E. B o ro w sk i (1740— 1831) 19, poeta i ziem ian in Jan J erzy S c h e ffn e r (1736— — 182 0) 20 oraz p óźn iejszy p rzy ja ciel i k o le g a W illam ow a w Toruniu, rek tor S z k o ły N o w o m iejsk iej, J. G. K raft. N a jlep sz y m p rz y ja ciele m p o ety b y ł p op u larn y w k ołach stu d en ck ich p oczą tk u ją cy tw órca S am u el K rickendt. Z litera ck ich p rzy ja źn i ty c h lat n a le ży w y m ie n ić jeszcze Jana W ilh elm a G leim a 21 oraz n a jw y b itn iejszą obok K anta postać środ ow isk a k ró lew ieck ieg o Jana Jerzego H am anna (1730— 1788), m y ślicie la i p i sarza, k tó ry w y w a r ł p ow ażn y w p ły w na p o k o len ie H erdera i G oethego. W 1756 r. W ilia m ó w p ow rócił z K ró lew ca do M orąga i p rzeb yw ał w dom u rod zin n ym aż do 1758 r. (inform acja ży cio ry su toruń sk iego). W ty m że roku u k o ń czy ł p rzerw ane stu d ia u n iw er sy te ck ie i zap ew n e z in ic ja ty w y profesorów k ró lew ieck ich objął sta n o w isk o I k o leg i (czy li n a u czy ciela w m łod szych klasach) w G im n azju m T oru ń sk im 22. 26 lip ca 1758 r. p rzy b y ł W iliam ów do Torunia, a 9 sierp n ia teg o ż roku został u roczyście w p row ad zon y w sw e n o w e o b ow iązk i p rzez rektora. P ocząt k ow o sp ra w y i sy tu a cja n a u czy ciela W illam ow a k s zta łto w a ły się w T oru n iu p om yśln ie; p ełen zapału do pracy, w szech stro n n ej w ie d z y i ta le n tów p ed agogiczn ych , m ło d y n a u cz y c ie l zaskarb ił sob ie p o w szech n e u zn a
18 W ilia m ó w s tu d io w a ł g łó w n ie p o d k ie ru n k ie m p ro f e s o ró w K . A. C h ris tia n i, J. G. L in d n e r a i T. C. L ilie n th a la . O ó w c z e sn y m U n iw e rsy te c ie p o r. u w a g i W. D o b b k a , op. cit., ss. 76 n., 90 n .; p o r. o g ó ln ie J . N a d l e r , G eistig es L e b e n
v o n d e r K r ö n u n g F rie d ric h s I b is z u m T o d e K a n ts ; w : D e u tsc h e S ta a te n b ild u n g u n d d e u tsc h e K u ltu r i m P r e u ss e n la n d e , K ö n ig s b e rg , 1931.
19 G ro n o lite r a tó w k ró le w ie c k ic h , k tó rz y s w ą tw ó rc z o ść ro z p o c z y n a li u p ro g u d ru g ie j p o ło w y X V III w ie k u w d o b ie p a n u ją c y c h jeszcze g u s tó w ro k o k o w y c h i te n d e n c ji n e o k la sy c z n y c h , w k ró tc e m ia ło się z n aleź ć n a m a rg in e s ie w ie lk ic h o siąg n ięć S t u r m u n d D ra n g -P e rio d e (por. o g ó ln e u w a g i R. U n g e r a , H a m a n n u n d d ie A u f k lä r u n g , J e n a 1911, Bd. 1, ss. 64 n. o ra z A. A n g e r , L ite r a risc h e s R o k o k o , S t u t t g a r t 1962).
20 S c h e ffn e r b y l b lis k i n ie ty lk o K a n to w i i H e rd e ro w i, a le i k o ło m to r u ń s k im w ep o ce p o b y tu w T o r u n iu W illa m o w a (por. cen n y z b ió r: B r ie fe a n u n d
vo n J o h a n n G eorg S c h e ffn e r , h e ra u sg . v o n A. W a r d a, Bd. 1— 4, M ü n c h e n -
-L e ip z ig 1918— 1931; J . N a d l e r , op. cit., s. 332 p is a ł о S c h e ffn e rz e : e in t a p fe
rer S o ld a t, v o r tr e fflic h e r B e a m te r, m u s t e r h a fte r G u ts h e r r ). P o ty lu ro la c h n ie w ie le
ju ż p o z o sta w a ło m ie js c a n a lite ra c k ie dzieło.
21 J . W . G leim (1719— 1803) s ła w ę u z y s k a ł d o p ie ro p o d k o n ie c d łu g ie g o ży cia 'a k o a u to r p a trio ty c z n y c h K rie g s lie d e r , (por. W . K o sch , op. cit., s. 830).
22 M e tr y k a to r u ń s k a , op. cit., s. 377. U rz ą d I k o le g i n a u c z a ją c e g o w te r c ji i q u a rc ie b y ł w y lic z a n y b e z p o ś re d n io po p ro fe s o ra c h p le n o titu lo .
nie. W krótce u jaw n ić m iał tak że sw e ta le n ty litera ck ie, a r t y s t y c z n e23
oraz zaczął przeja w ia ć d ziałalność na p olu czasop iśm ien n ictw a. K ie d y po o d ejściu z T orunia rek tora Jet.zego jego n astęp cą został profesor K ries, w ó w cza s W illam ow a aw an so w a n o na sta n o w isk o profesora zw yczajn ego. In au gu ru jąc sw e n o w e o b ow iązk i K ries 20 k w ie tn ia 1761 r. w y g ło sił m o w ę D e s in is tr is q u i b u s d a m o p in io n ib u s p u b l i c a r u m s c h o la r u m e x is ti m a
tio n i in imicis , a W ilia m ó w za H oracym rozw ażał tem a t: D iff iciliu s esse, ill iq u o d est dulce a d d e r e u t i li t a te m , q u a m q u i d e m u ti li a d m is c e r e d u l c e d i n e m 2i.
Jakim b y ł Toruń ty c h la t dla p o ety , jak ie sta n o w ił środ ow isk o in te lek tu aln e?
