Archaizmy leksykalne z zakresu kultury materialnej w gwarach okolic Bełchatowa

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 16, 1987

A l i n a K ło b u e

ARCHAIZMY LEKSYKALNE Z ZAKRESU KULTURY MATERIALNEJ W GWARACH OKOLIC BEŁCHATOWA

P r z e d m i o t e m a r t y k u ł u s ą nazw y d e s y g n a t ó w , k t ó r e w y s z ł y b ą d ź w y c h o d z ą z u ż y c i a . S ą t o naz w y n a s t ę p u j ą c y c h n a r z ę d z i : j a r z m a , p ł u g a , ż a r e n , s t u d n i z ż u r a w i e m ; n a r z ę d z i g o s p o d a r s t w a k o b i e c e g o s ł u ż ą c y c h d o o b r ó b k i i p r z ę d z e n i a l n u , j a k m i ę d l i c a , c i e r l i c a , p r z ę ś l i c a , k o ł o w r o t e k o r a z n a c z y r i d r e w n i a n y c h , j a k d z i e ż a , n i e ­ c k i , m a ś l n i c z k a a t a k ż e s t a r e g o t y p u b e c z e k , z w ł a s z c z a p r z e ś l e ­ d z o n o t u n a z w y : k ł o d a , s ą d e k , k a d ł u b e k i k a z u b e k o r a z nazw y g a r n k ó w , j a k m l o s t a / / m l o s t k a i g r o p a . A r t y k u ł o p r a c o w a n o n a pod­ s t a w i e m a t e r i a ł u z e b r a n e g o p r z e z c z ł o n k ó w z e s p o ł u do b a d a n i a g w a r o k o l i c B e ł c h a t o w a w 14 w s i a c h s z e r o k o p o j ę t y c h o k o l i c B e ł c h a t o ­ w a , t j . w p u n k t a c h : 72 - L d z a r f , 74 - P r a s z k i , 75 - K o z u b y , 78 - G a z a n k a , 80 - P a r z m o , 88 - W i e w i e c , 89 - K o c i e r z o w y , 90 - Wo­ l a P r z e r ę b s k a , 92 - W ł y n i c e , 93 - N i e d o ś p i e l i n , 94 - G a r n e k , 96 - W ą g łc z e w , 97 - B r ą s z e w i c e o r a z w C h o j n e m ' . Nazwy p o s z c z e g ó l n y c h n a r z ę d z i i i c h c z ę ś c i o m a w ian e s ą w n a ­ s t ę p u j ą c e j k o l e j n o ś c i : j a r z m o Dawny z a p r z ę g n a w o ł y , n a r z ę d z i e , k t ó r e w y s z ł o j u ż z u ż y c i a , a w n i e k t ó r y c h m i e j s c o w o ś c i a c h n i e z n a n e b y ł o n a w e t w l a t a c h m ło ­ d o ś c i n a j s t a r s z y c h i n f o r m a t o r ó w ^ , w s z ę d z i e n a z y w a s i ę iazmo, e

-Przy wprowadzaniu m ateriału gwarowego, ilu stru ją c eg o poszczególne naz­ wy, bezpośrednio po c y ta c ie podawane są w nawiasach numery przebadanych pun­ któw, a w przypadku Chojnego zastosowano skrót Ch.

2 .

/ Por. wypowiedź d z ie w ię ć d z ie s ię c io le tn ie j informatorki z Wągłczewa:

bo

io vym,

p a n i, i a

ne

vym,

дак to

na

to mijil'i , bo u nos tute£ to ne byuo.

w e n t u a l n i e - j a k w K o c i e r z o w a c h - iaSma: v iazma.% krovami uorou. W L d z a n i u z a n o t o w a n o p o n a d t o n a z w ę ÿ izm io a , k t ó r a o z n a c z a o d m i a n ę j a r z m a n a dwa w o ł y : oba v jednym , ty lk o ju r y d ie [ 7 2 ] . N a t o m i a s t w dwóch w s i a c h [80 i 9б] z a n o t o w a n o o b o k w y r a z u iaämo p o n a d t o j e d e n j e s z c z e w y r a z n a o z n a c z e n i e d e s y g n a t u , t j . kleUJfyny: to k l e - ecfyny talie by%y zrołiune do vo u u f i to ty a d l'i [ 9 6 ] .

Nazwa iaSmo n a l e ż y do s ł o w n i c t w a b i e r n e g o i n i e j e s t u ż y w a ­ n a w mowie c o d z i e n n e j , a i n f o r m a t o r z y c z ę s t o m a j ą t r u d n o ś c i z p r z y p o m n i e n i e m s o b i e t e g o w y r a z u ; p o r . w y p o w i e d ź : io zapurmou, jp l e r a , bo u nos t o t u ńy ma, a le v путоах 40 v i fo u , roili l'i vouami, ńe pamintum, to po iftimeaku, iaSma Sy ia k o ź byuo, ■j.azmo Hy ia k o ś [ 9 7 ] . W ż a ­

dnym t e ż z b a d a n y c h p u n k t ó w n i e z a n o t o w a n o nazw n a c z ę ś c i j a r z ­ ma; i n f o r m a t o r z y e w e n t u a l n i e o p i s o w o o m a w i a l i j e g o b u d o w ę , p o r . n p . : iazmo pospinane, na perśaj; r o e p in te , na ro g i kavoueg drevna, p a sk i do r o g u f popSypinane [ 7 8 ] .

