na podstawie wrocławskiej księgi
egzaminów do święceń
1601–1642
Catalogus cleri saecularis regularisque
in libro Wratislaviensi
examinum ordinandorum occurentis
1601–1642
opracowali / comparaverunt ks. Henryk Gerlic Stanisław Jujeczka
prof. Rościsław Żerelik
© copyright by Uniwersytet Wrocławski i Autorzy
Wydanie publikacji sfinansowane przez Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego.
ISBN 978-83-7342-511-8
Skład i druk:
Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża 45-007 Opole, ul. Katedralna 8A
Tel. 77 44 17 140, e-mail: sekretariat@wydawnictwo.opole.pl Sklep internetowy: www.wydawnictwo.opole.pl
Numer Strona Wstęp 5 Tabela terminów egzaminów i święceń 37 Pars I – Clerus dioecesanus 1-818 55 Pars II – Clerus extradioecesanus 819-876 103 Polonia 819-845 105 Bohemia 846-858 106 Germiania 859-870 107 Alia 871-876 108 Pars III – Clerus regularis secundum ordinem 877-1516 109 Ordo Sancti Benedicti (ex monasterio Braunensi) 877-879 111 Sacer Ordo Cisterciensis 880-1024 111 ex monasterio Lubensi 880-916 111 ex monasterio Camencensi 917-940 112 ex monasterio Grissoviensi 941-974 114 ex monasterio Henrichoviensi 975-997 115 ex monasterio Raudensi 998-1016 116 ex monasterio Jemmelnicensi 1017-1023 117 ex monasterio Sulechoviensi in Polonia 1024 117 Ordo Canonicorum Regularium s. Augustini 1025-1108 117 ex conventu B.M.V. in Arena Wratislaviensi 1025-1061 117 ex conventu Saganensi 1062-1083 119 ex conventu Rosenbergensi 1084-1087 120 ex conventu Krzepicensi in Polonia 1088-1096 120 ex conventu Omnium Sanctorum Olomucensi 1097-1101 121 ex conventu Fulnecensi in Moravia 1102 121 ex conventu Sternbergensi in Moravia 1103 121 ex conventu ignoto 1104-1108 121 Ordo Praemonstratensis (ex monasterio Wratislaviensi) 1109-1140 121 Ordo Sancti Pauli Primi Eremitae 1141-1156 123
Ordo Crucigerorum cum duplici Rubea Cruce 1176-1187 125 Ordo Praedicatorum 1188-1221 125 Ordo Fratrum Minorum 1222-1362 127 Ordo Eremitarum s. Augustini 1363-1365 132 Ordo s. Joanni de Deo 1366 132 Societas Jesu 1367-1397 133 Religiosi ignoti ordinis 1398-1516 134 Index A – Index locorum originis ordinandorum 138 Index B – Index titulorum 146 Index C – Index rerum 157
Egzaminy do święceń w tradycji prawnej Kościoła
Kościół – idąc za wezwaniem św. Pawła z listów do Tymoteusza1 – przykładał zawsze wielką rolę do wykształcenia swoich kapłanów. Egzaminów dla kandydatów do świę-ceń domagały się liczne synody prowincjonalne, ale na poziom prawa powszechnego wprowadził je – jak się wydaje – dopiero Dekret Gracjana, XII wieczna kompilacja zbierająca wcześniejsze prawodawstwo. Przypomina zatem Dekret o konieczności egzaminów (mają się odbywać w środę przez sobotą święceń), bez których nie można nikogo wyświęcić (distinctio XXIV)2, dalej o szkodach, jakie przynoszą Kościołowi niedouczeni kapłani (distinctio XXXVIII)3 i podstawowych wobec nich wymaganiach (distinctio LIX)4.