Lata sześćd ziesią te X V III w ie k u to o sta tn i w T oruniu ty c h czasów ok res w z g lęd n e j p o m y śln o ści ek on om iczn ej, a zw łaszcza p ew n eg o o ży w ien ia in te le k tu a ln e g o 25. W lu tera ń sk ich k ołach k o ś cie ln y ch i o św ia to w y c h oraz w śród w y k szta łco n eg o p a try cja tu k w itły za in tereso w a n ia k u l tu raln e, a n a w et n a u k o w e 26. B ib lio filstw o i k o lek cjo n erstw o w io d ły p ry m obok za in tereso w a ń h isto ry c zn y ch 27. T oruń b y ł n ad al p ow ażn ym ośrodkiem w y d a w n ic zy m . W latach 1760— 1772 w y c h o d ziło god n e u w agi pism o „T hornisch e W ö ch en tlich e N a ch rich ten und A n ze ig en ”, z k tó ry m w spó łp ra co w a ł tak że W ilia m ó w 2S. M iarą zn aczen ia ośrodka toru ń sk iego b y ł fak t, że w k rótce p ow stało, w ła śn ie pod red akcją profesora W illa m ow a, n o w e pism o „u czon e” — „T hornisch e N a ch rich ten v o n G eleh rten S a ch en ” . W m urach szk o ły obok w y b itn eg o w y ch o w a n k a n eo h u m a n i- sty czn ej u czeln i (studia w G etyn d ze) rektora Jana A lbin a K riesa 29 przo dow ali: w y b itn y h isto r y k toruń sk i, a p ó źn ie jszy prorek tor G o tfry d C en t n er 30 oraz n a jb liższy toru ń sk i p rz y ja ciel W illam ow a, p ełen zapału dla litera tu r n o w o ży tn y ch , p rofesor Jan Jak u b N etzk er 31. T en r o d o w ity
to-23 P rz e z c ałe ży cie W ilia m ó w ry s o w a ł, ry to w a ł, p r o je k to w a ł e k s lib ris y i w i n ie ty (por. S. D ą b r o w s k i , J a n J a k u b B r a u n e r, to r u ń s k i s z ty c h a r z i k a r to w n ik
X V I I I w ie k u , T y g o d n ik T o ru ń s k i, R. IV , t. 4, 1927, n r 4— 5).
84 P o r. o p is u ro c z y sto ś c i w A rc h iw u m T o ru ń s k im , II, X IV , 25. W s w e j m o w ie d a ł W ilia m ó w w y ra z s w y m p o s tę p o w y m p o g lą d o m p e d a g o g ic z n y m , te n d e n c ji do z a s tę p o w a n ia p rz y m u s u ś ro d k a m i ła g o d n e j p e rs w a z ji.
85 P o r. o p isy A. S e m r a u , T h o r n in d e n J a h re n 1770— 1793, M itte ilu n g e n des C o p p e rn ic u s -V e re in f ü r W iss e n sc h a ft u n d K u n s t zu T h o r n , H . 8, 1893; H . F r e y t a g , D as g e istig e L e b e n T h o r n s u m 1755 in d e r S c h ild e r u n g e in e s Z e itg e n o s se n ,
ib id e m , H . 23, 1915; I. M a ć k i e w i c z , A. C h. D i t t m a n o t o r u ń s k im to w a
r z y s t w ie n a u k o w y m , K w a r ta ln ik H is to rii N a u k i i T e c h n ik i, R. 4, 1959 z. 3. B o g a
ty o b ra z ep o k i M . D u n a j ó w n a , Z d z ie jó w to r u ń s k ie g o c za so p ism a „ T h o rn isc h e
W ö c h e n tlic h e N a c h r ic h te n u n d A n z e ig e n ** (1760— 1772). T o r u ń 1960.
26 W y sta rc z y p rz y p o m n ie ć , iż ju ż od l a t d w u d z ie s ty c h X V III w ie k u ś ro d o w isk o to ru ń s k ie s ta l e się z d o b y w a ło n a n o w e „ u cz o n e ” c za so p ism a i o b o k G d a ń s k a i W a rsz a w y d z ie rż y ło w te j m ie rz e p r y m a t w R ze c z y p o sp o lite j.
27 P o r. S. S a l m o n o w i c z , W k r ę g u to r u ń s k ic h e ru d y tó w ... p a ss im . 28 Ро г. M. D u n a j ó w n a , op. cit., z w łasz cz a n a s tro n a c h 107— 108, 139 n., 153, 176. 29 P o r. b io g ra m S. S a l m o n o w i c z a w : P o ls k i s ło w n ik b io g r a fic zn y , t. 14, 1969, s. 308. 30 U c zn ie m C e n tn e r a b y ł w y b itn y to r u ń s k i p r a w n ik i h is to ry k , p ro f e s o r S z k o ły R y c e rs k ie j K . Bv S te in e r. 31 J a n J a k u b N e tz k e r (1736— 1781), sy n k u p c a to ru ń s k ie g o , b y ł od 1761 r. p r o fe s o re m n a d z w y c z a jn y m , a od 1762 r. p ro f e s o re m z w y c z a jn y m . N a le ż a ł do ty c h 4. K o m u n i k a t y
ru ń czyk stu d io w a ł w Jen ie, a n a stęp n ie przez d łu g ie lata u tr zy m y w a ł ożyw ion ą k o respon d en cję literack ą, śled zą c z o d leg łeg o Torunia now e zjaw isk a w litera tu rze n iem ie ck iej. To zap ew n e za p o śred n ictw e m W illa m ow a w szed ł N e tzk er w w ie lo le tn i ko n ta k t lis to w n y ze w sp om n ian ym już S ch effn erem . W k o resp on d en cji tej p rzew ija ją się od lat szęśćd zie- sią ty ch nazw isk a K lop stock a i W ielanda, G ellerta i L essinga, H erdera, ponadto całej p leja d y k r ó le w ie c k ie j32. J e ż e li w osob ie N etzk era w id zim y m im o w szy stk o jed y n ie in te lig e n tn e g o m iłośn ik a sztuk i, litera ck ieg o d y leta n ta 33, to jako p o etę z p ra w d ziw eg o zdarzenia n a leży w y m ie n ić inn ego n au czyciela ó w czesn ego Torunia, J erzeg o K rzy szto fa W eitzlera, autora liczn y ch b ajek i satyr, k rótk ich S in n g ed ich te 34. W iliam ów b y ł w szk ole toru ńsk iej przed e w szy stk im pedagogiem , w y k ła d o w cą h istorii, języ k ó w k la sy czn y ch i sztu k pięk n y ch , a ok resow o g eo g ra fii i m a tem a ty k i. W m ia rę pogarszania się sy tu a cji fin a n so w ej szk o ły (częstego zalegan ia z w y płacaniem poborów Td.) W iliam ów , obarczon y obow iązkam i r o d zin n y m i 35, b y ł zm u szon y do szuk ania dod a tk o w y ch źród eł dochodu. M iędzy in n y m i w ielo k ro tn ie u d zielał lek cji języ k a p o lsk ieg o lub n au czał p ry w a tn ie syr.ów polsk iej szla ch ty . S y tu a cji n ie ra to w a ły an i w y d a w n ic tw a literack ie, ani red agow an e przez W illam ow a pism o. T rudn ości m aterialn e w o k resie toruń sk im m ia ły za w a ży ć na jego p óźn ie jszy ch d ecyzjach . ,
N a jw ięk szy m n ie w ą tp liw ie jego osiągn ięciem w ty c h latach b y ło k ie row anie w sp om n ian ym już czasop ism em toru ń skim , d w u ty g o d n ik iem „T hornische N ach rich ten von G eleh rten S a c h en ” . P ism o u k a zy w a ło się w latach 1762— 1766 i sta n o w iło przed e w szy stk im k ron ik ę życia n a u k ow ego, częściow o też litera ck ieg o P ru s K ró lew sk ich , R zeczyp osp olitej, K rólew ca i in n y ch ośrodk ów w sch od n iop ru sk ich, a także w p ew n ej m ierze
in te le k tu a lis tó w to ru ń s k ic h d ru g ie j p o ło w y X V III w ie k u , k tó rz y in s p ira c ji t w ó r czych s z u k a li p rz e d e w sz y s tk im w l i te r a tu r z e n ie m ie c k ie j. K o re sp o n d e n c ja z S c h e ffn e re m d o w o d zi, iż p r a g n ą ł o n b y ć b lisk o s p r a w lite ra c k ie g o O lim p u . B ył to po ra z p ie rw s z y O lim p n ie m ie c k i, a n ie n e o ła c iń s k i. A le do n ie m ie c k ie g o O lim p u d ro g a z T o r u n ia b y ła d a le k a .
