Maria Dayczak-Domanasiewiczowa
Wiślica, freski ruskie z początku XV
w.
Ochrona Zabytków 16/3 (62), 65-66
Czchów,
malowidła
ścienne
Ryc. 7. W iślica, k o le g ia ta, f r a g m e n t m a lo w id ła n a śc ia n ie p o łu d n io w e j, s ta n p rz e d k o n s e r w a c ją (fot. P K Z K ra k ó w )Wiślica, freski ruskie
z początku X V w.
z d ję c ia ro z lu ź n io n e j w a r s t w y n a r z u t u d ru g ie g o m a lo w id ła i o sa d z e n ie je j z p o w ro te m n a p o lim e r o c ta n u w in y lu . P r z y j ę to z a s a d ę z a c h o w a n ia je d y n ie s ta n u is tn ie ją c e g o , b e z r e k o n s tr u k c ji. W m ie js c a c h u b y tk ó w m a lo w id ła i v / y p r a w y o d czy szczo n o cio so w y w ą te k ro m a ń s k i.
M a lo w id ła ś c ie n n e p r e z b i te r iu m k o ś c io ła N. P. M a rii w C z c h o w ie (pow . B rzesk o ), śc ia n a w sc h o d n ia — p r z e d s ta w ie n ia a le g o ry c z n e i h is to ry c z n e , X IV w. (ryc. 5, 6). P r a c e k o n s e r w a to r s k ie p o d k ie r u n k ie m a r t. k o n s. R. K o z ło w sk ie g o p r z e p ro w a d z ił w 1962 r. z e sp ó ł a r t y s tó w k o n s e r w a to r ó w w s k ła d z ie : E. N o w o ta rs k a , I. Ś w ię c ic k a , A. W itk o w s k i, H. Z a r y c h t a i T. Ż u rk o w s k a . M a lo w id ła te w p o c z ą tk a c h X X w ie k u k o n s e r w o w a n e b y ły p rz e z a rt. m a l. J . M a k a re w ic z a , k tó r y w d u ż e j m ie r z e p r z e o b r a z ił ich w y ra z a r ty s ty c z n y . A k tu a l n ie p ro w a d z o n e p ra c e p o le g a ły n a u tw a r d z a n i u ro z s y p u ją c e j się z a p r a w y p ia s k o w o - g lin ia n o - w a p ie n n e j i p r z y tw ie r d z a n i u je j do w ą tk u k a m ie n n e g o o ra z n a o czy szcze n iu p o w ie rz c h n i m a lo w id e ł z w y k w itó w w ę g la n u w a p n ia , p le ś n i i, w m ia r ę m ożności, z p rz e m a ló w e k . P r z y p u n k to w a n iu i r e k o n s tr u o w a n iu u b y tk ó w p r z y ję to z a sa d ę k ła d z e n ia p o d m a ló w k i ja ś n ie js z e j i m n ie j in te n s y w n e j od a u te n t y k u , n a k tó r ą n a k ła d a n o p io n o w e k re s k i, n a w ią z u ją c e k o lo r e m do o ry g in a łu . Ic h g ru b o ś ć i g ęsto ść s to p n io w a n o w e d łu g z a s a d y d y s ta n s u o p ty c z n e g o : c ie n k ie i g ę sto ro z m ie sz c z o n e w n a jn iż s z y c h p a r t ia c h śc ia n , w m i a r ę w y so k o śc i, tj. o d le g ło śc i od p a trz ą c e g o , p o g r u b i a ją się, z w ię k s z a ją c z n a c z n ie o d s tę p y . S p o só b te n p o z w a la n a o d ró ż n ie n ie p u n k to w a n y c h lu b r e k o n s tr u o w a n y c h p a r t i i n a w e t ze sto s u n k o w o z n a c z n e j o d leg ło ści od oka. J a k o s p o iw a do p u n k to w a n ia u ż y to k o p o lim e r u o c ta n u w in y lu i e te r u e ty lo w o - w in y lo w e g o w p o s ta c i z e m u lg o w a n e j. P o n a d to w u b ie g ły m r o k u w z m o c n io n o i u tw a rd z o n o z a s tr z y k a m i w a r s t w ę n a r z u t u n a śc ia n ie p ó łn o c n e j i (częściow o) p o łu d n io w e j p r e z b ite r iu m .