W 1215 roku – w ślad za Dekretem Gracjana i Dekretałami papieża Grzegorza IX – Sobór Laterański IV przypomniał biskupom, aby dbali o dobre wykształcenie kandydatów do kapłaństwa. Osobiście lub za pośrednictwem godnych mężów powinni dopilnować aby kandydaci potrafili sprawować służbę Bożą i prawidłowo udzielać sakramentów. Wyświęcenie osoby ewidentnie nieprzygotowanej miało skutkować karą (zapewne suspensą) i to dla obu stron – niefrasobliwego biskupa i niegodnego święceń duchownego5. Kolejne sobory sprawy tej właściwie nie poruszały6, wróciła dopiero – za to z całą mocą – w Trydencie. Już w 1547 roku – jeszcze na prawach dezyderatów – wyliczono nadużycia popełniane przy udzielaniu święceń i zalecono, aby nałożyć na biskupów obowiązek wyznaczania egzaminatorów dla kandydatów do święceń, którzy będą musieli składać biskupowi relację o wiedzy kandydatów. Jakże znaczący wydaje się dodany mimochodem postulat, aby egzaminatorzy byli na utrzymaniu biskupa 1 1 Tm 4,12-15: Niechaj nikt nie lekceważy twojego młodego wieku, lecz wzorem bądź dla wiernych
w mowie, w obejściu, w miłości, w wierze, w czystości. Do czasu, aż przyjdę, przykładaj się do czytania, zachęcania, nauki. Nie zaniedbuj w sobie charyzmatu, który został ci dany za sprawą proroctwa i przez włożenie rąk prezbiterów. W tych rzeczach się ćwicz, cały im się oddaj, aby twój postęp widoczny był dla wszystkich.
2 Tm 3, 14-15: Ty natomiast trwaj w tym, czego się nauczyłeś i co ci zawierzono, bo wiesz, od kogo się
nauczyłeś. Od lat bowiem niemowlęcych znasz Pisma święte, które mogą cię nauczyć mądrości wiodącej ku zbawieniu przez wiarę w Chrystusie Jezusie.
2 Corpus Iuris Canonici, ed. Aemilius Friedberg, Graz 1959, p. I, kol. 87-89 3 Ibidem, kol.140-144.
4 Ibidem, kol. 224-226.
5 Dokumenty Soborów Powszechnych, t. II (869-1312), opr. Arkadiusz Baron, Henryk Pietras SJ, Kraków 2002, s. 267.
6 W 1516 roku papież Leon X wydał na Soborze Laterańskim V konstytucję Dum intra, w sprawie relacji między zakonnikami (głównie mendykantami) a biskupami. W paragrafie 11 czytamy, że zakonnicy mają być egzaminowani de grammatica et sufficientia i jeśli będą dobrze odpowiadać to mają być
trwały kilkanaście lat, ale już w 1551 roku Sobór dał biskupom prawo suspendowa-nia duchownych (wszelkich stopni), którzy otrzymali święcesuspendowa-nia bez wcześniejszego egzaminu i bez listów polecających i według ich opinii nie są odpowiedni i zdolni do służby Bożej8. Dekret o sakramencie kapłaństwa został uchwalony dopiero na sesji 23, w ostatnim roku Soboru (1563). Postanowiono wówczas, że:
– kandydaci do tonsury powinni wcześniej przyjąć bierzmowanie, umieć czytać i pisać oraz znać przynajmniej podstawy wiary. Powinni także dawać nadzieję, że kieruje nimi chęć służby Bogu9.
– kandydaci do niższych święceń powinni przedstawić świadectwo od proboszcza i nauczyciela ze szkoły10. Powinni też przynajmniej rozumieć język łaciński11. – kandydaci do święceń wyższych powinni stawić się miesiąc przed nimi przed
biskupem, który ma polecić proboszczowi lub innej godnej osobie aby ogłosił w ko-ściele zapowiedzi oraz zasięgnął u osób godnych zaufania informacji o kandydacie (wiek i obyczaje) a wynik tego badania należy przesłać biskupowi12. Kandydaci do subdiakonatu i diakonatu powinni wykazać się stosowną wiedzą, zwłaszcza w za-kresie wykonywania przyjmowanych święceń13. Najdokładniej natomiast powinni być egzaminowani kandydaci do prezbiteratu – biskup musi mieć pewność, że są zdatni do nauczania ludu tych rzeczy, które niezbędne są do zbawienia, że potrafią sprawować sakramenty, są czystych obyczajów i pobożni14.