32 G o e th e p o ja w ia się w k o re s p o n d e n c ji N e tz k e ra po r a z p ie rw s z y w liśc ie z 7 X 1774: V om G ö th e h a b e ic h d e n G ö tze v o n B e r lic h in g e n g e le se n , u n d m ic h
e rg ö tze t, er is t fr e y lic h in S h a k e s p e a r ’s M a n ie r, m a n m e r k t a b e r d o ch d ass b e y m E n g lä n d er N a tu r, b e y m . D e u tsc h e n K u n s t, d o rt O rig in a l, h ie r N a c h a h m u n g ist (B rie fe a n u n d v o n J o h a n n G eorg S c h e f fn e r , B d. 3, s. 329). W d w a l a t a p ó ź n ie j
w y p is a ł je d n a k ż e N e tz k e r n ie m a l h y m n n a cześć C ie rp ie ń m ło d e g o W e rte ra . B yły to p ie rw s z e o z n a k i z n a jo m o śc i G o eth eg o n a g ru n c ie to ru ń s k im .
33 P o r. p o c h w a ły G. G. D i t t m a n n a, B e y tr ä g e z u r G e sc h ic h te d e r S ta d t T h o r n a u s g u te n u n d z u v e r lä s s ig e n Q u e lle n g e s a m m e lt, B d. 1, T h o rn 1789, s. 104: Er w a r e in g ro sser H u m a n is te , ih m , u n d e in e m W illa m o v io , h a b e ich v o rz ü g lic h d ie e rs te B ild u n g e in e s g u te n G e sc h m a c k s i n d e n sc h ö n e n W is s e n s c h a fte n z u v e r d a n k e n . N a jp o w a ż n ie js z y m o sią g n ię c ie m lite r a c k o - k r y ty c z n y m N e tz k e ra b y ł esej
p t. D e G e o rg ic o ru m V ir g illi L u c id o o rd in e c o n tra H e n ric I io m e , T h o r u n ii 1772,
ss. 28 (K sią żn ic a M ie jsk a w T o ru n iu 4° 85).
84 Z y ł w la ta c h 1736— 1775, b y ł n a u c z y c ie le m S zk o ły N o w o m ie jsk ie j, a ta k ż e p ro w a d z ił ja k iś czas w G im n a z ju m n a u k ę k a lig ra fii i r y s u n k ó w . W y w o d ził się z P r u s W sch o d n ich , a s tu d ia o d b y w a ł w K ró le w c u (por. M e tr y k a s z k o ły , ss. 368,
379—380. M. D u n a j ó w n a , op. cit., ss. 34, 138— 140).
35 W ilia m ó w o ż en ił się w T o ru n iu z k a lw in k ą , co b y ło ź le w id z ia n e w o r to d o k s y jn ie lu te ra ń s k ic h k o ła c h , i m ia ł z n ią k ilk o r o dzieci.
przegląd n o w o ści w y d a w n ic zy c h n iem ieck ich , fra n cu sk ich i a n g ielsk ich . Pism o W illam ow a sta n o w iło w isto c ie rzeczy organ gru p y p rofesorów toruńskich . C zy w o k ó ł W illam ow a, N etzk era, H u b e g o 3e, C entn era i K rie- sa p o w sta ło w ó w cza s p o n o w n ie w T oruniu to w a r zy stw o n a u k o w e — sp raw a n ie je st w p e łn i w y św ietlo n a . N ie u lega n a to m ia st w ą tp liw o ś ci, iż duszą całego p rzed sięw zięcia zesp o ło w eg o — rze cz y w isty m red ak torem b y ł W iliam ów . N a le ży żałow ać, że do tej pory n ie przep row ad zo no ca łościow ej i szczeg ó ło w ej a n a lizy teg o w ażn ego źródła dla d ziejó w nau k i i k u ltu ry teg o okresu. W ydając p ie rw sz y n u m er pism a zazn aczali jego tw órcy:
W i r w e r d e n k e in e A r t v o n n e u e n S c h r ifte n , die z u irg en d ein er W i s s e n s chaft geh ö ren , v o n u n s e r n N a c h r ic h te n aussc hliess en , h au ptsäch lic h a b e r au f d ie je n ig e n sehe n, d e r e n V e r f a s s e r sich in P o le n u n d P r e u s s e n befinden. [...] N i e m a l s a b e r soll ein A r t i k e l P l a t z fi n d e n , d e n n ic h t v o r h e r die G esells ch a ft g e s e h e n u n d ge b illig e t h a t 37.
Odtąd w p iśm ie ty m om aw ian o n ow ości w y d a w n ic ze G dańska, E lb lą ga, K rólew ca, W arszaw y, P ozn an ia, K rak ow a i L w ow a, co sta n o w iło od b icie ó w czesn eg o zn aczen ia ty c h m iast jako ośrod k ów ed ytorsk ich . W śród w sp ółp racow n ik ów pism a spoza T orunia w y m ie ń m y prorek tora szk o ły elb ląsk iej Jana D an iela H offm an na oraz J erzeg o K rz y sz to fa P isa ń sk ieg o z K rólew ca. P ism o z r eg u ły ograniczało się do in fo r m a cji rzeczo w y ch , rzadko p od ejm u jąc p olem ik i, rzadko k r y t y k u j ą c 3S. P o staciam i, którym na łam ach pism a p ośw ięcon o w ie le uw agi, b y li S ta n isła w K on arski i G odfryd L en gn ich . P o w ied zieć m ożna, iż pism o red agow an e przez W illam ow a 39 sw ą ek lek ty czn ą , u m ia rk o w a n ie r efo rm isty cz n ą p ostaw ą od p ow iadało ten d en cjom , jakie p a n o w a ły w R zeczy p o sp o litej w o sta tn ich latach epoki sask iej i zap o w ia d a ły b lisk ie już prób y refo rm C zartory skich. R edakcja toruńska (piórem za p ew n e profesora C entnera) o m ów iła obszernie i ży cz liw ie gło śn e d zieło O s k u t e c z n y m ra d sp o s o b ie 40. N a ła
s0 Ó w cz e sn y s e k r e ta r z r a d y to r u ń s k ie j, w y b itn y m a te m a t y k M ic h a ł H u b e o d e g ra ł p o w a ż n ą r o lę w d z ie ja c h p o ls k ie j o ś w ia ty (por. K . M r o z o w s k a , Z a r y s
d zia ła ln o ści p e d a g o g ic zn e j M ic h a ła H u b e g o (1737— 1807), S tu d ia i M a te ria ły z D z ie
jó w N a u k i P o ls k ie j, R. 2, 1955).