O d sło n ię te n a s k u te k d z ia ła ń w o je n n y c h w 1915 r. i n a s tę p n ie p rz y o k a z ji o d b u d o w y k o le g ia ty w o k re s ie 1918— 1930 r. W la ta c h 1926 do 1931 b y ły częściow o k o n s e r w o w a n e . O d 1959 r. k o n s e r w a c ję p rz e p r o w a d z a O d d z ia ł K r a k o w s k i P K Z . D o k u m e n ta c ję h is to ry c z n ą w y k o n a ła d r A. R ó ż y c k a -B ry z e k . M a lo w id ła p o k r y w a ją c e p ie r w o tn ie ś c ia n y i s k le p ie n ia p r e z b ite r iu m z a c h o w a ły się ty lk o c zęścio w o w a b s y d z ie , n a ś c ia n a c h i łu k u tęc z o w y m . W ie lk ą i n ie p o w e to w a n ą s t r a t ą s ta ła się ro z b ió rk a w o k re s ie w y ż e j w y m ie n io n e j o d b u d o w y b a rd z o z n iszczo n e g o s k le p ie n ia p re z b ite r iu m , k tó r e g o , p rz y ó w c z e sn y c h m o ż liw o śc ia c h te c h n ic z n y c h , n ie z d o ła n o u ra to w a ć . P o k r y w a ją c e je m a lo w id ło zd o b iły n a p is y ru s k ie . F r a g m e n ty p o lic h ro m ii s k le p ie n ia z d ję to w p r a w d z ie p rz e d je g o ro z b ió rk ą (zob. T. S z y d ło w sk i. O o d b u d o w ie k o le g ia ty w iś lic k ie j; V. M olé, K ilk a u w a g o m a lo w id ła c h ś c ie n n y c h w W iślicy , „ O c h ro n a Z a b y tk ó w S z tu k i” cz .1, z. 1—4, W a rs z a w a 1930/31). N ig d y je d n a k ty c h z n ik o m y c h r e s z te k n ie o sa d z o n o n a n o w y m s k le p ie n iu . Z a c h o w a n e f r a g m e n ty m a lo w id e ł ś c ie n n y c h (ryc. 7) p r z e d s ta w ia ją w u k ła d z ie w ie lo s tre f o w y m
s c e n y r e p r e z e n tu ją c e g łó w n ie d w a w ą tk i: c h ry s to lo g ic z n y ·— n a śc ia n ie p ó łn o c n e j i m a r y jn y — n a ś c ia n ie p o łu d n io w e j. M a lo w id ła te w y k o n a n e - s ą w te c h n ic e f r e s k u m o k r e g o n a c ie n k ie j z a p r a w ie w a p ie n n e j, w z m o c n io n e j p a k u ła m i ro ś lin n y m i z w łó k ie n ln ia n y c h i tr o c in z d r e w n a liśc ia ste g o . J e s t to w ię c c h a r a k te r y s ty c z n e „ o p sis" b iz a n ty ń s k ie . M im o b a rd z o z n a c z n y c h u sz k o d z e ń , m a lo w id ła z a c h o w a ły się s t o s u n k o w o d o b rz e , g łó w n ie d z ię k i te c h n ic z n e j d o sk o n a ło śc i z a p ra w y . J e j e la s ty c z n o ś ć i tr w a ło ś ć p o w o d u je , że w ie lk ie p o ła c ie m a lo w id ła w ra z z z a p r a w ą , o d łą c z o n e od p o d ło ż a (z w ią z a n e z n im z a le d w ie w k ilk u m ie js c a c h ) z w ie s z a ją się n a ś c ia n ie j a k tk a n i n a . P r o g r a m p r a c k o n s e r w a to r s k ic h o b e jm u je : u s u w a n ie ty n k ó w z n ie o d k r y ty c h f r a g m e n tó w m a lo w id e ł, u s u w a n ie ła t i z a c ie k ó w g ip s o w y c h z o k re s u p o p r z e d n ie j k o n s e r w a c ji, p rz e d e w s z y s tk im z a ś p rz y tw ie r d z a n ie w a r s t w y z a p ra w y z m a lo w id łe m do śc ia n za p o m o cą z a s trz y k ó w z e m u ls ji w o d n e j p o lio c ta n u w in y lu , a g łó w n ie d z ię k i z a s to s o w a n iu s r e b r n y c h gw o źd zi o s p e c ja ln e j k o n s tr u k c ji, z a p o b ie g a ją c e j w y k r u s z a n iu się p o w ie rz c h n i m a lo w id ła . R o z p a tr u je się m o ż liw o ść p o z o s ta w ie n ia w ą tk u cio so w eg o w m ie js c a c h u b y tk u m a lo w id ła w s ta n ie o d k ry ty m lu b p o k ry c ie z a p r a w ą . W y k o n a n o ró w n ie ż p ró b y p u n k to w a n ia s to s u ją c , ja k o sp o iw o , e m u ls ję w o d n ą p o lio c ta n u w in y lu . P r a c e k o n ty n u o w a n e są w a b sy d z ie i n a ś c ia n ie p o łu d n io w e j.
