Stan poznania przyrody Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia i jego najcenniejsze walory

(1)

Julian Chmiel, Michał Kupczyk

Stan poznania przyrody

Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia i

jego najcenniejsze walory

Studia Lednickie 4, 29-38

(2)

STUDIA LEDNICKIE IV Poznari — Lednica 1996

C H M IE L JU L IA N

Zakład T ak so n o m ii R o ślin U A M K U P C Z Y K M IC H A Ł

Zak ład Biologii i E k o lo g ii Ptak ó w U A M

STAN POZNANIA PRZYRODY NADGOPLAŃSKIEGO PARKU TYSIĄCLECIA

I JEGO NAJCENNIEJSZE WALORY

Ś w iat roślin i zw ierząt N adgoplańskiego Parku T ysiąclecia m im o podejm ow anych w przeszłości prac badaw czych (zw łaszcza nad szatą roślinną i aw ifauną) nie doczekał się dotychczas kom pleksow ego opracow ania. Istniejące dotyczyły zw ykle niew ielkich obszarów N ad g o p la lub w ybranych układów siedliskow ych.

P ierw szym źródłem inform acji o florze najbliższej okolicy K ruszw icy je s t zielnik zebrany przez S zafark iew icza w latach 1 8 4 6 - 1864 (Stecki, P ietkiew icz 1931). Poje dyncze inform acje o florze znaleźć także m ożna w opracow aniu „T aschenflora von B rom berg” B o ck a (1908). W h erbariach U A M i U M K zachow ały się nieopublikow ane eksykaty zielnikow e A dolskiego, D aleszyńskiej i W ojtasika. Stanow ią dokum entację w ykonanych prac dyplom ow ych o zbiorow iskach leśnych okolic L achm irow ic (W oj tasik 1952) i G o can o w a (A dolski 1952) oraz zbiorow iskach w odno-szuw arow ych pó ł nocnej części b asen u je z . G opło (D aleszyńska 1937). Inform acje o florze i roślinności halofilnej znad G opła zaw iera opracow anie W ilkoń-M ichalskiej (1963) „H alofity K u ja w ” . W ym ienić należy także o p raco w an ia o ch arakterze p opularnonaukow ym W il- koń-M ichaiskiej (1971) „Szata ro ślin n a K ujaw ” oraz W alasa (1965) „Szata roślinna okolic K ruszw icy” . O statnio u k azała się m onografia „Flora w schodniej części P oje zierza G nieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeo b rażen ia w w ieku X IX i X X ” (C hm iel 1993) o b ejm u jąca sw ym zasięgiem także w iększą część obszaru w łączonego w skład NPT.

Z oo p lan k to n je z . G opło był p rzedm iotem b ad ań K ołaczkow skiej (1934) oraz A dam skiej i B ro n isz (1972). S tw ierd zo n o w y stą p ien ie 65 g a tu n k ó w w rotków , 34 w io śla rek i 8 w idłonogów . Skład gatunkow y zo o planktonu je s t typow y dla zbiorników e u tro ficzn y c h i z g o d n ie z p rz y ję tą k lasy fik acją tę część G opła zaliczo n o do III grupy zbiorników eu tro ficzn y ch . W b en to sie pro fu n d aln y m pod w zględem jak o ścio w y m i ilościow ym d o m in u ją o ch o tk o w ate (31 taksonów ). S tw ierd zo n o też 13 tak so n ó w m ięczaków i 4 sk ą p o szcz etó w . Pod w zględem ilo ścio w y m o ch o tk o w ate obejm ują 49% , m ięczaki 13%, sk ąposzczety 12%, w odzienie 8% i ró w nonogi 7% fauny bentosu.

(3)

30 C H M IE L JU L IA N , K U P C Z Y K M IC H A Ł

W najsilniej zanieczyszczonej, północnej części G opła w p obliżu K ruszw icy zw raca uw agę m asow e w ystępow anie rurec zn ik a po sp o liteg o Tubifex tu b ifex (G iziński, Ka- dulski 1972).

R oślinność w odna strefy profundalnej je s t m iejscem rozrodu najw ażniejszych go spodarczo ryb goplańskich: leszcza A bram is bram a, w zdręgi Scardim ius erythroptal- mus, płoci R utilus rutilus, sandacza L ucioperca lucioperca, szczupaka E sox lucius (B udzińska i in. 1956).

S zczególne m iejsce w przyrodzie goplańskiej zajm ują ptaki. Były one przedm iotem zainteresow ania T um m a (1937), C zarneckiego (1962), i W iatra (1974). Podsum ow a niem pew nego etapu badań florystycznych i faunistycznych je s t p ierw sza część m o nografii „G opło. P rzyroda i C zło w iek ” (D zieduszycki, K upczyk 1993).

D oceniając w artość w szystkich, dotychczasow ych doniesień — stw ierdzić je d n a k że należy, iż nie m ogą one stanow ić podstaw y dla w aloryzacji przyrodniczej. P ow yższe badania w ykonane zostały różnym i m etodam i i w różnych okresach czasu (częściow o dane o stanow iskach są zdezaktualizow ane). W obliczu p ostępującej presji różnych czynników antropogenicznych, a szczególnie sfery rekreacyjno-w ypoczynkow ej (w y kup działek rolniczych pod pryw atne dom ki letniskow e) istnieje p iln a p otrzeba z in w entaryzow ania i zw aloryzow ania przestrzeni przyrodniczej N PT. Z definicji w ynika, iż park krajobrazow y w inien spełniać nie tylko funkcję ekologiczną, ale także g ospo d arczą i rekreacyjną. M ożliw ie dokładne rozpoznanie w alorów przyrodniczych je st je d y n ą podstaw ą racjonalnej ochrony zasobów przyrody o raz m inim alizacji konfliktów na styku ochrona przyrody, a gospodarcze i inne form y użytkow ania przestrzeni p rzy rodniczej.