87 T h o r n isc h e N a c h r ic h te n v o n G e le h r te n S a c h e n (d a le j T N G S ), t. I, n r 1, 15 I 1762 r. M . D u n a j ó w n a, op. cit., s. 29 za R. S c h re c k ie m p rz y ta c z a in fo rm a c ję o liśc ie W illa m o w a d o L . E. B o ro w sk ieg o z 8 IV 1764 r, k tó ry S c h re c k tra k to w a ł ja k o dow ó d , iż o w a G e s e lls c h a ft w o k ó ł p is m a tw o rz y ła ro d z a j to w a rz y s tw a n a u k o - w o -lite ra c k ie g o .
88 P o r. p rz y k ła d o w o g o d n e u w a g i re c e n z je z J . K . P i s a ń s k i e g o , H isto ria
L ite r a ria P ru ssia e , T N G S , t. I, n r 16, ss. 131— 132 i z D ic tio n n a ir e A. T r o t z a, TN G S, t. II, n r 28, ss. 235— 238. B y ło b y rz e c z ą n ie w ą tp liw ie c elo w ą z e s ta w ie n ie in d e k su rzeczo w eg o i o so bow ego p ism a .
88 W ilia m ó w b y ł w sp o m n ia n y ja k o r e d a k to r , d o k tó re g o n a le ż y k ie ro w a ć k o re s p o n d e n c je . T e k s ty p u b lik o w a n e z re g u ły o g ła sz a n o a n o n im o w o , co ó w cześn ie b y ło dość p o w sz e c h n y m z w y c z a je m (por. u w a g i w y d a w c y w y b o ru te k s tó w pt. F r a n k fu r t e r G e le h r te A n z e ig e n 1772. A u s w a h l, h e ra u s g . v o n H . D. D a h n k e — P . M ü 11 e r, R e c la m s -U n iv e rs a l- B ib lio th e k , B d . 374, L e ip z ig 1971, ss. 437 n.).
40 P o r. S. T y n c, E ch a d z ia ła ln o ś c i S ta n is ła w a K o n a r s k ie g o w T o r u n iu , T y
m ach pism a sp o ty k a m y rozw ażania pism K a n t a 41, R o u sse a u 42, Bacona, W ieland a 43, a n a w et Szeksp ira. P a rty k u la ry zm P om orza b y ł w ięc w ie - lek roć p rzeła m y w a n y , a p r z eja w y ży cia n a u k o w eg o i litera ck ieg o sto lic y (B ohom olec, K onarski) od b ijały się e ch em na łam ach pism a, które łą czy ło eru d y cję i o św ie c en io w y u ty lita ry z m z ostrożn ością w sp raw ach filo zo ficzn o -św ia to p o g lą d o w y ch . D la osta tn ic h lat pan ow an ia A u g u sta III toruńska in icja ty w a sta n o w iła sw eg o rodzaju ap ogeu m m y ś li k r y ty c z nej i w a żn y e lem en t ó w czesn eg ó ży cia n au k ow ego w R z e c z y p o sp o lite j44. U n v erg esslich es T h o r n zap isał się tak że trw a le w b iografii p o ety ck iej W illam ow a. W 1763 r. uk azało się I w y d a n ie jego D i t h y r a m b e n , zbioru p oezji spod znaku P in dara, p o e ty nad e w sz y stk o w ielb io n eg o przez W il lam ow a 45. Z biór p oezji pop rzed zon y został rozw ażaniam i te o r e ty cz n y m i, próbą p rzed sta w ien ia k on cep cji estety c z n y c h autora, która sp otkała się zresztą z dość zdecydcnvaną k r y ty k ą H erdera w ogłoszon ej p rzezeń r e c e n z j i46. W ielokrotn ie tak że już w T oruniu się g a ł W ilia m ó w po lau ry epick ie, tw o r zy ł od y „b oh atersk ie”, z w y cza je m epoki odd aw ał często hołd w ie lk im tego św iata. J e że li w ok resie p óźn iejszym , n ieła sk a w y m dlań po b y cie w P etersb u rgu , p isy w a ł w ie le teg o ty p u u tw o ró w p a n eg i- r y czn y ch na tem a ty rosyjsk ie, to z pkresu toru ń sk iego za n o tu jm y u w a żaną za szczeg ó ln ie ud aną odę ku czci Jana III S o b ie s k ie g o 47.
Lata toruńskie, m im o k łop otów m a teria ln y ch , w sp o m in a ł później W ilia m ó w jako n a js z c z ę ś liw s z e 48. Jed n ak że sy tu a cja m aterialn a, jak rów n ież zap ew n e p ragn ien ie zn alezien ia się w środ ow isk u in te le k tu a ln ie b ogatszym , sk ła n ia ły go do w y b o ru in n ego m iejsca dla sw ej działalności. P rop ozycji rzeczy w iście n ie brakło, co św iad czyło, iż a u to ry tet W illa m ow a, zw łaszcza p rzyp u szczaln ie jego d ziałalność red aktorska i p ed a g o
41 P o r. p o c h w a ln e o m ó w ie n ie d z ie ła K a n ta . D ie fa ls c h e S p itz s i n n ig k e it d er
v ie r s y llo g istis c h e n F ig u re n , TN G S, t. II , n r 26, ss. 219—221.
42 P o r. z re fe ro w a n ie te z U m o w y s p o łe c z n e j R o u ssea u , T N G S , t. I, n r 23,
ss. 202—204.
43 P o r. re c e n z ja z P o e tisc h e S c h r if te n W ie la n d a , T N G S , t. I, n r 15, ss. 127— 128, n ie p o z b a w io n a p e w n e j k r y ty k i , b y ć m o że p ió ra W illa m o w a.
44 J u ż R. P i ł a t , P o c z ą tk i p u b lic y s ty k i lite r a c k ie j w P o lsce, P rz e w o d n ik N a u k o w y i L ite r a c k i, X , 1882, s. 718, w y ra z ił p o g lą d o n a jw y ż s z e j ó w c ze sn ej ra n d z e p is m a to ru ń s k ie g o w R zec z y p o sp o lite j.