– dyscyplinę w sprawie samego egzaminu powtarza Sobór za starożytnymi kanonami. Kandydaci do święceń mają stawić się w środę przed święceniami albo w innym wyznaczonym przez biskupa dniu. Wówczas biskup przy pomocy znanych sobie duchownych, biegłych w prawie Bożym i prawie kościelnym, ma dokładnie sprawdzić ich pochodzenie, wiek, wykształcenie, wiedzę i wiarę15.
– aby podnieść poziom wykształcenia duchowieństwa Sobór zalecił erygowanie seminariów w każdej diecezji. Alumni powinni uczyć się tam Pisma Świętego, gramatyki, śpiewu, prowadzenia rachunków kościelnych i ksiąg kościelnych, głoszenia kazań, udzielania sakramentów (zwłaszcza spowiedzi), sprawowania obrzędów i ceremonii liturgicznych16.
7 Dokumenty Soborów Powszechnych, t. IV (1511-1870), opr. Arkadiusz Baron, Henryk Pietras SJ, Kraków 2004, s. 428.
8 Ibidem, s. 517 (Sess. XIV, de ref., c. 3). 9 Ibidem, s. 693 (Sess. XXIII, II, c. 4). 10 Ibidem, s. 693 (Sess. XXIII, II, c. 5). 11 Ibidem, s. 699 (Sess. XXIII, II, c. 11). 12 Ibidem, s. 693-695 (Sess. XXIII, II, c. 5). 13 Ibidem, s. 701 (Sess. XXIII, II, c. 13). 14 Ibidem, s. 701-703 (Sess. XXIII, II, c. 14). 15 Ibidem, s. 695 (Sess. XXIII, II, c. 7). 16 Ibidem, s. 705-713 (Sess. XXIII, II, c. 18).
będzie posiadał stosowną wiedzę, nienaganne obyczaje i odpowiedni wiek, nie będzie dopuszczony do święceń bez beneficjum, w ostateczności patrymonium lub pensji17. Ustanowiona przez Sobór Trydencki dyscyplina przetrwała bez większych zmian kilka wieków, kolejni papieże i kuria niechętnie w nią ingerowali, co najwyżej przy róż-nych okazjach ją powtarzali (konstytucja Apostolici ministerii Innocentego XIII z 1723 roku18, konstytucja In supremo Benedykta z 1724 roku19) lub rozstrzygali wątpliwości, musieli dla przykładu kilkukrotnie potwierdzać, że zakonnicy także podlegają tym przepisom20, ale już na przykład kameduli uzyskali w 1730 roku przywilej zwalniający z egzaminów21. Pewne zmiany przyniósł dopiero wiek XIX poprzez upowszechnienie ujednoliconej formacji seminaryjnej (alumni zdawali wówczas egzaminy w trybie akademickim), ale i tak Codex Iuris Canonici z roku 1917 w kanonach 992-1001 w ogromnej większości potwierdził kanony trydenckie.
Egzamin – co do zasady – powinien przeprowadzać lub zlecać biskup miejsca święceń. Wyjątek ustanawiało prawo dla kandydatów z innej diecezji, święconych na podstawie dymisoriów wystawionych w rodzinnej diecezji – o ile w dostarczonym dokumencie była wzmianka, że egzamin już przeprowadzono. Biskup-szafarz święceń miał prawo tej deklaracji zaufać, ale równie dobrze mógł wyrazić swoje wątpliwości i odesłać kandydata do własnych egzaminatorów i uzależnić udzielenie święceń od wyniku nowego egzaminu22.