pług

We w s z y s t k i c h b a d a n y c h w s i a c h z n a n e s ą dwa r o d z a j e p ł u g ó w : s t a r s z y , j u ż n i e uży w a n y i n o w s z y t y p - ż e l a z n y , p o r . w y p o w i e d ź : ue tam, talie p uugi, a le byuy ż e la zn e puu g i, ia k śe n a le S y , to to (mowa o p ł u g u d r e w n i a n y m ) mauo uzyvane [ 9 6 ] . We w s z y s t k i c h n i e m a l o m a w ia n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h p ł u g d r e w n i a ­ n y n a z y w a s i ę p“ 47 drevnany a l b o — j a k t o j e s t w dwóch t y l k o w s i a c h [ 8 9 , 9 6 j - $evany. W dwóch t y l k o w s i a c h [90 , 9 2 ] n o t o w a ­ n o p o n a d t o n a o z n a c z e n i e t e g o d e s y g n a t u n a z w ę s o j a . W yraz t e n j e s t w t y c h ż e w s i a c h hom onim em , g d y ż o z n a c z a t a k ż e ' s ł u p p io n o w y u s t u d n i z ż u r a w i e m ' . P ł u g j e s t n a r z ę d z i e m używanym r ó w n i e ż o b e c n i e , d l a t e g o z a p e ­ wne we w s z y s t k i c h b a d a n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h t a k i e j e g o c z ę ś c i j a k g r z ą d z i e l , k r ó j , l e m i e s z , o d k ł a d n i c a ; p ł ó z i n o g i m a j ą s w o j e n a z w y , k t ó r e n a d a l s ą w p o w s z e c h n y m u ż y c i u . Nazwy t e s ą n i e k i e ­ dy r ó ż n e w b a d a n y c h w s i a c h , g d y ż t e r e n n a s z y c h o b s e r w a c j i j e s t d o ś ó z n a c z n y , n i e k t ó r e j e d n a k z t y c h n a z w s ą j e d n a k o w e we w s z y ­ s t k i c h o m a w ia n y c h p u n k t a c h . Do t a k i c h n a z w n a l e ż y n a z w a d y s z l a p ł u g a , z a r ó w n o w p ł u g u d r e w n i a n y m , j a k i ż e l a z n y m , k t ó r a n a b a d a n y m t e r e n i e n a j c z ę ś c i e j b r z m i g$oń%el, e w e n t u a l n i e w f o n e t y c z n y c h w a r i a n t a c h : g z u ń je l [ 8 9 , 9 4 ] c z y g r u ty e l [ 7 5 , 9 7 ] , i j e s t t o - z w y j ą t k i e m gw ary B r ą s z e w i c i W ą g ł c z e w a , w k t ó r y c h n o t o w a n o f o r m y o b o c z n e , j a k : do

gSo ń jela / / do g io ń fe l/i - r z e c z o w n i k r o d z a j u m ę s k i e g o . W MAGP n a i n ­ t e r e s u j ą c y m n a s o b s z a r z e n i e n o t o w a n o i n n e j nazwy n a o z n a c z e n i e t e g o d e s y g n a t u . P o d o b n i e w s p ó l n ą n az w ę ma n a b a d a n y m t e r e n i e n ó ż o d c i n a j ą c y z i e m i ę w p ł a s z c z y ź n i e p i o n o w e j w p ł u g u ż e l a z n y m . D e s y g n a t t e n n i e o m a l we w s z y s t k i c h m i e j s c o w o ś c i a c h , g d z i e n az w ę t ę n o t o w a n o ( b r a k o d p o w i e d z i w p u n k t a c h 8 8 , 96 i 9 7 ) , n a z y w a s i ę k r u i, e w e n ­

t u a l n i e w s ł o w o t w ó r c z y m w a r i a n c i e : k r o iń ik [ 8 9 ] . MAGP n i e m apu­ j e nazw t e j c z ę ś c i p ł u g a .

T a k ż e s t a l o w y k l i n p ł u g a , k r o j ą c y z i e m i ę o d s p o d u n a c a ł y m b a d a n y m t e r e n i e ma j e d n ą n a z w ę : lemeS - c o z g o d n e j e s t z o b s e r ­ w a c j a m i z a n o t o w a n y m i w MAGP - w y s t ę p u j ą c ą w r ó ż n y c h w a r i a n t a c h

f o n e t y c z n y c h : le ń e s , lem es, l'imeS, tim es.

N a t o m i a s t n a o d k ł a d n i c ę p ł u g a , t j . t ę j e g o c z ę ś ó , k t ó r a od ­ w r a c a i o d k ł a d a p o d c i ę t ą p r z e z l e m i e s z z i e m i ę , n a b a d a n y m t e r e ­ n i e w y s t ę p u j ą t r z y n a z w y : deeka - n a j c z ę ś c i e j , b o w p . 7 4 , 7 8 , 8 0 , 8 8 , 89 , 92 , 9 3 , 97 i Ch. - otkya d ń iea [ 7 2 , 89] o r a z opkyadńa (w j e d n y m t y l k o , 96 p . ) . W n i e k t ó r y c h w s i a c h [75 i 903 z n a n e s ą o b i e n a z w y , p r z y czym w p o w s z e c h n y m u ż y c i u j e s t deeka. MAGP p o t w i e r d z a n a s z e o b s e r w a c j e , n o t u j ą c n azw ę deeka w w i ę k s z o ś c i w s i P o l s k i c e n t r a l n e j , n a t o m i a s t w o d o s o b n i o n y c h t y l k o m i e j s c o w o ­ ś c i a c h b a d a n e g o t e r e n u n az w ę ok#adńiaa ( k o ł o S i e r a d z a ) i dńiaa ( n a p ł d . - w s c h . od Ł o d z i , p o n i ż e j B r z e z i n ) . P ł ó z , p o z i o m a ż e l a z n a s z t a b k a , k t ó r a s u n ą c p r z y o r a n i u p o z i e m i p o d p i e r a p ł u g , n a z y w a n a j e s t : sp u s3 w w a r i a n t a c h f o n e t y c z n y c h ериа /I врциз [ 7 2 , 7 4 , 7 8 , 80 , 96 i C h . ] , s p u s t [7 5 , 9 7 J , p#uz [ 9 0 ] , spyoza [75 , 8 9 ] o r a z stSaua - w y r a z we w s i a c h N i e d o - ś p i e l i n i G a r n e k używ any w y ł ą c z n i e , n a t o m i a s t w W o l i P r z e r ę b s k i e j t r a k t o w a n y j a k o n a z w a w y c h o d z ą c a z u ż y c i a , w y s t ę p u j ą c a obok wy­ r a z u ptfuz: puuz zakuńcfuny pintkum , stSaua po starym u. W MAGP n i e m apowano n a z w n a t e n d e s y g n a t . N o g i p ł u g a o k r e ś l a n e s ą n a b a d a n y m t e r e n i e dwoma w y r a z a m i : nogi [ 7 2 , 74 , 7 8 , 80 , 8 8 , 90 , 9 3 , 94 ] o r a z ronSki [ ? 5 , 89 , 9 2 , 9 6 , 97 i C h . ] . P o t w i e r d z a t o m n i e j w i ę c e j o b s e r w a c j e z a n o t o w a n e w MAGP, w k t ó r y m n a i n t e r e s u j ą c y m n a s o b s z a r z e n o t o w a n o p r z e w a ­ ż n i e n a z w ę n o g i . Nazwę vq o zki z a n o t o w a n o t y l k o w p u n k t a c h l e ­ ż ą c y c h n a p ł d . o d Radomska 1 n a w s c h ó d od S i e r a d z a ; n a s z e o b s e r ­ w a c j e p o t w i e r d z a j ą p o w y ż s z e s p o s t r z e ż e n i a , b o n a z w a r ą c z k i wy­ s t ę p u j e w ł a ś n i e w o k o l i c a c h Radom ska i S i e r a d z a ; c h o ć n i e t y l ­