W roku 1988 rozpoczęto kom pleksow ą dokum entację stanu aw ifauny, a w roku 1993 flory NPT.

S tanow ić j ą będzie:

— inw entaryzacja gatunków roślin naczyniow ych w ystępujących spontanicznie (li sta gatunkow a dla całeg o obszaru parku oraz w yróżnionych je d n o ste k przestrzennych), — inw entaryzacja gatunków ptaków lęgow ych i p rzelotnych (lista gatu n k o w a dla całego obszaru parku oraz w yróżnionych je d n o ste k przestrzennych),

— atlas rozm ieszczenia stanow isk roślin na o bszarze NPT,

— atlas rozm ieszczenia stanow isk lęgow ych ptaków na obszarze NPT, — standardow a analiza statystyczna flory i aw ifauny,

— w aloryzacja florystyczna NPT, — w aloryzacja ornitologiczna NPT, — zielnik roślin naczyniow ych.

N ajistotniejsze aspekty m etodyki prac badaw czych:

1) P oszczególne spisy florystyczne identyfikow ano i lokalizow ano każdorazow o w następujących układach odniesienia:

a) przestrzennym — roboczym , terenow ym podkładem kartograficznym je s t m apa topograficzna w skali 1:10 000. W ykorzystując siatkę g eograficzną w yznaczono 523 pola badaw cze. S tanow ią j e kw adraty o boku 0,5 km (399 pól m ieści się w całości w N PT, a pozostałe 124 częściow o),

b) naturalnych uw arunkow ań siedliskow ych, c) hem erobii siedlisk i form użytkow ania przestrzeni,

(4)

S T A N P O Z N A N IA P R Z Y R O D Y N A D G O P L A Ń S K IE G O P A R K U T Y S IĄ C L E C IA 31

S zacunkow ą ocenę w ielkości poulacji gatunków w w yróżnionych jed n o stk a ch sie d li skow ych i przestrzennych oparto na trzystopniow ej skali.

C elem prow adzonych inw entaryzacji w N adgoplańskim Parku T y siąclecia je s t także określenie zm ian jak o ścio w y ch , które w ystąpiły w ciągu ostatnich 30 lat, a w przypadku aw ifauny także o cena zm ian liczebności p ar gatunków lęgow ych najcenniejszych z ochroniarskiego punktu w idzenia.

N ad jez. G oplo i w bezpośrednim je g o otoczeniu odnotow ano dotychczas 196 gatunków ptaków i 765 roślin. W spółcześnie na obszarze N P T w ystępuje 161 gatunków ptaków i 745 roślin naczyniow ych. B adania C zarneckiego (1962) i ostatnie prace in w e n taryzacyjne nie potw ierdziły w ystąpienia 16 gatunków p taków zaobserw ow anych nad G opłem przed II w ojną św iatow ą. Są to: orzech ó w k a N ucifraga caryocatactes, orlik krzykliw y A quilia clanga, blotniak blady C ircus m acrourus, m ark aczk a M elanitta n i gra, edredon Som ateria m olissim a, siew ka złota P luvialis apricaria, b rodziec śniady Tringa eryth ro p u s, bekasik Lim nocryptes m inim us, w ydrzyk tęposterny Stercorarius po m a rin u s, w ydrzyk długoogonow y Stercorarius longicaudus, kulik m niejszy N um e- nius p haeopus. Z d anych przedstaw ionych przez T u m m a (1937) w ynika, iż przed w ojną w rejonie G opła gnieździły się, lub były przypuszczalnie lęgow e: drop O tis tarda, sow a błotna A sio fla m m e u s, ohar T a d o m a ta d o m a , słonka Sco lo p a x rusticola. Pom im o braku obserw acji istnieje nadal bardzo w ysokie p raw dopodobieństw o w ystępow ania sow y błotnej i słonki. W końcu X IX w ieku znanych było na P otrzym iechu kilka sta now isk gw iazdnicy grubolistnej Stellaria crassifolia, a nad Jez. Skulskim sitow ia korze- nioczepnego Scirpus radicans. Z tego sam ego okresu pochodzi ostatnia inform acja 0 stanow iskach p ły w acza drobnego U tricularia m inor.

Spośród 162 gatunków om ów ionych w pracy C zarneckiego (1962), w końcu lat o siem dziesiątych nie zaobserw ow ano 15 gatunków . Sześć, to gatunki p rzelo tn e i zi m ujące w rejonie G opła: śnieguła P lectrophenax nivalis, g ó m iczek E rem ophila alpe- stris, sokół w ędrow ny F alco peregrinus, d rzem lik F alco colum barius, rybołów P andion heliaetus, nur czarnoszyi G avia arctica. Z rejestru p taków lęgow ych C zarneckiego (1962) 9 gatunków nie udało się potw ierdzić w okresie późniejszym : k rask a Coracias garrulus, bło tn iak zbożow y C ircus cyaneus, k an ia rdzaw a M ilv u s m ilvus, kania czarna M ilvus m igrans, podgorzałka A yth ya nyroca, dzięcioł zielony P icus viridis, pójdźka A thene noctua, p łom yków ka Tyto alba, d erk acz C rex crex, cyraneczka A nas crecca, rożeniec A n a s acuta. N ie zaobserw ow anie w ielu z tych gatunków nie je s t jed n o zn acz n e z brakiem ich w ystępow ania. D alsze obserw acje terenow e najpraw dopodobniej p o tw ierdzą obecność niektórych z nich w ob ręb ie środow isk zw iązanych z jeziorem . Pięć gatunków n ie obserw ow anych przez C zarneckiego (1962), a opisanych w cześniej przez T u m m a (1937) stw ierdzono ponow nie. S ą to: dzięcioł czarny D ryocopus m artius, bielik H eliaetus a lbicilla, czap la b iała E gretta alba, uhla M elanitta fu sc a , batalion P hilom achus pugnax.