45 W p o ło w ie X V III w ie k u P in d a r n a le ż a ł do szczeg ó ln ie d y s k u to w a n y c h t w ó r ców . W jeg o o b ro n ie w y s t ą p ił E . Y o u n g . W y s tą p ie n ie Y o u n g a z n a la z ło n a ty c h m ia s t o d zew w T o ru n iu . W d n iu 5 m a ja 1763 r. n a tzw . u ro c z y sto ś c i k u czci G o t f r y d a K r iv e s a (d o b ro cz y ń c y szk o ły to ru ń s k ie j), W ilia m ó w w p e łn i p o p a r ł te z y Y o u n g a. T e k s t w y s tą p ie n ia z a g in ą ł i z n a m y go ty lk o z w z m ia n k i w T N G S, t. I, n r 33, s. 280 (por. o g ó ln ie Z. Ł e m p i с к i, P in d a r w ś w ie tle są d u lite r a c k ie g o
X V I I і X V I I I w ., w : W y b ó r p is m , t. I. W a rsz a w a 1966, ss. 312— 313).
46 W „ K ö n ig sb e rg e r G e le h r te n u n d P o litis c h e n Z e itu n g e n ” 1764, z. 14 V; p rz e d r u k w H e rd e rs S ä m m tlic h e W e r k e , B d. 1, ss. 68— 72. P o d k r e ś la ł H e rd e r ró w n o c ze śn ie w a lo ry p o e ty c k ie zb io ru , a le ró ż n ił się w p o g lą d a c h n a d ro g i ro z w o ju w ie r sza n ie m ie ck ieg o .
47 W ła śn ie H e rd e r w c y to w a n y m h o łd z ie p o e ty c k im z alicz y ł do n a jle p sz y c h u tw o ró w W illa m o w a od y o p ie w a ją c e N o rd e n s H e ld e n , S o b ie s k i, P e te r , F rie d e ric h B o d aj czy to n ie je d y n y p rz y p a d e k , k ie d y S o b ie sk i z n a la z ł się w t a k o d m ie n n y m od je g o s y lw e tk i g ro n ie.
48 P o r. K . S p e i s e r , op. cit., s. 7: T r o tz d r ü c k e n d e r S o r g e n w a r e n die 9 T h o r n e r J a h r e f ü r ih n d ie g lü c k lic h s te Z e it se in e s L e b e n s.
giczna, z w ra ca ły pow szechna, uw agę. P a ro k ro tn ie w ży ciu W illam ow a pojaw iał się problem m o żliw o ści zw ią za n ia się z U n iw e r sy te te m K ró lew ieck im . W iliam ów , choć jak w ięk szo ść jego w sp ó łczesn y ch , u leg a ł leg en d zie fry d e ry cja ń sk iej, czem u dał w y ra z w poezji, n ie m ógł p rze cież się zd ecy d o w a ć na pow rót do K ró lew ca i o sta teczn ie odrzucił p ro pon ow an ą m u tam k ated rę p o e ty k i w 1766 r . 49. Z ap ew n e m ia ł gorzko tej d ecy zji żałow ać w latach d ziałaln ości p etersb u rsk iej, k ie d y to w 1776 roku p rób ow ał u zysk ać m o żliw o ść p o w ro tu do K ró lew ca . P rzeszk od ziła m u w ty m d ecy zja F ry d ery k a II, k tó r y p op arł k a n d y d a tu rę zu p ełn ie drugorzęd nego k an d yd ata, a le bardziej zw ią za n eg o z p ru sk im sty le m i m en taln ością, n iż p oeta W iliam ów , p r zy ja ciel H erdera so.
In teresu ją co p rzed staw ia się problem do c h w ili obecnej ca łk o w icie n iezn an y, n ied o szłej do sk u tk u n om in a cji W illam ow a na profesora S zk o ły R y cersk iej w- W arszaw ie. Jak w iadom o, rozp oczyn ająca od je sien i 1765 r. sw ą d ziałaln ość S zkoła R ycersk a organ izow an a b y ła w p e w nej m ierze p rzy p om o cy fa ch o w có w cudzoziem ców . W ładze S z k o ły R y cersk iej, szu k ając p rofesorów na za gran iczn ych u n iw er sy te ta ch , się g a ły także w ielo k ro tn ie do m iesza n y ch języ k o w o i narod ow ościow o k ręg ó w p rotestan ck ich P ru s K ró lew sk ich , a w szczeg ó ln o ści w ła śn ie do środo w isk a toru ń sk iego. W y sta rczy tu p rzyp om n ieć n a zw isk a K ry sty n a B o g u m iła S tein era oraz dyrek tora n au k w S zk o le R y c ersk iej w latach 1782— — 1794, M ichała Jana H ub ego c zy Jana K ry stia n a K riesa 5i. P rop ozycja sk ierow ana do W illam ow a na w io sn ę 1766 r. została p rzezeń odrzucona. W iliam ów tłu m a c zy ł się n iech ęcią do opu szczenia T orunia oraz w z g lę dam i w y z n a n io w y m i52. W iadom o jed n ak że, iż S zk oła R y cersk a b y ła u czeln ią o w y r a źn ie a k cen to w a n y m o św ie c e n io w y m ch arak terze, a spra w y w y z n a n io w e n ie o d g r y w a ły roli w rek ru to w a n iu sk ład u p rofesor sk iego. W gru n cie rzeczy W ilia m ó w n ie m iał, jak się zdaje, w ie lk ie g o zaufania do now o p o w sta łej u cz eln i i jej p e r sp e k ty w fin a n so w y ch 53, a ob aw y w y zn a n io w o -n a ro d o w o ścio w e p o zo sta w a ły na m a rg in esie p o w ziętej d ecy zji, sk oro w k ró tce m iał ud ać się w d alek ą i w su m ie o w ie le r y zy k o w n iejszą podróż do R osji. S p raw a ta w ią za ła się z in icja ty w ą H a- m anna, k tó r y jeszcze w 1765 r. p rop on ow ał W illam ow a na rek tora D o m -
sc hu le w R y d z e S4. W aku jące w k ró tce sta n o w isk o profesora i in sp ek tora
szk oły n iem ieck iej w P ete rsb u rg u propon ow an o p oczątk ow o H erderow i, k tó ry jed n ak że o d m ów ił w y ja zd u do R osji i p od obn ie jak in n i p rzy ja
™ 23 IV 1766 r. p is a ł W ilia m ó w do S c h e ff n e r a (cyt. w y d . 3, s. 690): Ic h s te h e h ie r le d ig lic h g u t u n d m ö c h te m ic h , w e n n es n ic h t b e sse r w ie in K ö n ig sb e rg , n ic h t v e rä n d e rn . 50 P o r. R. S c h r e c k , op. cit., ss. 20— 21. 51 P o r. o g ó ln ie K . M r o z o w s k a , S z k o ła R y c e r s k a S ta n is ła w a A u g u s ta P o n ia to w s k ie g o (1765— 1794), W ro c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1961 o ra z S. S a l m o n o w i c z . K . B. S te in e r (1746— 1814). T o r u ń s k i p r a w n ik d o b y O św ie c en ia , Z a p is k i H is to ry c z n e , t. 25, 1960, z. 3—4. 52 P r a w d o p o d o b n ie sta n o w is k o to o b ją ł n a s tę p n ie M a rc in N ik u ta , k tó r y o d e g ra ł d u ż ą ro lę w d z ie ja c h S z k o ły R y c e rs k ie j. 53 P o r. L i s t W illa m o w a do S c h e ffn e ra (cyt. w y d . 3, s. 695 z 24 I 1767), w k tó ry m a u to r m a rg in e s o w o w y ra ż a p o g lą d k r y ty c z n y o s to s u n k a c h w S z k o le R y c e rs k ie j. 51 P o r. R. U n g e r , op. cit., t. I, s. 458.