k o n a p o ł u d n i e o d p i e r w s z e g o z e w s p o m n ia n y c h m i a s t i n a w s c h ó d od d r u g i e g o .

ż a r n a

We w s z y s t k i c h b a d a n y c h p u n k t a c h z n a n a j e s t j e s z c z e n a z w a :

żarna Ц zam a Ц zarny ; p o r . w y p o w i e d ź : a to pozyval'i żarna, byyo to , ale j.a tam tego ńe vi$o#ym, to dva kamińe by%y, j.edyn Х°%Щ> a i0 6e tak kryń- śiu o , ńe, io naved óifouym te Samy [ э б ] . P o n i e w a ż j e s t t o n a r z ę d z i e , k t ó r e j u ż w y s z ł o z u ż y c i a , n i e z b y t d o k ł a d n i e z n a n a j e s t j e g o b u ­ dow a, a w z w i ą z k u z tym n i e p a m i ę t a j ą z a z w y c z a j m i e s z k a ń c y nazw p o s z c z e g ó l n y c h c z ę ś c i ż a r e n . S p o s t r z e ż e n i e t o d o t y c z y n a w e t t a ­ k i c h i n f o r m a t o r ó w , k t ó r z y z i c h bud o w ą b y l i d o s k o n a l e z a z n a j o ­ m i e n i , p o r . w y p o w i e d ź : jfo, o zamak to io vym, bo muj. uoióej S a m u f naroÉi'u, to ее rotfiuo в polnym kamińi, to muj. uojdef той talie kalme&le, Se— by uokuó kanfyń i go tag tiid, Seby byu puaelli [ 9 7 ] .

W o d o s o b n i o n y c h p u n k t a c h , i t y l k o w ś r ó d n a j s t a r s z y c h m i e s z ­ k a ń c ó w , n o t o w a n o s p o r a d y c z n i e nazwy n a k a d ł u b ż a r e n , ż a m ó w k ę o r a z p a p r z y c ę . Nazwa k a d ł u b a ż a r e n z n a n a j e s t t y l k o w dwóch m i e j s c o w o ś c i a c h , g d z i e d e s y g n a t t e n n a z y w a s i ę puatament [ 8 0 ] o r a z potetumynt [ 9 0 ] . W p o z o s t a ł y c h m i e j s c o w o ś c i a c h n o t o w a n o j e ­ d y n i e o p i s o w e , p r z e z p o r ó w n a n i e d o p o d o b n y c h d e s y g n a t ó w s p o s o b y nazywania t e j c z ę ś c i ż a r e n , n p . byuy ćtery nogi i byu taili \agby stu u , i byu kamiń [9 6 ] .

Nazwa ż a m u f k i , t j . d r ą ż k a d o o b r a c a n i a k a m i e n i a ż a r e n z n a n a j e s t n i e c o p o w s z e c h n i e j , bo w 9 m i e j s c o w o ś c i a c h . Ż a m u f k ę n a z y ­ w a j ą n a s t ę p u j ą c e w y r a z y : z a m u fk a ^ [ 7 5 ] , Śóaua ( 8 0 , g d z i e p o n a d ­ t o t a k ż e p o p r o s t u d rą że k ), melaoka [ 8 8 , 9 3 , 94 ] , m elak//m ylok [ 9 7 ] , t a k ż e w f o n e t y c z n e j r e a l i z a c j i : melocka [ 8 9 ] , myloaka [ 9 0 , 9 3 ] i m elatka ( 9 4 , g d z i e o b o k t e g o m elaSka) o r a z la ­ ska: i tu ее fa a fiu o f t e mauum fu r k ę ta ili l i i i t i ta k ee rorfiuo i Sarka śe sypaup f t e тацот ju r k e , ve śro d e k , to ta k a laeka, g je ta laeeaka od Sar mylyńa [ 96 ] .

Nazwa papSyoa z n a n a j e s t t y l k o w c z t e r e c h w s i a c h , p r z y czym w t r z e c h [ 8 9 , 93 i 9 7 ] o z n a c z a o n a r z e c z y w i ś c i e p a p r z y c ę , t j . p o p r z e c z n ą b e l e c z k ę w o t w o r z e g ó r n e g o k a m i e n i a ż a r e n , s ł u ż ą c ą do

^ Warto zaznaczyć, że w r a z ten w p. 90 i 96 oznacza mąkę, p o r . wypo- wiedź: Z a m u fka , to moijka z a m u fk a , ano Z a m u fk a , bo £ag z v a tro k a , to p y- tlo v a , a ia g z z a r , to Zam ufka [96]. We wspomnianych wsiach drążek do o- b r a c a n ia żaren nazywa s i ę melacka [90] lub la sk a [961.