N ow ym i w aw ifaunie lęgow ej G opła są: czapla purpurow a A rd ea p u rp u rea (B usse 1 in. 1970), dziw onia C orpodacus erythrinus, siew eczki: rzeczna C haradrius dubius i obrożna Ch. viaticula, kokoszka w odna G allinula chloropus, strum ieniów ka Locu- stella flu v ia tilis, batalion P hilom achus pu g n a x, kruk, p okrzyw nica P runella m odularis. P takam i przelotnym i lub zim ującym i, odnotow anym i w tym terenie po raz pierw szy, są: gęś białoczelna A n se r albifrons, gęś zbożow a A n se r fa b a lis, bocian czarny Ciconia

(5)

32 C H M IE L J U L IA N . K U P C Z Y K M IC H A Ł

nigra, lodów ka Clangula hyem a lis, nur rdzaw oszyi G avia stellata, m ew a srebrzysta L arus argentatus, h elm iatka N etta ruffina, siew nica Squatarola sąuatarola, w odniczka A cro eep h a lu s paludicola.

W porów naniu z aw ifauną flora basenu jez. G oplo je s t gorzej zbadana. U m ożliw ia to dokonanie jed y n ie przybliżonej oceny zm ian w składzie gatunkow ym w ciągu ostat nich około 90 lat, a u niem ożliw ia w ręcz ocenę jej zm ian ilościow ych.

N a podstaw ie dotychczas przeprow adzonych prac inw entaryzacyjnych oraz w ery fikacji źródeł archiw alnych ustalono, iż ogólna liczba gatunków roślin naczyniow ych w ynosi 765. D w adzieścia gatunków , znanych w cześniej nad G opłem nie udało się potw ierdzić. N ie je s t to rów noznaczne z ich w yginięciem . Istnieją duże szanse na ponow ne odnalezienie n asięźrzała pospolitego O phioglossum vulgatum, przylaszczki pospolitej H epatica nobilis, dąbrów ki rozłogow ej Ajttga reptans, nam ulnika brzego w ego Lim osella aquatica, jasn o ty plam istej Lam ium m aculatum . W śród nich tylko trzy gatunki — nie zaobserw ow ane po roku 1908, tj. gw iazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, sitow ie korzenioczepne Scirp u s radicans, pływ acz drobny U tricularia m i n o r najpraw dopodobniej m ożna uznać za w ym arłe. R ezultatem dotychczas p rzepro w adzonych prac inw entaryzacyjnych je s t odnalezienie 48 „n o w y ch ” d la obszaru parku gatunków roślin naczyniow ych. Są to gatunki bardzo rzadko dziś spotykane i zapew ne rosły daw niej w rejonie G opła. Z catą p ew nością dotyczy to gatunków stenotopow ych, np. prosienicznika plam istego H ypochoeris m aculata, lipiennika L oesela L iparis Loe- seli, goździka piaskow ego D ianthus arenarius, łyszczca baldachogronow ego G ypsop- hila fa stig ia ta , sasanki łąkow ej P ulsatilla p ratensis, kokoryczy wątłej C orydalis fa b a - cea, fiołka przedziw nego Viola m irabilis, selernicy żyłkow anej C nidium dubium , staroduba łąkow ego O stericum p a lu stre, gorysza sinego Peucedanum cervaria, borów ki brusznicy V accinium vitis- idaea, czarcikęsa łąkow ego Succisa p ratensis, kłóci wie- chow atej Cladium m ariscus.

N a każdym obszarze zaznacza się dom inacja ilościow a osobników gatunków eu- rytopow ych w zględem naturalnego i antropogenicznego zróżnicow ania siedlisk. W śród roślin są to m. in. perz w łaściw y A gropyron repens, w iechlina łąkow a Poa pratensis, ostrożeń polny C iesium arvense, babka zw yczajna P lantago maior. P takam i zasied  lającym i szeroki zakres biotopów są: cierniów ka, kos, bogatka, m odraszka, trznadel, krzyżów ka. G atunki ptaków zw iązane z obszaram i pól to: skow ronek polny A la u d a ' arvensis i pliszka żółta M otacilla fla v a . Jednakże o specyfice i atrakcyjności każdego obszaru decyduje nagrom adzenie gatunków stenotopow ych. S ą to bardzo często taksony podlegające praw nej ochronie gatunkow ej lub bardzo rzadkie w skali regionalnej, k rajo wej lub ponadkrajow ej. S potkać je m ożna niem alże w e w szystkich, m ożliw ych b io topach w ystępujących na obszarze parku.

O fizjonom ii N PT d ecy d u ją biotopy w odne i szu w aro w e zw iązane z je z . G opło oraz innym i akw enam i. W śród roślinności w odnej całk o w icie zanużonej lub o liściach pływ ających najw iększe znaczenie m ają: grążel żółty N u p h a r luteum , g rzybień biały N ym phaea alba, rd estn ica g rzeb ien iasta P otum ogeton p e c tin a tu s, rzęsa d ro b n a L em na m inor, rzęsa trójrow kow a Lem na trisulca, w y w łócznik o kółkow y M yriophyllum ver- ticillatum . Z n aczn ie rzadziej spotykane są: rd estn ica p rzeszy ta P otam ogeton p e tfo - liatus, rd estn ica p o ły sk u jąc a P otam ogeton lucens, je z ie rz a m orska N ajas m arina. N ie  m al w yłącznie w zarastających torfm nkach w ystępuje o soka aloesow ata Stratiotes