c ie le W illam ow a u siło w a ł go od w ieść od zam iaru p rzyjęcia tej o f e r t y 55. W iliam ów otrzym ał zaproszen ie do P etersb u rga z in icja ty w y H am anna na bardzo k o rzy stn y c h w aru n k ach , k tóre się n ie sp raw d ziły. W 1767 r. zd ecyd ow ał się na w y ja z d do R osji. W arto p am iętać, że b y ł to okres szczeg ó ln ej fa scy n a cji R osją w liczn y c h kręgach in te le k tu a ln y ch n ie m ieck ich , fascyn acją, którą zapoczątk ow ała leg e n d a P io tr a W ielkiego, a u m o cn iły w ie lk ie su k cesy p o lity czn e i propagan dow e K a ta rzy n y I I 50. W spom inając o w e w y d arzen ia p isa ł H erder w u tw orze na śm ierć W illa m owa:
O V a te r la n d , d as sein e b e ste n S öh ne,
E in ra u b er F rem d lin g v o n sich s tie s s . . . 57
W P etersb u rgu , do k tórego W iliam ów p r zy b y ł poprzez R ygę, (zoba c zy ł się w te d y po raz osta tn i z H erderem ), rozpoczął sw ą d ziałaln ość w y k ład em in a u g u r a cy jn y m w P e tr i-S c h u le 15 października 1767 r. Jego poczynania na polu pedagogik i, lite ra tu ry i cza so p iśm ien n ictw a w ok re sie p ierw szy ch lat p o b y tu w P etersb u rg u b y ły w r ęcz im ponu jące. W ilia m ó w po ło ży ł zasłu gi dla rozw oju rosyjsk iej kartografii. P rzeja w ia ł n ie z w y k le n ow a to rsk ie zain teresow an ia ro sy jsk im i p ieśn ia m i lu d o w y m i, idąc w tej m ierze w ślad za zn a n y m i m u pogląd am i H erdera o ro li lu d ow ości w lite r a tu r z e 58. W latach ty c h p o w staw ało w ie le jego u tw o ró w o ry g in a ln y ch , przek ład ów i parafraz. W iliam ów odegrał p ow ażn ą rolę w n a w ią zy w a n iu lite ra ck ich k o n ta k tó w n iem ieck o -ro sy jsk ich . J eg o now a in icja ty w a — w y d a w a n ie w 1772 r. pism a ,,S p atziergän ge, ein e m orali sch e W och en sch rift fü r das d eu tsch e P u b lik u m ” — n ie sp otk ało się z u zn an iem nad N ew ą. R ów n ież n ie p ow iod ła się próba prow ad zenia na w ła sn y rach unek In sty tu tu W yższego dla P a n ien w P etersb u rgu . W 1771 r. W ilia m ó w zb an k ru tow ał i m im o w y tę żo n ej p racy i ch w ilo w ej pom ocy ca ry cy n ie w y d o b y ł się z kłop otów , a w 1777 r. z n alazł się na w e t w w ięzien iu za nie sp łacon e dłu gi. W y p u szczo n y w k rótce, zm arł w n ęd zy 6 m aja 1777 r.
O bfita, w ielo stro n n a i o różn ym ciężarze g a tu n k o w y m tw órczość pisarska W illam ow a n ie d otrw ała w p ełn i w up orządk ow an ej form ie do n aszych czasów 59. P oza działaln ością p u b licy sty czn ą , k r y ty c zn ą i red ak cy jn ą oraz poza d rob n ym i u tw o ra m i litera ck im i za życia bądź po śm ierci
85 G le im w y ra z ił w ó w cz a s p o g lą d , iż R o sja b y ła w te d y k r a je m n ie g o śc in n y m d la lu d z i p ió ra . H e r d e r w ie lo k ro tn ie o c e n ia ł d e c y z ję W illa m o w a k ry ty c z n ie , ta k ż e d la te g o , iż W ilia m ó w n ie m ia ł zd o ln o ści o r g a n iz a c y jn y c h (por. W . D o b b e k, op. cit., s. 211; W. K o s c h , op. cit., s. 3383 o ra z H e rd e rs S ä m m tlic h e W e r k e ,
Bd. 29, s. 69).
56 W ilia m ó w b y ł a u to r e m m . in. p a n e g iry k u A u f das G e b u r ts fe s t d e r M o n a r
c h in v o n R u s s la n d , w e lc h e s v o n d e n K o n fö d e r ir te n D is sid e n te n i n T h o r n d e n 21 A p r íl H 67 g e fe ie r t w u rd e . P o w y je ź d z ie z T o r u n ia W ilia m ó w p rz e z w ie le l a t u tr z y
m y w a ł ży w e k o n ta k ty k o re s p o n d e n c y jn e z p rz y ja c ió łm i w T o r u n iu , o czy m w sp o m in a N e tz k e r. _ 57 H e rd e rs S ä m m tlic h e W e r k e , B d. 29, s. 69. 58 P o r. U. L e h m a n n , op. cit., ss. 381— 382. 59 K sią ż n ic a M ie jsk a w T o r u n iu , rk p s 214— 215, z a w ie ra w p is W illa m o w a w ie r sze m do s z ta m b u c h u z 1767 r. ro z p o c z y n a ją c y się o d słó w : Ic h sc h r e ib e , W e rth er F r e u n d m ic h in I h r S ta m b u c h ein.
p o ety w y d a n e zo sta ły n a stęp u ją ce w a żn ie jsze d zieła i zb iory jego p o ezji:
1. D ith y r a m b e n , p ierw sze w y d a n ie w B e rlin ie w 1763 r., d ru g ie roz szerzone także w B e rlin ie w 1766 r. To n a jg ło śn iejsze d zieło W illam ow a w ed łu g o k reślen ia H erdera: a u f P in d a rs S p u re n , b y ło w ie lo k ro tn ie je sz cze w całości bądź w w y ją tk a ch dru k ow an e, a fr a g m e n ty tłu m aczon o na języ k fra n cu sk i i an g ielsk i.