O ile jednak – jak wyżej wykazaliśmy – prawo dość stanowczo wypowiadało się w sprawie konieczności przeprowadzania egzaminu, to już szczegóły pozostawiało roztropności biskupa. To on miał wyznaczać egzaminatorów, choć nie było przeszkód by sam przepytał kandydatów, i to do niego należało uściślenie zakresu merytorycz-nego egzaminu.
W tej sytuacji kwestie te regulowało bądź prawo partykularne Kościołów lokalnych (niekiedy dość trudno uchwytne źródłowo), bądź jeszcze trudniej rozpoznawalny obyczaj. Spójrzmy zatem na ustawodawstwo polskich synodów prowincjonalnych, obowiązujące wszak na terenie diecezji wrocławskiej. Już w 1285 roku synod zwołany w Łęczycy przez arcybiskupa Jakuba Świnkę powtarzał biskupom – w duchu Soboru Laterańskiego IV i Dekretałów Grzegorza IX – obowiązujące ich przy udzielaniu
17 Ibidem, s. 615 (Sess. XXI, II, de ref., c. 2).
18 Codicis Iuris Canonici Fontes, ed. P. Gasparri, vol. I, Romae 1947, nr 280. 19 Ibidem, nr 283.
20 Rozstrzygała to Kongregacja Soboru w roku 1595 i 1596 (Codicis Iuris Canonici Fontes, ed. P. Gasparri, vol. V, Romae 1951, nr 2280, 2294), a w 1747 roku papież Benedykt XIV potwierdził konstytucją Impositi
Nobis (Codicis Iuris Canonici Fontes, ed. P. Gasparri, vol. II, Romae 1948, nr 376).
21 Codicis Iuris Canonici Fontes, ed. P. Gasparri, vol. IV, Romae 1951, nr 1847.
w ustawodawstwie synodalnym:
– statuty wieluńsko-kaliskie prymasa Mikołaja Trąby z 1420 roku, kodyfikacja zbie-rająca dorobek wcześniejszych synodów, nie tylko polskich, ale i ustawy legackie i metropolitalne, kazały biskupom ustanawiać dla egzaminowania kandydatów do święceń mężów uczonych, godnych i doświadczonych i ich sumieniom powierzać, aby nie dopuszczali osób niedouczonych i niegodnych24.
– synod piotrkowski prymasa Jana Łaskiego z 1510 roku, nakazywał kandydatom do wyższych święceń przedstawiać świadectwa od dziekana i dwóch proboszczów swojego dekanatu25.
– synod piotrkowski prymasa Macieja Drzewickiego z 1532 roku, nakazał aby, nie-zależnie od egzaminu, wymagano od kandydatów do święceń przynajmniej roku spędzonego w szkole katedralnej lub kolegiackiej26.
– synod łęczycki prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego z 1547 roku (zatem już w czasach „trydenckich”) zakazywał dopuszczać do święceń kandydatów, którzy nie zdali wcześniej egzaminu przed archidiakonem lub oficjałem a biskupom zakazywał święcić kleryków, którzy nie przedstawią stosownego świadectwa z egzaminu27. Powierzanie egzaminów archidiakonom było zresztą od dawna powszechne w pol-skim Kościele, tak było na pewno w diecezji krakowskiej28 i poznańskiej29 i zapewne także w pozostałych30. W podobnym duchu wypowiadał się także synod piotrkowski prymasa Stanisława Karnkowskiego z roku 158931.
– synod piotrkowski prymasa Jakuba Uchańskiego z 1577 roku przyjął bez zastrzeżeń wszystkie dekrety trydenckie, zatem także całą dyscyplinę dotyczącą święceń32.
23 I. Subera, Statuty prowincjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich. Wybór tekstów ze zbioru Jana Wężyka
z roku 1761, Warszawa 1981, s. 51.