(6)

a b id e s . Szuw ary przybrzeżne utw orzone są n ajczęściej przez trzcin ę p o sp o litą P hrag- m ites com m unis, oczeret je z io rn y Sch o en o p lectu s lacustris, oczeret T ab ern a em o n ta n a Sch o en o p lectu s Tabernaem ontani, sitow ca n adm orskiego B u lb o sch o en u s m aritim us, turzycę bło tn ą C arex acutiform is. W p ozornie m onotonnych, ro zleg ły ch szuw arach spotykane są g atunki interesujące z punktu w id zen ia ich areałów zasięgow ych. W re jo n ie M n iszek ro śn ie kłoć w iech o w a ta C ladium m ariscus. Je st to g atu n ek subatlan- tycki, który na obszarze Polski osiąg a w schodnią g ran icę zasięgu. N a kilku sta n o w i skach w południow ej części je z . G oplo rośnie sk o lo c h lo a trzcin o w ata Scolochloa fe stu c a c e a . Je st to g atu n ek traw y zaliczony do elem entu b o realnego, o sią g ająceg o na K ujaw ach p o łu d n io w ą g ran icę sw ego zasięgu. Z innych, bardziej in teresu jący ch g a tunków ro ślin spotykanych w szuw arach w ym ienić w arto w ilczo m lecza b łyszczącego E uphorbia lucida, ożankę c zo sn k o w ą Teucrium scordium , p rzęstk ę p o sp o litą H ip p u ris vulgaris.

R ozległe i zróżnicow ane przestrzennie biotopy w odno-szuw arow e stw arzają zn a kom ite m iejsca do gnieżdżenia się i żerow ania bogatej faunie. N a je d n e j z w ysp w re zerw acie „Pięciu W ysp” w roku 1988 osiedliły się korm orany i założyły kolonię lęgow ą w której b yło 11 gniazd. W kolejnych latach przybyw ało gniazd i w 1992 odnotow ano ich ju ż blisko 100. W p rzeszłości korm oran gnieździł się nad G opłem nieregularnie i bardzo nielicznie n a północnym cyplu piw. P otrzym iech (C zarnecki 1962). N a G ople m ieści się je d n o z n ajliczniejszych zasiedlonych w Polsce stanow isk lęgow ych gęgaw y. L iczebność p ar je st stabilna i od trzydziestu lat utrzym uje się na poziom ie 1 3 0 - 150 par, a m aksym alnie 300 par (G rom adzki, W ieloch 1983), co stanow i w przybliżeniu 10% polskiej populacji lęgow ej i blisko 5% europejskiej.

Populację lęgow ą błotniaka staw ow ego o szacow ano na 48 - 54 pary (2% polskiej populacji lęgow ej). Pary lęgow e rozm ieszczone są dość rów nom iernie w gęstych trzci now iskach okalających zbiorniki w odne. B ędąc najliczniejszym drapieżnikiem nad G o płem je s t w ażnym czynnikiem selekcyjnym w ielu ptaków w odnych, np. łysek, trzci- niaków . R egularnie lęgow e są: dziw onia, siew eczka rzeczna, kokoszka w odna, strum ieniów ka, perkozek. L iczebność p ar dziw oni i strum ieniów ki stale w zrasta. W grupie ptaków przelotnych zw iązanych z w odą stw ierdzono: b o cian a czarnego, lo dów kę, nura rdzaw oszyjego, m ew ę srebrzystą, uhlę, h elm iatkę i siew nicę. W okolicach w si Cykow o - R usinow o - O strow o - L achm irow ice regularnie zim ują gęsi: zbożow a i b iało czeln a w ilości 2 - 3 tysięcy osobników . R egularnie, ale nielicznie obserw ow ano bieliki, które chętnie zatrzym yw ały się na czatach w północnej części płw . P otrzym iech i polow ały najczęściej na łyski i krzyżów ki. O bserw ow ano też atak b ielik a na żerujące na polach gęsi. Jezioro G oplo je s t nadal bardzo w ażnym m iejscem rozrodu bąka Bo- taurus stellaris. G nieździ się tu 15 par, tj. 1,5% lęgow ej populacji polskiej. T ery to ria lęgow e bąka odnotow ano w szuw arach w rejonie Ł uszczew a, G iżew a, w Z ato ce Suchej oraz na tzw . Bachorzach obejm ujących zachodnią część Półw yspu Potrzym iech. W Pol sce ustaw icznie zm niejsza się p o w ierzch n ia siedlisk zajm ow anych przez b ąk a pod w pływ em regulacji rzek i m elioracji (PC K Z 1992). P opulacji goplańskiej b ąk a zagraża w ypalanie i w ycinanie roślinności szuw arow ej.

Podobne do b ąk a zagrożenia m a k u reczk a kropiatka. G nieździ się ona nad G opłem w liczbie kilkunastu par u nasady Półw yspu P otrzym iech i na B achorzach w rzadkich szuw arach trzcinow ych z d u żą ilością turzyc oraz w drobnych oczkach porośniętych

(7)

34 C H M IE L JU L IA N . K U P C Z Y K M IC H A Ł

m ozgą, m anną, tatarakiem i skrzypam i. Je st ona bardzo w rażliw a na zm iany poziom u wody. Jeszcze bardziej zagrożona w sw ym istnieniu je s t w ystępująca nad G opłem kureczka zielonka. W Polsce udokum entow ano gnieżdżenie się tylko 500 par, a całą populację szacuje się na 1500 par rozm ieszczonych głów nie w nizinnych częściach kraju. W ielkość populacji goplańskiej oraz je j rozm ieszczenie nadal nie je s t znane, poniew aż p tak ten prow adzi w yjątkow o skryty tryb życia. T erytorialne sam ce odno tow ano w kilku m iejscach w szuw arach na Potrzym iechu.