R e n e s a n s o w a p o lic h ro m ia d re w n ia n e g o k o śc io ła p a r a f ia ln e g o w P o d o lu (pow . N o w y S ącz) p. w . W W Ś w ię ty c h z d a tą 1542. K o n s e rw a c ję p ro w a d z i od 1960 r. z e sp ó ł a r t y s t ó w k o n s e r w a to r ó w w s k ła d z ie : Z. i T. K n a u s o w ie , S. K o z a k ie w ic z -C o z a ś i A. T a r n o w s k a p o d k ie r u n k ie m p ro f. d r J . E. D u tk ie w ic z a .
D o ty c h c z a s o w e p r a c e o b e jm u ją o d sło n ię c ie i k o n s e r w a c ję m a lo w id e ł n a ś c ia n a c h p r e z b ite r iu m i p ó łn o c n e j śc ia n ie n a w y . J e s t to d e k o r a c ja f ig u r a ln a , n a k tó r ą s k ł a d a j ą się, m . in., u ję te s tre fo w o sc e n y z M ę k i P a ń s k ie j, ży c ia i m ę k i św . S t a n i s ła w a b p a , s c e n a S ą d u O s ta te c z n e g o o ra z p o s ta c ie M a tk i B o sk ie j i św ię ty c h . B o r- d iu r y z o r n a m e n tu ro ś lin n e g o o ta c z a ją d e k o r a c ję k a ż d e j ze śc ia n , p o d k r e ś la ją c d y w a n o w y c h a r a k t e r p o lic h ro m ii. N a jp o w a ż n ie js z e u b y tk i w y k a z u je m a lo w id ło n a p ó łn o c n e j ś c ia n ie p r e z b ite r iu m (sc e n y z M ę k i P a ń s k ie j) , w d o ln e j części śc ia n y n a s k u t e k w c z e ś n ie js z e j w y m ia n y b e le k , w g ó rn e j — n a s k u t e k z e s tr u g a n ia p o w ie rz c h n i p o lic h ro m ii p r z e d p o ło ż e n ie m n a s tę p n e j w a r s t w y m a l a r s k i e j. M a lo w id ła u t r z y m a n e w c ie p łe j g a m ie b a r w n e j w y k o n a n e z o s ta ły b e z p o ś r e d n io n a d re w n ie jo d ło w y m t e c h n i k ą te m p e r o w ą . D zięk i te m u ich p o w ie rz c h n ia p o s ia d a b a rd z o s z la c h e tn ą f a k t u r ę p r z e b ija j ą c e j s p o d n ie j s t r u k t u r y d r e w n a (ryc. 8). U s u w a n ie r e s z te k w a r s tw p r z e m a lo w a ń o d b y w a ło się g łó w n ie m e c h a n ic z n ie . D u ż y m u tr u d n ie n i e m o k a z a ła się , le ż ą c a w d o ln y c h p a r tia c h śc ia n , o le jn a w a r s t w a z X I X w . o raz, p rz e s ą c z o n a tł u s t y m sp o iw e m , w a r s tw a z X V II I w . P r z y u s u w a n iu ich s to s o w a n o n a g rz e w a n ie p o w ie r z c h n i p r o m ie n ia m i p o d c z e rw o n y m i, z a tłu s z c z e n ia z a ś o r y g in a ln e j w a r s tw y R yc. 8. P o d o le , k o śc ió ł p a r a f ia ln y , f r a g m e n t m a lo w id ła z 1542 r., s ta n w cz a sie k o n s e r w a c ji (fot. T. C h rz a n o w s k i)