2 D ia lo g isch e F a b eln in z w e y B ü ch ern , ogłoszon e w B e rlin ie w 1765 r. (drugie w y d a n ie w 1791 r.). W iliam ów b y ł p op u larn y (także jako autor szkoln y), jako tw órca n o w ej fo rm y d ialogu w p row ad zon ej do bajk i w litera tu rze niem ieck iej.
3.W ażn ym fra g m en tem tw órczości W illam ow a b y ły jego od y i in n e próby tw ó rczo ści epick iej. W czasie sw eg o p o b y tu w R osji o p iew a ł w ła d czy n ię, z w y cię stw a r o sy jsk ieg o oręża, k rajob razy i p o tęg ę k raju się g a jąc także do form a r ty sty cz n y c h w języ k a ch k la sy czn y ch 6I>. W 1771 r. o głosił p rzek ład na języ k n iem ie ck i B a tra c h o m yo m a c h ii, p oem atu ep ic k iego h eroik om iczn ego, p r zy p isy w a n eg o w ów czas n iesłu szn ie H om erow i. S zczy tem pop ularności W illam ow a b y ły lata sied em d ziesią te. W 1771 r. ogłoszono jego S ä m tlic h e p o e tisc h e S c h r ifte n , a w 1779 r. P o e ti
sche S c h r ifte n . Ich drugie w y d a n ie w 1793 r. zam knęło okres pop ularności
poety, k tó ry szyb k o w dobie rom antyzm u p oszed ł w zap om n ien ie. Już w cześn iej o d z y w a ły się liczn e g ło sy k r y ty c zn e pod a d resem p oety, k tórem u zarzucano zb y tn ie n aśla d o w a n ie a n ty c z n y c h w zorów , brak tw ó r czego tem p eram en tu . W sp om n ijm y tu k ry ty czn ą op in ię Jana H en ryk a M ercka, k tó ry ocen iając w ie rsze W illa m o w a nap isał: In d e r I d y lle v o n
W ilia m ó w is t к е т е F arbe d e r I d y l l e 61. A n a lizy litera ck ie S p eisera i Schreck a, jak i d a w n iejsze w y p o w ied zi h isto ry k ó w lite ra tu ry n ie m ie c kiej o tw ó rczo ści W illam ow a 62, pozw alają na r ozw ażen ie m iejsca, jak ie zajęła ó w cześn ie poezja W illam ow a. S p ró b u jm y w ię c sch arak teryzow ać w paru sło w a ch sy tu a cję. W iliam ów b y ł p oetą su b te ln y m i w y tr w a ły m , o czy ta n y m i elegan ck im , a le w su m ie p o zb aw ion ym w y r a ziście u k sz ta ł to w a n ej w ła sn ej ory g in a ln ej p o zy cii. Jego tw órczością rząd ziły rok ok ow e gusta i n e o k la sy cz n e praw idła. W rezu lta cie m n iej o ry g in a ln y i u ta len to w a n y od K lop stock a, m n ie j e leg a n ck i i p o m y s ło w y od W ieland a, za słu ży ł w litera tu rze n iem ieck iej je d y n ie na m iano w y b itn eg o p o ety
00 W ilia m ó w z d o b y ł u z n a n ie odą w ję z y k u g re c k im , p o ś w ię c o n ą s ły n n e m u z w y c ię s tw u flo ty ro s y js k ie j n a d tu r e c k ą w z a to c e C h io s (6 V II 1770). O d ę N e tz k e r p rz e tłu m a c z y ł n a n ie m ie c k i w T o r u n iu i o b a te k s ty w y d ru k o w a n o w d z ie ła c h z e b ra n y c h W illa m o w a w 1779 r.
61 B y ła to re c e n z ja ze z b io ro w e g o A lm a n a c h d er d e u ts c h e n M u s e n a u f d as
J a h r 1772, o g ło szo n a w „ F r a n k f u r t e r G e le h r te A n z e ig e n ” , s. 438. M erck , k tó r y
p ism o re d a g o w a ł (p rzy w s p ó łp ra c y zw łasz cz a G o e th eg o i S c h lo sse ra ), o c en ił ta k ż e k ry ty c z n ie lic z n e p a n e g iry k i W illa m o w a n a te m a ty ro s y js k ie : g a n z u n d g a r p la tt. N ie w ą tp liw ie w n a tu r z e t a le n tu W illa m o w a n ie le ż a ły u tw o ry ep ic k ie.
62 P o r. z w łasz cz a C. L eo C h o l e v i u s , G e sc h ic h te d e r D e u tsc h e n P o e sie n a c h
ih r e n a n tik e n E le m e n te n , L eip z ig 1864, B d. 1, ss. 5— 15 n .; F. H o r n , D ie S c h ö n e L it e r a tu r D e u tsc h la n d s w ä h r e n d d es a c h tz e h n te n J a h r h u n d e r ts , B e r lin - S te tt in 1812, ss. 175— 176; K . S p e i s e r , op. cit., s. 32, p is a ł w' k o n k lu z ji: W ilia m ó w
pseu d ok lasyczn ego p o ło w y X V III w iek u . D la rozw oju form i język a po ety ck ieg o w literatu rze n iem ieck iej odegrał n ie w ą tp liw ie znaczn ą rolę, przez n a stęp có w zb yt szyb k o jed n ak że z n iw e lo w a n ą (w dobie S tu r m
u n d D rang), b y zasłu gi jego m o g ły b yć w p ełn i docen ion e °3. W iliam ów
b y ł czło w iek iem sztu k i i nau ki. T en p od dan y króla pru sk iego i p oeta n iem ieck i n ie b y ł p rzed sta w icie le m n o w o czesn eg o p atriotyzm u , a raczej ośw ieco n y m kosm opolitą. Z w iązan y przez czas dłu gi ze sp raw am i pol sk im i n ie p rzeja w ia ł sp ecja ln y c h sy m a p a tii dla środow isk a polsk iego. P ew n e ech a pogląd ów H erdera na w ie lk ą ro lę S ło w ia n brzm ią jed n ak że w jego p oezji, zw łaszcza ok resu p etersb u rsk iego. D la W illam ow a, pro testa n ta i m ieszczan in a, i dla jego tw órczości, p ozostały na zaw sze n ie zapom niane lata p o b y tu w Toruniu: T h orn w a r ein s tille r O r t 64.