N a obszarze N adgoplańskiego P arku T ysiąclecia lasy zachow ały się tylko na n aj uboższych siedliskach w południow ej je g o części oraz w postaci w ąskich pasów w zdłuż je z . G opło. Siedliska borow e spotykane są w yłącznie w południow ej części parku. W rejonie M niszek i Przew ozu duża część najuboższych siedlisk w y łączo n a została z produkcji rolnej. U form ow ała się tam roślinność psam m ofilna w śród której w ystępje: szczotlicha siw a C orynephorus ca nescens, sporek w iosenny Spergula vernalis, nicen- nica polna Filago arvensis, nicennica drobna Filago m inim a. W borach sosnow ych spotykane są rośliny ustaw ow o chronione, np. sasanka łąkow a P ulsatilla pratensis, goździk piaskow y D ianthus arenarius, łyszczec baldachogronow y G ypsophila fa sti- giata.

Spośród ptaków odnotow ano gnjazda i terytoria lęgow e kruka, gołębiarza, gila, p aszkota, sikory sosnów ki i czubatki.

D obrze zachow ane lasy grądow e oraz łęgi jesio n o w o -w iązo w e, m im o dom inacji p rzestrzennej w łaściw ych sobie siedlisk utrzym ały się fragm entarycznie.

G rąd zachow ał się na północnej kraw ędzi rynny ciągnącej się w kierunku p ó łn o c no-w schodnim od je z . S kulska W ieś oraz na w ysokim w schodnim brzegu Jez. Czar- tow skiego. R ośnie tam ziarnopłon w iosenny F icaria verna, groszek w iosenny L ath yru s v e m u s , lilia złotogłów Lilium m artagon, czw orolist pospolity Paris quadrifolia, złoć żółta G agea lutea, zaw ilec żółty A n em one ranunculoides, fiołek przedziw ny Viola m irabilis, kokorycz w ątła C o ryd a lisfa b a cea . W m iejscach tych odnotow ano stanow iska lęgow e słow ika rdzaw ego.N ajlepiej zachow any łęg jesionow o-w iązow y w ystępuje na w schodnim brzegu jez. Lubstów ek. W ystępuje tam bardzo liczna populacja jarzm ian k i w iększej A stra n tia m a io r oraz stanow iska fiołka leśnego Viola silvestris, czw orolistu pospolitego P aris quadrifolia, groszku w iosennego L athyrus vernus.

W południow ej części kom pleksu leśnego położonego m iędzy L ubstów kiem i Łu- szczew em w ystępują św ietliste dąbrow y, w runie których rośnie groszek czerniejący Lathyrus niger, konw alia m ajo w a C onvallaria m aialis, pszeniec gajow y M elam pyrum nem orosum , kokoryczka w onna P olygonatum odoratum , sierpik barw ierski Serratula tinctoria. W tym m ałym fragm encie dąbrow y w 1994 roku znaleziono d ziuplę zajętą przez dzięcioła średniego.

Istotnym elem entem roślinności leśnej N PT są łęgi olszow e. W ystępują one p rze w ażnie w południow ej części parku w lokalnych obniżeniach śródpolnych oraz w zdłuż brzegów G opła. R ośnie tu m .in. p orzeczka czarna R ibes nigrum , czw orolist pospolity P aris quadrifolia, śledziennica skrętolistna C hrysosplenium a lternifolium , w ierzbow - nica bladoróżow a E pilobium roseum , czartaw a p o sp o lita Circaea lutetiana, listera j a  jo w a ta L istera ovata.

W łęgach olszow ych dom inują słow iki szare. Z ochroniarskiego punktu w idzenia cenna je s t tam obecność stanow isk lęgow ych ptaków rzadko gnieżdżących się w W

(8)

iel-S T A N P O Z N A N IA P R Z Y R O D Y N A D G O P L A Ń iel-S K IE G O P A R K U T Y iel-S IĄ C L E C IA 35

kopolsce: żuraw ia, podróżniczka. Skraje łęgów olszow ych zajm ują dziw onia i stru- m ieniów ka.

Ł ęgi w ierzbow o-topolow e będące sw oistym elem entem szaty roślinnej N adgopla w ykształcone są w rejonie O strow a, R usinow a i G ocanow a. W ich runie spotykane są dość często fiolek kosm aty Viola h irta , naw rot lekarski L ithosperm um officinale, w ilczom lecz błyszczący Euphorbia lucida. Łęgi w ierzbow o-topolow e charakteryzują się du żą ró żn orodnością składu gatunkow ego ptaków .

Z naczący udział w szacie roślinnej N PT m ają zbiorow iska łąkow e. Są one bardzo zróżnicow ane pod w zględem w ilgotności. T w orzą rozległe kom pleksy na P otrzym iechu, w rejonie Ł uszczew a, Skulska, B orow ej Ł uszczew skiej, M niszek. O ich dużych w alorach przyrodniczych św iadczy obecność czarcikęsu łąkow ego Succisa p ratensis, goździka pysznego D ia n th u s superbus, staroduba łąkow ego O stericum palustre, g o  ryczki błotnej G entiana uliginosa, krw iściągu lekarskiego S anguisorba officinalis, stor c zyka krw istego O rchis in c a m a ta , pełnika europejskiego T rollius europaeus, selem icy żyłkow anej Cnidium dubium , czosnku kątow ego A lliu m angulosum , głodka żółtego D raba nem orosa, kruszczyka błotnego E p ip a ctis palu stris, d ziew ięciornika błotnego P arnassia palu stris. C zęstym elem entem florystycznym w ilgotnych łąk i pastw isk są halofity: św ibka m orska T riglochin m aritim um , ko m o n ica w ąskolistna Lotus tenuifolius, m iecznik nadm orski G laux m aritim a, kom onica skrzydlastostrąkow a L otus siliąuosus, nostrzyk ząbkow any M elilo tu s dentatus.