24 Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z roku 1420, z materiałów przysposobionych przez B. Ulanowskiego uzupełnili i wydali J. Fijałek i A. Vetulani, Kraków 1951, s. 27: Preterea statuimus,
quod ordinarii locorum ad examen clericorum ordinandorum ponant viros doctos, ydoneos et peritos, in eo ipsorum examinatorum consciencias onerantes, ut sine accepcione personarum ex quacunque causa indoctos et alias immeritos non admittant.
25 I. Subera, op. cit., s. 79. 26 Ibidem, s. 86.
27 Ibidem, s. 97.
28 B. S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 4, Kraków 2002, s. 33; Księgi egzaminów
do święceń w diecezji krakowskiej z lat 1573-1614, wydał Z. Pietrzyk, Kraków 1990; K. Ożóg, Kościół krakowski w późnym śre dniowieczu. W: Kościół krakowski w tysiącleciu. Kraków 2000, s. 106; K.
Kaczmarek, Święcenia duchowieństwa przez biskupa krakowskiego Jana Rzeszowskiego (†1488), Folia Historica Cracoviensia, XVIII, 2012, s. 144.
29 J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. II: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych
i jej ustrój, Poznań 1964, s. 315, 317.
30 T. Silnicki, Organizacja archidiakonatu w Polsce. Lwów 1927, s. 4. 31 Ibidem, s. 112.
obowiązujący w całej prowincji kościelnej „List pasterski” wydany sześć lat wcześniej dla diecezji krakowskiej przez tegoż Maciejowskiego (wówczas tamtejszego biskupa). Ten szczególny, zredagowany w duchu trydenckim podręcznik pastoralno-prawny dla duchowieństwa już w pierwszym punkcie (de ordinatione clericorum) definiował wymagania wobec kandydatów do święceń. I tak ci, którzy chcą przyjąć święcenia niższe, powinni przedstawić pisma polecające od proboszcza i rektora szkoły, muszą też umieć czytać i pisać, przynajmniej rozumieć łacinę, znać podstawy wiary. Kandy-daci do święceń wyższych miesiąc przed terminem mają się stawić przed biskupem lub jego przedstawicielem a ten wyznaczy proboszcza, który wygłosi zapowiedzi i przeprowadzi kanoniczne badanie o kandydacie (pochodzenie, wiek i obyczaje) w oparciu o świadectwa osób godnych zaufania. Sprawozdanie ma być przesłane biskupowi lub archidiakonowi, w ostateczności przekazane w zamkniętym liście przez ręce zainteresowanego ordynanda. Cztery dni przed egzaminem kandydaci mają się stawić na ostateczny egzamin. Oczekiwano od nich przynajmniej średniego zaawansowania w łacinie, posiadania i umiejętności recytowania godzin kanonicz-nych, podstawowej wiedzy z zakresu udzielania sakramentów (zwłaszcza o naturze i charakterze sakramentu święceń), od kandydatów do prezbiteratu oczekiwano dodatkowo umiejętności głoszenia Słowa Bożego i wyjaśniania ludowi prawd wiary, sprawowania sakramentów świętych i odpowiedniej wiedzy teologicznej33. – synod piotrkowski prymasa Jana Wężyka z 1628 roku jeszcze raz nakazywał
kandydatom do święceń, pod karą suspensy, zdać egzamin przed biskupem lub archidiakonem34.