r e g u l o w a n i a o d l e g ł o ś c i m i ę d z y k a m i e n i a m i , p o r . w y p o w i e d ź : a to , to papsyoa, una byua ty lk o bea ty n koftiń i byu podnośnik, гак śe koauo, to śe podńeeuo ty n kamin tro x e vV*Wk> &eby gruÉi% mylyu i drobnij. m yły% [9 7] , n a t o m i a s t w W o l i P r z e r ę b s k i e j papśyoa - to k o r y to , oo byuy v ńim te kaUrtńe [ э о ] . W MAGP r z a d k o d o ś ć n o t o w a n o w y r a z p a p r z y c a i z a ­ u w a ż o n o , że z n a c z e n i a naz w y c z ę s t o s f o r m u ł o w a n e s ą n i e d o k ł a d n i e , a s a m a n a z w a o z n a c z a ć może i n n e c z ę ś c i ż a r e n , j a k n p . k a w a ł e k ż e l a z a p o d k a m i e n i e m c z y o t w ó r w k a m i e n i u , g d z i e w s y p u j e s i ę z i a r n o . J e s t t o w y r a z , k t ó r y n i e w ą t p l i w i e n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o a r c h a i z m l e k s y k a l n y . We w s i a c h W ą g łc ze w i C h o j n ę n i e u z y s k u j ą c n a z w y n a p a p r z y c ę z a p y t a n o , c o z n a c z y w y r a z papSyaa, z a k a ż d y m r a z e m p a d ł a - o d p o w i e d ź : ne Sem, k t ó r a z w ł a s z c z a u j e d n e j z i n f o r - m a t o r e k z W ą g łc z e w a j e s t c e n n a , g d y ż i n f o r m a t o r k a t a d o k ł a d n i e o p i s a ł a budow ę ż a r e n i p o n a z y w a ł a n i e k t ó r e i c h c z ę ś c i . T e g o t y p u o b s e r w a c j e s ą p r z y c z y n k i e m d o p r z e ś l e d z e n i a ż y c i a w y ra z ó w i s k ł a n i a j ą d o w n i o s k ó w , ż e , g d y w y c h o d z i z u ż y c i a d e s y g n a t , c z ę s t o - p o r e l a t y w n i e k r ó t k i m c z a s i e - g i n i e t a k ż e j e g o n a z w a . s t u d n i a z ż u r a w i e m Na s t u d n i ę z ż u r a w i e m z a n o t o w a n o naz w y w s z e ś c i u w s i a c h . Z w r a c a uw agą f a k t , że s ą t o naz w y t a k ż e p o s z c z e g ó l n y c h c z ę ś c i s t u d n i . Mamy t u t a j d o c z y n i e n i a z n a z y w a n i e m pare pro to to , a w i ę c z s y t u a c j ą , k i e d y n a z w a c z ę ś c i s t a j e s i ę n a z w ą c a ł e g o p r z e d ­ m i o t u . T ak j e s t w p r z y p a d k u n az w y Suraf, k t ó r e j u ży w a s i ę do n a z y w a n i a c a ł e j s t u d n i , a k t ó r a n a z y w a t a k ż e p o p r z e c z n ą b e l k ę u s t u d n i , c o n o t o w a n o w t r z e c h m i e j s c o w o ś c i a c h [ 9 0 , 9 2 , 9 4 ] . W m i e j s c o w o ś c i a c h t y c h j e s t t o j e d y n a i w y ł ą c z n a n a z w a n a o k r e ś l e ­ n i e c a ł e j s t u d n i . S t u d n i a z ż u r a w i e m n a z y w a n a j e s t p o n a d t o t a k sa m o j a k j e j s ł u p p i o n o w y , t j . aojp, c o n o t o w a n o w dwóch m i e j ­ s c o w o ś c i a c h [96 , 9 7 ] . W t y c h ż e m i e j s c o w o ś c i a c h s t u d n i a b y ł a ta k ­ ż e n a z y w a n a t a k , j a k p o p r z e c z n a b e l k a u s t u d n i , t j . zu ra f [ 9 7 ] i

zavur: to t y ś to oaiùle, no i to u gury, tyn drurjg, to tag my nazyval'i za­ vur, bo io vym, oy dobze $y ńe, a to to ,

00

pani v i j i , to ÿee

80

j,a, tu

80

xa uot stu d n i, a i na studńe możno poveyiâ еоха [ 9 б ] . P o d o b n i e dw ie n az w y s t u d n i o d o k r e ś l e ń j e j c z ę ś c i n o t o w a n o p o n a d t o w dwóch m i e j s c o w o ś c i a c h ; j e s t t o n a z w a p o p r z e c z n e j b e l k i s t u d n i : Suraf,

k t ó r a w y s t ę p u j e o b o k naz w y o k r e ś l a j ą c e j b e l k ę z w i s a j ą c ą s t u d n i :

kośur w N i e d o ś p i e l i n i e a obok naz w y soxa ' s ł u p p i o n o w y s t u d n i ' w B r ą s z e w i c a c h . N a z y w a n i e pars pro toto p o w o d u j e , że w d a n e j

m i e j s c o w o ś c i j e d e n w y r a z ma dwa d e s y g n a t y o r a z j e d e n d e s y g n a t - c a ł a s t u d n i a - ma d w ie n a z w y . MAGP n o t u j e d l a c a ł e g o n i e m a l i n ­ t e r e s u j ą c e g o n a s o b s z a r u - z w y j ą t k i e m p . k o ł o R a d o m sk a , n a p ó ł ­ n o c o d t e g o m i a s t a o r a z k o ł o Ł o d z i , g d z i e j e s t n a z w a żó rm Цśordu