Praw dziw ą o zdobą nadgoplańskich łąk są rycyk i czajka. Rycyk gnieździ się nad G opłem na łąkach, a pojedyncze pary p rzystępują do lęgów n aw et na polach w u pra w ach położonych w pobliżu m ałych zbiorników w ody. N ad G opłem na P otrzym iechu koło K olonii R zeszynek rycyki zakładają w niektóre lata „kolonię lęgow ą” złożoną z 2 0 - 2 5 p ar lęgow ych. K aczki zw iązane z łąkam i, tj. cyranka, krakw a i płaskonos są rzadkim i ptakam i lęgow ym i. W latach osiem dziesiątych 9 p a r krakw y stw ierdzono w czterech m iejscach: koło K icka, K ościeszek, S iem ionek o raz przy W yspie P o trzy m ionek. Płaskonos gnieździ się obecnie w liczbie 14 par, a najw ięcej, bo aż 9 par w ystępuje w najbardziej w ilgotnej części łąk na P otrzym iechu koło wsi K olonia Ko- ścieszki. P opulacja lęgow a cyranki licząca 23 pary ro zp ro szo n a je s t na całym P o trzy m iechu. Ł ąki są m iejscem tokow ania bataliona. W m aju 1988 roku na łąkach koło Ł u szczew a obserw ow ano tokow isko 40 - 45 sam ców . D rugą d u żą grupę sam ców w upierzeniu godow ym w idziano w tym sam ym ro k u koło K ościeszek. W końcu k w iet n ia i na początku m aja 1992 roku 26 sam ców odbyw ało toki na łąkach Potrzym iecha. Batalion obserw ow any był te ż ja k o p tak przelotny i zatrzym ujący się na bardzo krótko na Staw ach A m eryka, koło M ielnicy i R acic.W rejonie M ietlicy w ały grodziska p orasta roślinność kseroterm iczna, w śród której na uw agę zasługuje czyściec prosty Stachys recta, ślazów ka turyngska L avatera thuringiaca, goździk k artu zek D ianthus carthu- sianorum , ru tew k a m niejsza Thalictrum m inus, p rzetacznik pagórkow y Veronica teu c rium.

O atrakcyjności florystycznej decydow ać m ogą też rzadkie rośliny synantropijne — także antropofity: trybula pospolita A n th riscu s vulgaris, iw a rzepieniolistna Iva xa n th ifo lia , prosienicznik gładki H yp o ch o eris glabra, m arzym ięta grzebieniasta Els- holtzia P artini, w ilczom lecz drobny E uphorbia exigua, w ronóg grzebieniasty Coro- nopus p ro c u m b en s, p rzetacznik w czesny Veronica p ra e co x.

(9)

N a o bszarze N PT rośnie 14 gatunków roślin praw nie chronionych: goździk pyszny D ianthus superbus, go źd zik piaskow y D ianthus aren a riu s, sasanka łąkow a P ulsatilla p ratensis, k ruszczyk błotny E pipactis pa lu stris, konw alia m ajow a Convallaria m aialis, lilia złotogłów L ilium m artagon, p o rzeczka czarna R ibes nigrum , kruszyna pospolita Frangula alnus, k alina koralow a V iburnum opulus, kocanki piaskow e H elichrysum arenarium , listera ja jo w a ta L istera ovata, goryczka błotna G entiana uliginosa, pełnik europejski T rollius europaeus, lipiennik L oesela L iparis Loeselii.

L IT E R A T U R A

A d a m s k a A. , B r o n i s z D., 1972, Z o o p lan k to n o f the B ay P art o f G oplo Lake. 2 N U M K N M P 28, Pr. Lim m . 7, s. 39 - 55. T oruń.

A d o 1 s к i L., 1952, R o ślinność Lasu G ocan o w sk ieg o nad b rzegiem je z io ra G oplo. Praca m agisterska U M K T oruń, M sps

B o c k W ., 1908, T a sc h en flo ra von B rom berg, ss. 214.

B r e s i ń s k a L., 1970, Ram ienice i roślinność naczyniow a południow o-zachodniej części G opła. NP, 4, s. 1 - 5 . B u d z i ń s k a H. , R o m a n i s z y n W. , R o m a ń s k i J., R u b i s z A. , S t a n g e r b e r g M. , S t a n g e r

b e r g W ., 1956, T h e G row th and th e su m m er food o f the eco n o m ically m ost im p o rtan t fishes o f G opło Lake. ZP, 7, s. 6 3 - 120.

B u s s e P., S o 1 i ń s к i T ., 1970, G n iazdow anie czapli purpurow ej A rd ea p u rp u rea n ad G opłem . N O , 1 1 , 1  4, s. 3 7 - 3 8 .

C h m i e l J. 1987, N o w e i rzad sze gatunki w e flo rze w schodniej części Po jezierza G nieźn ień sk ieg o . C z. 2, B F nP Z , 38, ser. B, s. 6 7 - 7 9 .

— 1993, F lo ra roślin n aczyniow ych w schodniej części P o jezierza G nieźn ień sk ieg o i jej an tropogeniczne p rze o brażen ia w w iek u X IX i X X . Cz. I. Prace Z akł. T aks. R o ślin U A M w Poznan iu , nr 1, ss. 202. — 1993, Flora ro ślin naczyniow ych w schodniej części Po jezierza G n ieźnieńskiego i jej an tropogeniczne p rze

o b rażen ia w w ieku X IX i X X . Cz. II. A tlas ro zm ieszczen ia roślin. Prace Z akł. T aks. R o ślin U A M w P o znaniu, n r 2, ss. 212.

C z a r n e c k i Z ., 1962, Ptaki je z io ra G opło, A cta O r. 6, 11, s. 181 - 194.

— 1965, A w ifau n a o kolic G opła, w: K ruszw ica — zarys m onograficzny. T o ruńskie T ow . N auk., 7, s. 83 - 98. D a l e s z y ń s k a T ., 1937, Z esp o ły roślin n e je z io ra G opło i je g o b rzegów . PT P N , Poznań.

D z i e d u s z y c k i W. , K u p c z y k М ., 1993, G opło. P rzy ro d a i człow iek.