W hierarchii źródeł prawa kościelnego na kolejnym poziomie – po prawie po-wszechnym i prowicjonalnym – stało to stanowione na poziomie diecezji, zazwyczaj poprzez ustawy biskupie i statuty synodów diecezjalnych. Ich analiza generalnie pozostaje poza zainteresowaniem tego studium, przede wszystkim dlatego, że nie dotyczyły wprost diecezji wrocławskiej. Jest ich jednak dość sporo (w większości wydane przez J. Sawickiego w ramach serii Concilia Poloniae) a temat egzaminów przed święceniami jest tam zauważalny. Diecezja wrocławska nie jest jednak dobrym tego przykładem – na temat święceń i egzaminów przed nimi nie znajdujemy ani słowa w statutach licznych synodów diecezjalnych35, nie znamy też żadnych biskupich rozporządzeń na ten temat. Jedynie w statutach wrocławskiej kapituły katedralnej z 1482/83 roku (obowiązywały do sekularyzacji kapituły w 1810 roku) znajdujemy opis powinności archidiakona wrocławskiego. Miał on między innymi obowiązek
33 Ibidem, s. 120; S. Nasiorowski, „List pasterski” kard. Barnarda Maciejowskiego, Lublin 1992, s. 232-234; B. S. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 2, Kraków 1999, s. 169.
34 I. Subera, op. cit., s. 131, 313.
ich wykształcenie w śpiewie i czytaniu – kandydaci powinni umieć właściwie (według zwyczaju diecezji) akcentować w czytaniach, epistołach, ewangeliach i modlitwach, i oczywiście rozumieć co czytają i śpiewają. Kandydaci na subdiakonów i diakonów powinni być egzaminowani z czytania, śpiewania, intonowania i wyjaśniania prawd wiary. Kandydatów na prezbiterów należy przepytywać szczególnie z ich znajomości sakramentów (ile i jakie są, komu i jak należy ich udzielać), aby przez ich niedouczenie nie doszło do błędów i zaniedbań. Te ostatnie obciążać wszak będą nie tylko sumie-nie szafarza, ale i archidiakona, który w kościele przy święceniach zaświadczy o ich zdatności (dignus est, iustus est), a powinien był w czasie egzaminu – jako przenikliwe i dociekliwe „oko” biskupa – dopuścić do święceń tylko tych godnych i odpowiednich, pozostałym zaś powtórzyć słowa Pisma: „ponieważ odrzuciłeś naukę [wiedzę], i ja cię odrzucę od mojego kapłaństwa” (Oz 4,6). Nie powinien też dopuszczać do święceń kandydatów dotkniętych nieprawidłowościami (irregularitates), infamią, apostazją, bigamią, pochodzeniem z nieprawego łoża, a zwłaszcza schizmą36.
Dopełnieniem tego obrazu jest całostronicowa miniatura w autentycznym, potwier-dzonym przez biskupa Rudolfa rękopisie Statutów. Oto Chrystus w chwale powraca by sądzić żywych i umarłych, na jego głos wychodzą z grobów biskup, prałaci i kanonicy, szkielety w szatach chórowych. Każdy z nich oskarża się przed Panem ze swoich zaniedbań. Archidiakon mówi: O gdybym przedstawiał był biskupowi odpowiednich i godnych kandydatów do święceń, poddawszy ich najpierw surowemu egzaminowi, a w żadnej mierze nie kierował się zyskiem i nie przymykał oczu na ich błędy37.
Warto jeszcze zwrócić uwagę na mały przypis do cytowanego wyżej opisu obo-wiązków archidiakona w Statutach. Mówi on o zwyczaju, zgodnie z którym egzamina-torami byli zwykle rektorzy trzech szkół – katedralnej i przy farach św. Elżbiety i św.