M P o r. u w a g i p o z y ty w n e b ą d ź k ry ty c z n e H e rd e ra ro z s ia n e w z b io rz e J o h a n n s
G o ttfr ie d v o n H e rd e rs L e b e n sb ild , h e ra u sg . v o n E. G. H e r d e r , E rla n g e n 1846, B d. 1— 2, z w łasz cz a lis t H e rd e r a do S c h e ffn e ra , B d. II , 2, ss. 146— 147; p o r. też R . U n g e r , op. cit., Bd. 1, s. 458. W sp o m in a ją c sw ą k o re s p o n d e n c ję z W illa m o - w e ra w la ta c h 1765— 1769 S c h e ffn e r n a p is a ł: S e in e S c h r if te n s in d g e w iss z u b a ld a u sse r C o u rs g e k o m m e n ( J .G . S c h e f f n e r , M e in L e b e n w ie ic h es s e lb s t b e sc h r ie b en , K ö n ig sb erg 1821, s. 136). 04 B. P o m p e c к i, L ite r a tu r g e s c h ic h te d e r P r o v in z W e s tp r e u s s e n , D a n zig 1915, s. 108. D IE T H O R N E R JA H R E D ES JO H A N N E S G O T T L IE B W IL L A M O W (1737— 1777), E IN E S D IC H T E R S A U S M O R Ą G Z u s a m m e n f a s s u n g D e r V f. h a t es sich z u r A u fg a b e g e ste llt, d e n in V e rg e ss e n h e it g e r a te n e n n e u k la ss is c h e n D ic h te r W ilia m ó w w ie d e r in E r in n e r u n g zu b r in g e n ; d u rc h se in e G e b u rt w a r e r m it M o rą g (M o h ru n g e n ), d e m M ilie u d e r J u g e n d ja h r e J .G . H e rd e rs , v e r b u n d e n u n d w ir k te la n g e J a h r e in T o r u ń (T horn).
J. G. W ilia m ó w w u rd e in M o rą g a m 15.1.1736 als S o h n d es P a s to rs C h. R ein h o ld (1701— 1763) g e b o re n , d e r n e b e n S. F . T re s c h o e in e b e d e u te n d e R o lle in d e r J u g e n d J . G. H e rd e rs g e sp ie lt h a t. D ie in d e n J u g e n d ja h r e n a n g e k n ü p f te n B in d u n g e n z w i s c h e n H e rd e r u n d W ilia m ó w h a b e n b is z u m v e r f r ü h te n A b le b e n d es l e tz te r e n ü b e r d a u e r t. N ach d em U n iv e rs itä ts s tu d iu m in K ró le w ie c (K ö n ig sb erg ), als W ilia m ó w sein In te re s s e d en F r a g e n d e r L i t e r a t u r im K re is e v o n L. E. B o ro w sk i, J . G. S c h e f f n e r, S. K rik e n d t u n d J. W. G le im z u g e w a n d t h a t, w id m e te e r sic h d e r p ä d a g o g i sch e n A rb e it. I n d en J a h r e n 1758— 1767 v e rw e ilte d e r D ic h te r in T o ru ń , z u n ä c h s t a ls L e h r e r in d e n u n te r e n K la ss e n , d a n n (se it 1761) a ls o rd e n tlic h e r P r o fe s s o r des b e r ü h m te n d o rtig e n A k a d e m isc h e n G y m n a siu m s. D ie T ä tig k e it W illa m o w s in T o ru ń n im m t e in e b e so n d e re S te llu n g in se in e m L e b e n s la u f ein . N e b e n d e r re ic h e n l i t e r a ris c h e n T ä tig k e it, v ie le n p ä d a g o g isc h e n u n d k ü n s tle ris c h e n B e sc h ä f tig u n g e n (er w a r
ein g e s c h ä tz te r G ra p h ik e r u n d K u p fe rs te c h e r) r e d ig ie r te d e r D ic h te r d ie Z e its c h rift „ T h o rn isc h e N a c h r ic h te n v o n G e le h r te n S a c h e n ” (1762— 1766). D ie Z e its c h rift w a r e in e le b e n d ig e C h ro n ik des g e le h r te n L e b e n s in d e m p o ln is c h e n S ta a t (in sb e so n d e re in d e r P ro v in z K ö n ig lic h -P re u ß e n ), in K ö n ig s b e rg u n d in a n d e r e n Z e n tr e n d e r W iss e n sc h a ft im B a ltik u m . D ie Z e its c h r if t h a t u m sic h e in e G ru p p e d e r o rts a n s ä s sig en G e le h rte n u n d S c h rif ts t e lle rn v e rs a m m e ln k ö n n e n ; sie h a tte a u c h K o rr e s p o n d e n te n in a n d e re n S tä d te n . D as S ta a ts a r c h iv in T o ru ň e n th ä lt v ie l M a te ria l z u r C h a r a k te r is tik d e r T ä tig k e it u n d d e r P e rs ö n lic h k e it W illa m o w s. S e in e s c h w ie rig e n m a t e r ie lle n V e rh ä ltn is s e h a b e n ih n v e r a n la ß t, 1767 e in e E in la d u n g n a c h P e te r s b u r g a n z u n e h m e n . D e r A u fe n th a lt in R u ß la n d h a t je d o c h d e m D ic h te r n ic h t d ie e rh o ff te n
E rfo lg e g e b ra c h t, a u ch d ie e rw a r te te n m a te r ie lle n N u tz e n b lie b e n a u s. B ald w a r d e r D ic h te r im A lte r v o n 40 J a h r e n g e sto rb e n .
E r w u rd e e in d e u ts c h e r P in d a ro s g e n a n n t, in d e r Z e it d e r g ro ß e n S c h ö p fe r d e r S tu rm u n d D ra n g -P e rio d e w u rd e e r b e in a h e v ö llig v e rg e sse n . E r w a r e in R e p r ä s e n t a n t d e r s u b tile n u n d e le g a n te n P o e sie, d ie in i h r e r a llg e m e in e n S tim m u n g zu m R o k o k o stil g e h ö rte . E r h a t e in e b e d e u te n d e R o lle in d e r E n tw ic k lu n g d e r F a b e l in d e r d e u tsc h e n L i t e r a t u r g e sp ie lt. S e in A u f e n th a lt in T o r u ń h a t in s e in e r D ic h tu n g u n a u s lö s c h b a r e S p u r e n h in te rla s s e n ; e r s e lb s t w a r d e r ein z ig e g rö ß e re D ic h te r, d e r m it d ie se r S ta d t u n d m it d e r d e u ts c h e n K u ltu r z u g le ic h v e r b u n d e n w a r. E r w a r n a c h G e b u rt e in U n te r ta n d es K ö n ig s v o n P r e u ß e n , f ü h lt e sic h a b e r e h e r als a u f k lä r e r is c h e r K o sm o p o lit, d e r d u rc h s e in e n L e b e n s la u f m it d e m sla w is c h e n A n g e le g e n h e ite n s t a r k v e rb u n d e n w a r. E in ig e N a c h k lä n g e d e r A n sc h a u u n g e n J. G. H e rd e rs ü b e r d ie g ro ß e R o lle d e r S la w e n sin d in s e in e n D ic h tu n g e n a u s d e r P e te r s b u r g e r Z e it zu fin d e n . D ie V e rd ie n s te W illa m o w s f ü r e in e N e u b e le b u n g d e r w is s e n s c h a ftlic h e n u n d k u ltu r e lle n T ä tig k e it in T o r u ń im 18. J a h r h u n d e r t sin d re c h t b e d e u te n d .