G i z i ń s к i А., К a d u 1 s к i S., 1972, T h e ho rizontal d ifferen tiatio n o f th e bottom fau n a in the L ak e G opło. L im nologicai Papers, 7, s. 5 7 - 76.

G i z i ń s k i A. , T o c z e k - B o r u c h o w a E., 1972, B ottom fau n a o f the bay p a rt o f L ak e G opło, Lim nologi- cal Papers, 7, 7 7 - 9 3 .

G r o m a d z k i M. , W i e l o c h M ., 1983, D istrib u tio n and N u m b er o f th e grey -lag go o se A n se r a n se r in Po land in the years 1977-1979, 19, 7 - 11, s. 155 ~ 178.

K o ł a c z k o w s k a A., 1934, P lum atella p u n c ta ta H ancock f. p ro stra ta

K raepel. z G opła, n ow y g atu n ek m szyw ioła dla fauny polskiej. FFM Z P , t. II, z. 14, s 1 3 5 - 1 4 1 . K u p c z y k M ., 1991, A ktualny stan aw ifau n y je z io ra G opło. M s.

T u m m O ., 1937, N o tatk a o aw ifau n ie je z io ra G opło. W yd. Okr. K om . O chr. Przyr. na W ielk o p o lsk ę i P o m o rze, z. 7, s. 1 8 2 - 183.

S t e c k i K. , P i e t k i e w i c z J., 1931, J ó z e f S zafark iew icz ja k o flo rysta i je g o zielnik. Przeg ląd L eśn iczy 1/2, s. 1 - 19.

W a l a s J., 1965, S zata roślin na o k olic K ruszw ica, w: K ruszw ica zarys m o n ograficzny red. G rześk o w iak J., Toruń.

W i a t r B ., 1967, O b serw acje nad liczeb n o ścią i ro zm ieszczen iem rem iza Rem iz pendulinus nad G opłem w 1 9 6 5 г .,N P, l , s . 7 - 9 .

W i l k o ń - M i c h a l s k a J., 1971, S zata roślin n a K ujaw . P rzew o d n ik flo rystyczny, T o ru ń sk ie T ow . N auk. W o j t a s i к S., 1952, R oślin n o ść leśna nad b rzegiem je z io ra G opło w okolicy L achm irow ic. P ra ca m agister

(10)

E R K E N N T N IS Z U S T A N D D E R N A T U R IN D E R L A N D S C H A F T S P A R K „ N A D G O P L A Ń S K I PA R K T Y S IĄ C L E C IA " U N D S E IN E W E R T V O L L S T E N B E ST Ä N D E

Z u s a m m e n f a s s u n g

T ro tz d er Forsch u n g en , d ie in d e r V erg an g en h eit vorg en o m m en en w urden (in sb eso n d ere bei d er Pflan zend eck e und A v ifauna) w artet die Pflanzen- und T ierw elt des N ad g oplański Park T y siąclecia (N PT ) v erg e blich a u f ein e K o m plexerarbeitung. D ie bisherigen E rarb eitu n g en beziehen sich gew ö h n lich a u f kleine G ebiete des G op ło -S ees o d e r ausg ew äh lte B iotopsystem e.

Im Jah re 1988 w urde m it e in e r K o m p lex d o k u m en tiem n g des A v ifau n ab estan d s und im 1993 des F lo rabestands von N P T begonnen. Sie u m faßten ein e B estan d sau fn ah m e d er G efäß p flan zen , B rut- und Z u g vögel, einen A tlas d e r Stand an o rd n u n g von P flanzen u n d B ru tv ö g eln a u f dem G eb iet des NTP.

E in zeln e F lo ra- und A vifau n av erzeich n isse w erden id en tifiziert u nd a u f topo g rap h isch e K arte im M aßstab 1:10000 u n terbracht. Bei d e r V erw en d u n g ein es G rad n etzes w urden 523 U n tersu ch u n g sfeld er bestim m t. Sie b ilden Q u ad rate m it 0,5 km Seite (399 F e ld er b efinden sich im G an zen , und die üb erig en 124 teilw eise in dem N P T ), w elche d ie natürlichen B io to p bedingungen und -h em ero b ie sow ie F o rm en d e r R a u m n u tzu n g be stim m en.

Ein d er Z iele d e r durch g efü h rten B estan d sau fn ah m e im N ad g oplański P ark T y siąclecia sind auch ein e B estim m u n g von Q ualitätsän d eru n g en , die in den letzten 30 Jah ren au fg etreten sin d sow ie, bei d er A vifauna, auch e in e B eu rteilu n g d e r Ä nderu n g en , die in d er Z ah len stärk e d er B m tv ö g e lp a a re bei den sch u tzw ertesten A rten vo rg ek o m m en sind.

A m G o p ło-See und in sein er D irek tu m g eb u n g w u rd en b ish e r 196 V o gelarten und 765 Pflan zen arten registriert. G eg ew ärtig treten a u f dem N P T -G eb iet 161 V o gelarten und 745 G e fä ß p flan zen arten auf.

V on in sg esam t 162 V o gelarten, die in d e r A rb e it von C zarnecki (1962) b esprochen w urden, w urden am E nde ach tzig er Ja h re 15 A rten n ich t b eo bachtet. Sech s davon sind d ie Z u g v o g elarten und solche, die in d er U m g eb u n g vo m G o p ło -S ee w intern. V on dem C zam ec k i-B m tv o g e lre g iste r (1962) ko n n ten in d e r späteren Z eit neun A rten n ich t b estätig t w erden. D ie T atsach e, daß m eh rere von diesen A rten n ich t beo b ach tet w erden, ist d am it n ich t gleich, daß sie üb erh au p t nicht auftreten. W eitere T errain b eo b ach tu n g en w erden die A n w esen he it von m an ch en d iese r A rten im B ereich d er m it dem See verbu n d en en U m g eb u n g w ah rsch ein lich b e stätigen. F ü n f A rten, die C zarnecki (1962) n ich t beob ach tet hat und die frü h e r von T u m m (1 9 3 7 ) b eschrieben w urden, w urden e m e u t festgestellt. Es sind: S ch w arzsp ech t d ryo co p u s m a rtiu s, S eead ler H e lia e tu s a lbicilla, S ilb erreih er E g re n a a lb o , Sam ten te M ela n itta fu s c a , K am p fläu fer P h ilo m a ch u s p u g n a x.