-

n azw ę kosiór. B a d a n i a n a s z e w y k a z u j ą , że nazwy s t u d n i n a tym o b s z a r z e s ą b a r d z i e j z r ó ż n i c o w a n e . S ł u p p io n o w y s t u d n i we w s z y s t k i c h n i e m a l w s i a c h , w k t ó r y c h n az w ę n a t e n d e s y g n a t z a n o t o w a n o ( a w i ę c b e z p . 7 4 , 7 5 , 7 8 ) , n a ­ zywa s i ę s o j a , t y l k o w j e d n e j : suup [ 8 9 ] . Z g o d n e j e s t t o z o b ­ s e r w a c j a m i z a w a r t y m i w MAGP, k t ó r y n az w ę socha n o t u j e n a p r z e ­ w a ż a j ą c y m t e r e n i e P o l s k i c e n t r a l n e j , n a t o m i a s t n a z w a suup n o t o ­ w a n a j e s t w o d o s o b n i o n y c h p u n k t a c h m i ę d z y R a dom skie m a W i e l u n i e m i k o ł o Ł o d z i , n a p ó ł n o c o d t e g o m i a s t a . T a k ż e t y l k o t e d w ie n a ­ zwy n o t o w a ł a n a z i e m i w i e l u ń s k i e j H. S k o c z y l a s - S t a w s k a . Na o k r e ś l e n i e b e l k i z w i s a j ą c e j ż u r a w i a n a i n t e r e s u j ą c y m n a s t e r e n i e w y s t ę p u j ą d w i e n a z w y : kośóv - n a j c z ę ś c i e j - o r a z kulka - r z a d z i e j , n a t o m i a s t w o d o s o b n i o n y c h t y l k o w s i a c h ty$ka i drgzek.

Nazwę koéor n o t o w a n o w p . 7 2 , 7 4 , 8 0 , 8 8 , 9 3 , t a k ż e w j e j wa­ r i a n t a c h f o n e t y c z n o - s ł o w o t w ó r c z y c h koéuvek II kosurek [89 , 90 , 92 , 9 4 ] , kośturek [ 9 7 ] . Wyraz kulka w y s t ę p u j e j a k o w y ł ą c z n e o k r e ­ ś l e n i e d e s y g n a t u w p . 7 8 , n a t o m i a s t obok kośor w p . 7 4 , obok ty - ćka w p . 75 o r a z obok drążek w p . 9 6 , p o r . w y p o w i e d ź : kulka albo dpąSek * o t stu d n i, iak tam тоНе [ 9 б ] .

We w s z y s t k i c h b a d a n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h z n a n e s ą dwa n a r z ę d z i a do ł a m a n i a i t a r c i a l n u ( m i ę d l i c a i c i e r l i c a ) i o b a r ó ż n i ą s i ę n i e t y l k o budową i p r z e z n a c z e n i e m , a l e t a k ż e n a z w ą .

m i ę d l i c a

M i ę d l i c a n a z y w a n a j e s t w y r a z a m i : uamek w o d m i a n k a c h f o n e t y c z ­ n y c h : uumek [ 7 2 , 7 5 , 9 6 , 9 7 ] , uomek [ 8 0 , 8 8 ] , uamek [80» C h . j - i s ł o w o t w ó r c z e j : uumka [9 4 ] o r a z mendlfica [7в] o b o k mondliaa

[ 7 4 8 9 , 9 0 , 9 2 , Э З ] . W n i e k t ó r y c h m i e j s c o w o ś c i a c h f u n k c j o n u j ą o - b i e n a z w y : mendtica i uumek ^ 7 5 ] ; d w ie naz w y n a t e n d e s y g n a t : po- óasek o r a z uomek IIuamek n o t o w a n o t a k ż e w p . 80. T r u d n o w y t y c z y ć d o ­ k ł a d n e i z o l e k s y o b u n a j p o p u l a r n i e j s z y c h n a z w , t j . mendl'ica II mon- dl'ica i uamek, c h o ć w y d a j e s i ę że n a z w a mondl'ioa w y s t ę p u j e p r z e

-4 H. S k o c z y ł a s - S t a w s к a . Nazwy g in ą c y c h d e s y g n a tó w na z ie m i w i e l u ń s k i e j , " S l a v i a O c c i d e n t a l i s " 1976, s . 6 3 - 9 2 .

de w s z y s t k i m w o k o l i c a c h R a d o m sk a ; n o t o w a n o t a m t a k ż e w y r a z uum- ka [ 9 4 ] . c i e r l i c a C i e r l i c ę n a z y w a j ą d w i e n a z w y , k t ó r e d z i e l ą o m a w ia n y t e r e n n a d w i e , d o ś ć z w a r t e c z ę ś c i : derlźioa [72 , 74 , 75 , 7 8 , 80 , 8 8 , 9 6 , 97 i C h .] o r a z p o d irka - n o t o w a n e w p . b y ł e g o p o w i a t u r a d o m s z c z a ń ­ s k i e g o , t j . p . 9 0 , 9 2 , 9 3 , 9 4 , a t a k ż e w p . 8 9 , g d z i e w p o s t a ­ c i poderu^- T a k ż e i t u t a j z n a n a j e s t n a z w a derl'ioa ( n o t o w a n a o - b o k w y r a z u p odirka w p . 9 0 ) . k o ł o w r o t e k Na o z n a c z e n i e k o ł o w r o t k a 5 n a b a d a n y m t e r e n i e f u n k c j o n u j ą d w ie n a z w y : kuuko [ 7 2 , 7 4 , 7 8 ] i ko ^o vro tek ( 8 8 , 90 , 9 2 , 9 3 , 94 , 9 7 ; w t e j o s t a t n i e j m i e j s c o w o ś c i t a k ż e z p r z e k r ę c e n i e m : ko ro vro tek i k o v r o te k ). W w i e l u w s i a c h w y s t ę p u j ą promiscue o b i e nazwy [ 7 5 , 8 0 , 8 9 , 9 6 , C h . ] , p r z y czym p r z y n a j m n i e j w dwóch o s t a t n i c h z w y m ie ­ n i o n y c h n a c o d z i e ń używ a s i ę nazwy kuuko, p r z y ś w i a d o m o ś c i , że b a r d z i e j p o p r a w n a j e s t n a z w a kouovrotek, p o r . my nazyvamy kuuko, no, kuuko, a le kuuka to sum ru zn e , do ja z d y , te g o , a to ie s k o u o w o te k [ C h . ] .

Ze w z g l ę d u n a i n t e r e s u j ą c e i z r ó ż n i c o w a n e n a b a d a n y m o b s z a ­ r z e nazw y w a r t y k u l e n i n i e j s z y m om a w iane s ą nazw y p e d a ł u k o ł o ­ w r o t k a o r a z p o ł ą c z e n i a o s i z p e d a ł e m . Na o z n a c z e n i e p i e r w s z e g o d e s y g n a t u u ż y w a n e s ą n a z w y : pedaiц [ 8 0 , 8 9 , 94 , 96, 9 7 ] , klapa [ 9 2 , 9 3 ] i klapka [ 7 8 , C h . ] o r a z suapeo [ 8 8 ] . Na o k r e ś l e n i e t e g o d e s y g n a t u w y s t ę p u j ą w n i e k t ó r y c h m i e j s c o w o ś c i a c h nazwy s y - n o n i m i c z n e , c o n o t u j e m y n p . w W o l i P r z e r ę b s k i e j , g d z i e p o d a n e o - n e z o s t a ł y p o n a d t o z o d p o w i e d n i m k w a l i f i k a t o r e m , p o r . w y p o w ie d ź ropuxa, żaba, deska; pedau, to novooesne. B r a k z a p i s u w p . 7 2 , 7 4 ,

75 . N a t o m i a s t p o ł ą c z e n i e o s i z p e d a ł e m n a z y w a n e i e s t parobkem [ 7 2 , '9 0 , 9 2 , 9 3 , 96 ] , paropoaliem 1 8 8 ] , jfyopoifUem [ 7 8 , 8 9 ] ; b r a k o d p o w i e d z i w p . 7 4 , 7 5 , 9 4 , 97 i Ch. Nazwa t a j e s t i n t e r e s u j ą c a , p o n i e w a ż j e s t o n a w y r a ź n i e p r z e n i e s i o n a z i n n e j k a t e g o r i i n a z w . We w s z y s t k i c h b a d a n y c h p u n k t a c h z a n o t o w a n o nazwy n a n a s t ę p u

-P r z y czym w a r t y k u l e r z e c z y w i ś c i e omawiamy nazwę k o ł o w r o t k a ; p o r . wy­ powiedź: to дак p g y ś lic e b yu y, to ne byuo i e s i e ty x ku g ku f [9b] .

j ą c e n a c z y n i a d r e w n i a n e : d z i e ż ę , n i e c k i i m a ś l n l c z k ę , c h o ć powo­ l i w y c h o d z ą o n e z u ż y c i a .

Na o z n a c z e n i e d z i e ż y w s z ę d z i e w y s t ę p u j e w y r a z jeZa - w e w e n ­ t u a l n y c h w a r i a n t a c h f o n e t y c z n y c h : jiZ a , ÿ i z a , tfeza i s ł o w o t w ó r ­ c z y c h : ji& ka, geSka.

N i e c k i , o w a l n e n a c z y n i e w y d ł u b a n e z d r e w n a n a z y w a n e j e s t n a t e r e n i e P o l s k i c e n t r a l n e j w y r a z e m ńedki ( p l . t a n t . ) b ą d ź ńecka. N o to w a n o p o n a d t o n a o z n a c z e n i e t e g o d e s y g n a t u w y r a z koparka; w L d z a n i u j a k o n az w ę j e d y n ą , n a t o m i a s t w W ą g ł c z e w i e i w C h o jn em j a k o w y s t ę p u j ą c ą ob o k p o w s z e c h n i e u ż y w a n e j n a z w y : A eaki, p o r . wy­ p o w i e d z i : to by#y3 tag nazyval'imy 3 ie d ń i n a zy v a ti ń e o k i, %edni n a zy v a li koparka, сто j,edńi tag m u ô ilï, a ie d ń i inaoy [96 ] c z y na n e i k i , to mu- v i l 'i коротка, ÿi&a to i e z иокт удцо, a ńeolli podłużne [ c h . ] . MAGP z w a r ­ t e o b s z a r y w y s t ę p o w a n i a naz w y kopanka l o k a l i z u j e n a M azow szu o - r a z w p o ł u d n i o w e j W i e l k o p o l s c e , n i e n o t u j ą c t e j n a z w y w P o l s c e c e n t r a l n e j . Z. S t i e b e r 6 n o t u j e w k i l k u p u n k t a c h Ł ę c z y c k i e g o wy­ r a z y koponkaII kopiańka, t r a k t u j ą c j e j a k o n i e w ą t p l i w e mazowizmy w y s t ę p u j ą c e - j a k mówi - t y l k o w Ł ę c z y c k i e m , w o k o l i c y T u r k a . Wy­ m i e n i a j e d n a k w ś r ó d p u n k t ó w , g d z i e w y r a z t e n n o t c w a n o , t a k ż e n p . w i e ś W i s k i t n o , k o ł o Ł o d z i . W y d a je s i ę w i ę c - i w y s t ę p o w a n i e t e j naz w y w z e b r a n y m m a t e r i a l e p o t w i e r d z a t e p r z y p u s z c z e n i a - że b y ć może t a k i c h o d o s o b n i o n y c h p u n k t ó w z n a z w ą kopanka n a o b s z a r z e P o l s k i c e n t r a l n e j j e s t w i ę c e j . m a ś l n i c z k a Nazwę m a ś l n i c z k i z a n o t o w a n o we w s z y s t k i c h b a d a n y c h w s i a c h . I n a z y w a s i ę o n a t u t a j : йейоука o r a z te z y y k a . W y s t ę p o w a n i e ty c h nazw p o k r y w a s i ę m n i e j w i ę c e j z z a s i ę g a m i z a n o t o w a n y m i w MAGP. W ż a d ­ nym z p u n k t ó w n i e n o t o w a n o w y r a z u kierzm ia (MAGP), n a t o w a n o n a t o ­ m i a s t keSayka i kezńiSka n i e n o t o w a n e w MAGP. W j e d n e j t y l k o w s i - w B r ą s z e w i c a c h - z a n o t o w a n o , t r a k t o w a n y i t u t a j j a k o w y r a z n a ­ l e ż ą c y do s ł o w n i c t w a b i e r n e g o , n i e w ą t p l i w y a r c h a i z m l e k s y k a l n y : tuuoka3 p o r . w y p o w i e d ź : ХеЗуука, a jeetfe в ta r Se łuĄe j.ag j o , to muoiVi tuuoka, a łe to ie s o e sta r S e ia g i o . MAGP n o t u j e z w a r t e o b s z a r y n a z ­ wy tłu c z k a n a M azowszu o r a z w p o ł u d n i o w e j W i e l k o p o l s c e i j e j p o