N eue, in d e r B rutav ifau n a des G op lo -S ees festgestellten V o g elarten sind: Pu rp u rreih er A rd e a p u rp u rea (B usse u.a. 1970), K arm in g im p el C orp o d a cu s errhrinus, Pfeifer: F lu ß re g e n p feifer C h a radrius d u b iu s und S an d reg en p feifer C ha ra d iu s chiaticula, T eichhugn G a llin u la c h lo rop u s, H eck en b rau n elle P ru nella m od u la ris. D ie a u f d iesem G eb iet zum ersten M al reg istrierten w in tern d en o d e r Z u g v ö g el sind: B läßgans A n s e r albifrons, S aatgans A n s e r fa b a lis , Schw arzsto rch C iconia nig ra , E isente C la n g u la h yem a lis, S te m ta u ch e r G avia stella ta , S ilb erm ö w e L a ru s arg enta tu s, K olb en en te N etta ru ffin a , K ieb itzreg en p feifer Squa to ro la s q u a to ro la , S eg g en  ro h rsäg er A cro c ep h a lu s p aludicola.

D e r U ntersu ch u n gszu stan d d er F lo ra im B eck en des G op ło -S ees k en n zeich n et, im V erg leich m it der A v ifaun a seine niedrig ere E ntw ick lu n g sstu fe. E r e rm ö g lic h t nu r e in e ungefäh re E in sch ätzu n g d e r Ä nderungen in d er A rten zusam m en setzu n g w ährend d e r letzten 9 0 Jah re, m acht jed o c h d ie B eu rteilu ng d eren qu an titativen Ä nd eru ng en unm öglich. A u f G ru n d d er b ish e r d u rch geführten In v en tarisatio n sarb eiten und V erifizieru n g der A rchiv qu ellen w urde festg eleg t, d aß die G esam tzahl d er G efäß p flan zen arten 765 beträgt. Es ist n ich t g elungen, das A u ftreten von 20 frü h er am G opło See b ekannten A rten zu bestätigen. Es bed eu tet nicht, daß sie ver lo ren g eg an g en sind. Im E rgebnis d er B estan d au fn ah m e w u rd en 48 „n e u e" G efäß p flan zen arten des Park ge ländes gefunden. Es sind d ie heute se h r selten zu treffend en A rten, die frü h er a u f d em G op ło -G eb iet w ah rsch ein lich w uchsen.

D ie W äld er haben sich a u f dem G eb iet des N ad g o p lań sk i Park T y siąclecia n u r in sein em Südteil, in d en ärm sten B iotopen so w ie als schm ale Streifen den G o p ło-See en tlan g erhalten. D ie K iefern w äld er sind aussch ließ lich im sü d lich en Parkteil zu treffen. S eh r g u t erh alten e E ich en -H ain b u ch en w äld er und U lm en E sc h en -A u en w äld er sind, trotz d e r R au m d o m in an z d e r fü r sie eig en tlich en B iotopen, frag m en tarisch erhalten. D e r am besten erh alten e U lm en -E sch en -A u en w ald tritt am O stu fe r d es L u b stó w ek -S ees auf. Im W aldk o m p lex sü d teil, zw ischen L ub stö w ek und L u szczew o treten L ichteichen w äld er auf. Ein w esentliches

(11)

E lem en t d er W ald v eg etatio n im N P T sind d ie S chw arzerlen au en w äld er. Sie treten m eistens im S ü dteil des Parks, in lokalen Z w isch en feld v ertiefu n g en und d ie U fer des G o p lo-Sees en tlan g auf. D ie Pap p el-W eide A u enw älder, die ein eig en artig es E lem en t d er P flanzendecke a u f d em G o p lo -G eb iet sind, haben sich in der U m gebung v o n O strów , R u sin ó w und G o can o w o entw ickelt. Einen großen A nteil an d er P flan zen d eck e des N P T haben die W iesen g em einschaften. Ih re F eu ch tig k eit ist se h r v erschieden. Sie bilden um fan g reich e K om plexe in Po trzy m iech , in d er U m g eb u n g von Ł uszczew o , Skulsk, B o ro w a Ł u szczew ska, M niszki. Ihren be sonderen N aturw ert b ildet das A u ftreten von T eu felsab b iß S u ccisa p ra ten sis, Prach t-N elk e D ia n th u s su p erb us, Sum p f-E n g elw u rz O stericum palustre, S u m p f-E n zian g en tia n a u lig in o sa , g roßem W ie se n k n o p f S anguisorba

O fficinalis, steifb lättrig em K nabenkraut O rch is in ca m a ta , T rollblum e T rollius euro p a eu s, Sum p f-B ren n d o ld e

C nidium dub iu m , k an tig em L auch A lliu m a n g u lo su m , H ain -F elsen b lü m ch en D raba n em o ro sa , Sum p f-S itter

E p ip a ctis p a lu stris, S u m p f-H erzb latt P arn a ssia p a lu stris.

E in o ft a u f feuchten W iesen und W eid en au ftretendes Flo raelem en t sind d ie H alophyten: S tran d -D reizack

Triglochin m a ritim u m , S alz-H ornklee L o tu s ten u ifo liu s, S tran d -M ilch k rau t G la u x m a ritim a, g elb er H ornklee Lo tu s siliq u o su s, S alz-S tein k lee M elilo tu s dentatus.