-6 Z . S t i e b e r , I z o g l o s y gwarowe na o b s z a r z e dawnych w o jew ó d ztw ł ę ­ c z y c k ie g o i s i e r a d z k i e g o , Kraków 1933, s. 47.

g r a n i c z u , t a k ż e w m i e j s c o w o ś c i a c h n a p o ł u d n i o w y z a c h ó d o d S i e ­ r a d z a , g d z i e l e ż y w ł a ś n i e w i e ś B r ą s z e w i c e . We w s z y s t k i c h t a k ż e b a d a n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h z n a n e s ą nazwy p o s z c z e g ó l n y c h c z ę ś c i m a ś l n i c z k i . I t a k p o w s z e c h n i e z n a n a j e s t n a ­ zwa n a k r y w y m a ś l n i c z k i , k t ó r a w y s t ę p u j e w t a k w i e l u w a r i a n t a c h f o n e t y c z n o - s ł o w o t w ó r c z y c h , n o t o w a n y c h n a w e t w d a n e j , j e d n e j m i e j ­ s c o w o ś c i , p o r . zbiSgynko II vixSynko [ 7 4 ] c z y v ie Synek II v ie fSynek [ 7 5 ] , ż e b a r d z o t r u d n o w y z n a c z y ć i z o l e k s y p o s z c z e g ó l n y c h n a z w . J e d y n i e o w s i a c h b y ł e g o p o w i a t u r a d o m s z c z a ń s k i e g o m o ż n a p o w i e d z i e ć , że l e ż ą n a z w a r t y m o b s z a r z e w y s t ę p o w a n i a n az w y viSxo%ek [ 8 9 , 9 0 , 9 2 , 9 3 ] . Na n a k r y w ę p r z y t ł u c z k u w y s t ę p u j ą n a b a d a n y m t e r e n i e j u ż t y l ­ k o d w ie n a z w y s pSyxlßbnik [75 , 8 8 , 9 4 , 96 i C h .] o r a z potxlebńik [ 7 2 , 7 4 , 8 0 , 8 9 , 9 2 , 9 3 ] , a l e n i e g r u p u j ą s i ę o n e w z w a r t e o b ­ s z a r y . Na z a k o ń c z e n i e p r z e ś l e d z i m y naz w y s t a r y c h n a c z y ń g o s p o d a r ­ s t w a domowego, w t y m b e c z e k , j a k kłoda, eądek, kadłubek, kasubek o - r a z w y c h o d z ą c e z u ż y c i a naz w y g a r n k ó w : m lo eta// mloetka i gropa//

gropka. W n i e m a l w s z y s t k i c h o m a w i a n y c h w s i a c h ( z w y j ą t k i e m 9 4 , 9 6 ) z n a n a j e s t j e s z c z e n a z w a kuoda i o z n a c z a o n a ' d u ż ą b e c z k ę ' . N a ­ t o m i a s t n a z w ę eondek z a n o t o w a n o j u ż t y l k o w 8 p u n k t a c h [ 7 2 , 7 5 , 8 0 , 8 8 , 9 0 , 9 6 , 97 i Ch.] i j e s t t o z w y k l e w y c h o d z ą c y z u ż y c i a s y n o n i m b e c z k i , z w ł a s z c z a u ż y w a n y n a o z n a c z e n i e b e c z k i n i e z b y t d u ż e j . B e z w ą t p i e n i a s ą t o n a b a d a n y m t e r e n i e nazwy, k t ó r e wy­ c h o d z ą z u ż y c i a i n a w e t p o k o l e n i e ś r e d n i e j u ż i c h n i e u ż y w a . N a­ t o m i a s t j a k o n i e z n a n e n a w e t n a j s t a r s z y m i n f o r m a t o r o m t r z e b a t r a ­ k t o w a ć n az w y kadłubek - w y r a z n o t o w a n y t y l k o we w s i P a r z m o : ka­ dłubek, ouź vyduubane z tjeva [ в о ] o r a z we w s i W i e w ie c : kaduubek, to

Ьуцо vyduubcme dSevo, taka beka bez obrenay [ 8 8 ] o r a z kazubek - n az w ę z n a n ą t y l k o w Gazomce : kazubek? mayte, drem ane, кипит Se “o fза zańe-вио, kuńum Sryé [ 7 8

] .

л Г

W yra z gropa/I gropka j e s t znamy w d z i e w i ę c i u p u n k t a c h i i i , 7 5 , 7 8 , 8 0 , 8 9 , 9 0 , 9 2 , 96 i C h . ] i o z n a c z a a l b o ' p ł a s k i i p ł y t k i g a r n e k ż e l a z n y o dw óch u c h a c h ' (w w i ę k s z o ś c i p u n k t ó w ) a l b o ' p a ­ t e l n i ę ż e l a z n ą ' : gropka, to muvil'i Kędyś, iak to talie p a te le c k i byuy, podobne do garka, ty lk o z £ednom ronćkom [ 96 ] .

Wyraz mloetka z a n o t o w a n o n a t o m i a s t t y l k o w c z t e r e c h p u n k t a c h [ 75, 96, 97 i w C h . ] , i n a w e t w t y c h w s i a c h j e s t t o w y r a z n a l e ż ą

-су d o s ł o w n i c t w a b i e r n e g o , w y r a z , k t ó r y p r z e s t a ł b y ć używany, gdy w y s z e d ł z u ż y c i a d e s y g n a t , p o r . by%y t e m loetk'i p y r f , a le te r o ńy ma [ 9 7 ] . We w s p o m n i a n y c h p u n k t a c h z n a c z e n i e t e g o w y r a z u t o ' g a r n e k n a m l e k o , z a z w y c z a j z g l i n y ' : to Ьуца z g lin y m loetka, "окгиудца m lo e t- ka, 00 śe mleko V ńum a eźiu o , poetaóa^o śe na kfa śn e [ c h . ] .

W a r t y k u l e o b o k n az w t a k i c h d e s y g n a t ó w , k t ó r e w y s z ł y z u ż y ­ c i a , j a k n p . j a r z m o c z y ż a r n a i k t ó r y c h nazwy t a k ż e a l b o p r z e ­ s t a ł y b y ć u ż y w a n e, a l b o z n a j d u j ą s i ę w b i e r n y m t y l k o z a s o b i e l e ­ k s y k a l n y m om ówio no t a k ż e n p . n az w ę p ł u g a i j e g o c z ę ś c i , c h o ć d e ­ s y g n a t t e n z n a j d u j e s i ę j e s z c z e w u ż y c i u , a i nazw y p o s z c z e g ó l ­ n y c h j e g o c z ę ś c i s ą n a o g ó ł z n a n e . W ś r ó d ' n a z w t y c h c z ę ś c i n o t o ­ w a n o j e d n a k t a k ż e t a k i e n a z w y , k t ó r e s ą n i e w ą t p l i w y m i a r c h a i z ­ mami l e k s y k a l n y m i i p o w o l i w y c h o d z ą z u ż y c i a , p o r . r a z j e s z c z e w y p o w i e d ź : puua zakm Suny pintkum , stŚaua po starym u [ 9 0 ] .

A n a l i z a z e b r a n e g o m a t e r i a ł u d o w o d z i , że w y c h o d z e n i e o k r e ś l o ­ n y c h n a r z ę d z i z u ż y c i a p o c i ą g a z a s o b ą - w r e l a t y w n i e k r ó t k i m c z a s i e - t a k ż e z a n i k n a z w y , p o p r z e d z o n y j e j w y s t ę p o w a n i e m w b i e ­ rnym t y l k o z a s o b i e l e k s y k a l n y m . Z d a j ą s o b i e z t e g o s p r a w ę t a k ż e i n f o r m a t o r z y , p o r . w y p o w i e d ź : byuo to to , a le t o , to io iu z naved ńe pamyn tom [ 9 7 ] .

P r z e ś l e d z e n i e p o s z c z e g ó l n y c h n az w n a r z ę d z i w y c h o d z ą c y c h z u - ż y c i a w y k a z u j e , że n a omawianym - z n a c z n y m d o ś ć - o b s z a r z e nazwy t e n i e z a w s z e s ą j e d n a k o w e . S z c z e g ó l n i e w i e l e r ó ż n y c h o k r e ś l e ń n o t o w a n o n a s t u d n i ę z ż u r a w i e m , c o spow odow ane j e s t r ó w n i e ż i t y m , że w p o s z c z e g ó l n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h w y s t ę p u j e n a z y w a n i e pars pro to to , od r ó ż n y c h c z ę ś c i c a ł o ś c i . N i e k t ó r e z n a z w , j a k w w i ę ­ k s z o ś c i nazw y j a r z m a , ż a r e n , c i e r l i c y c z y m a ś l n i c z k i s ą w s p ó l n e w n i e m a l w s z y s t k i c h m i e j s c o w o ś c i a c h , a w y r a z y t e s ą n i e w ą t p l i ­ w ie a r c h a i z m a m i l e k s y k a l n y m i . J a k o a r c h a i z m y l e k s y k a l n e t r a k t o w a ć r ó w n i e ż t r z e b a w y r a z y o k r e ś l a j ą c e s t a r e t y p y b e c z e k c z y g arn k ó w , k t ó r e z n a n e s ą n i e k t ó r y m t y l k o n a j s t a r s z y m m i e s z k a ń c o m , i t o t a k ­ ż e t y l k o n i e k t ó r y c h z b a d a n y c h w s i .

Alina Kłobus

LES ARCHAÏSMES LEXICAUX DU DOMAINE DE LA CULTURE MATERIELLE DANS LES DIALECTES AUX ENVIRONS DE BEŁCHATÓW

Les a p p ellation s des dénominatifs qui cessen t d’êtr e en usage ou sont tombés en désuétude dans le s d ia le c te s de 14 v illa g e s aux environs largement compris de Bełchatów sont l ’objet de l ’a r t i c l e . A côté des o u tils qui sont tombés en désuétude, t e l s que: jarzmo (jo u g ), żarna ^moulin a bras) et dont le s ap p ellation s ne sont plus connues ou ne se trouvent que dans le lexique p a s s if , on a au ssi présenté l ’ap p ellation de pług (charrue) et de ses par­ t i e s , quoique ce t o u til reste encore en usage, et le s a p p ellation s de ses p a rties p a r tic u liè r e s sont en général bien connues. Cependant parmi ces ap­ p e lla tio n s on a noté c e lle s qui sont sans aucun doute des archaïsmes le x i­ caux, p. e x ., stïau a: pyuz zakunîuny pintkum, stla y a po starymu. L’analyse du m atériel amassé prouve qui s i le s o u t ils d é fin is tombent en désue'tude, a lie u la d isp a r itio n , relativem ent rapide, de leur a p p e lla tio n , précéde'e de présence du mot seulement dans le lexique p a s s if .

L’étude des a p p ellation s des o u tils p a r tic u lie r s tombant e n désuétude démontre que sur le t e r r it o ir e mentionne', assez v a ste , l e s a p p e l l a t i o n s n e sont pas le s mêmes. On a noté p lu sieu rs a p p e l l a t i o n s d é s i g n a n t l e p u i t s nuni d’une grue, ce qui e s t causé par l e f a it qu’une d e s e s p a r t i e s d o n r u l ’ a p ­ p e lla tio n à tout un p u its.

Sont aussi indubitablement archaïsmes lexicaux le s m o t s d é t e r m i n a n t d e vieux types des tonneaux, t e ls que: kłoda, sadek, kadłubek et kazubek. a i n ­ s i que le s a p p ellation s des p o ts, t e l l e s que: m losta.'/ m l o stka, g r o p a / / g r o p ­ ka, que connaissent seulement certain s le s plus vieux h a b i t a n t s de c e r t a i n s v i l l a g e s , dans lesq u els le s recherches ont é t é e ff e c tu é e s .