36 Statuty wrocławskiej kapituły katedralnej z roku 1482/83, wydał K. Dola, tłum. N. Widok, Wrocław-Opole 2004, s. 313-315: Item archidiaconus tenetur ministrare domino episcopo in sacra ordinatione clericorum et habet videre de ordinandis clericis in examinibus secundum sacros canones rigide fiendis, ne sordes aliquae locum habeant, sed quod sunt sufficientis litteraturae, in cantu et in lectura, ut sciant accentus formare secundum consuetudinem istius ecclesiae, in lectionibus, epistolis et evangeliis ac collectis, ut in ecclesia intelligant, quid cantent et legant, et sint boni, exemplars vitae, morum et honestatis. Examinabuntur autem unusquisque iuxta gradum sum subdiaconi et diaconi in legendo, cantando, accentuando, in construendo, interpretando, ut dictum est, et presbyteri examinabuntur de sacramentis, quot sunt, quae sunt, et quomodo et quando, et quibus debent ministrari, quia tunc hoc eis incumbit, quod sciant, ne postea committantur per tales ignorantes negligentiae aut errores. Nam huiusmodi negligentiae imputantur eorum eorum promotori, qui vel dissimulate vel negligit de his providere, cum oculus sit episcope, utinam acutus et bene circumspiciens, quod non fraudet pontificem ordinantem, cum in repraesentando eosdem episcopo habet de eis testificari dicendo: dignus est, iustus est. Et si tunc post examen rite ac rigide factum, idonei et sufficientes reperti fuerint, admittantur ad ordines in nomine Domini, sin autem dicantur eis sentential divini eloquii: quia repulisti scientiam et ego repellam te, ne sacerdotio fungaris Deo. Item videat, ne sint irregulares, infames, apostatae, bigami, spurii, bastardi aut alias impediti et maxime schismatici.
wieku (tekst zredagowano w czasie przeszłym) oraz – konsekwentnie – na ile Statuty wprowadzały nową dyscyplinę a na ile potwierdzały istniejącą.
examen de scientia
Egzamin przed święceniami miał zatem wyraźnie dwa wymiary. Egzaminatorzy mieli za zadanie zweryfikować wiedzę i umiejętności kandydata (examen de scientia), ale też sprawdzić czy spełniają wszystkie wymogi kanoniczne (examen de idoneitate)39.
Zakres merytoryczny egzaminu z wiedzy nie jest prosty do odtworzenia. Przy-toczone zapisy prawa powszechnego i partykularnego są pod tym względem bardzo lakoniczne, pozostawiając decyzję w tej sprawie roztropności biskupa i egzaminatorów. W pewnym zakresie w te lokalne obyczaje wprowadzić nas mogą licznie zachowane podręczniki dla kandydatów do święceń (zazwyczaj z examen ordinandorum w tytule) lub dla egzaminatorów. Ich analiza pozostaje poza możliwościami niniejszego wstępu, wskażmy jednak przynajmniej na mnogość tego typu publikacji.
Z XVI wieku znamy anonimowe dziełko Compendiosum examen…, wydawane siedem razy w Krakowie w latach 1520-154640, następnie Ordinandorum examinatio… Jerzego Witzela (1544)41 i Examen ordinandorum… Jana Wilda vel Ferusa, kaznodziei w katedrze mogunckiej (przynajmniej 5 wydań z lat 1550-1563)42, przy czym oba dziełka przeznaczone były pierwotnie dla kleryków mogunckich, oraz Modus examinandi sacro-rum ordinum candidatos Jana Holthusiusa (najmniej 7 wydań z lat 1564-1573)43. Teksty Witzela, Wilda i Holthusiusa później wielokrotnie wydawane razem w opracowaniu karmelity Mikołaja Bonfigli (6 wydań z lat 1575-1615).44 Tenże Mikołaj Bonfigli wydał
38 Statuty …, s. 314-315: De examinatione promovendorum ad sacerdotium, et examinatores consueverunt esse rectores sive magistri scholarum sancti Johannis in Summo, et in civitate sanctarum Elisabeth atque Mariae Magdalenae cum rigore, et diebus examinationum consueverit eis dare prandium et potus sufficiens.
39 P. Gasparri, Tractatus canonicus de sacra ordinatione, Parisiis-Lugduni 1894, vol. II, s. 52, nr 748. 40 Compendiosum examen pro iis qui sacris iniciandi sunt ordinibus collectum curamque pastoralem
suscipere volentibus maxime necessarium, Cracoviae (in officina Joannis Haller) 1520; Cracoviae (per
Mathiam Scharfenberg) 1529, 1533, 1536, 1543, 1546; Cracoviae (per Hieronymum Vietorem) 1541. 41 Georg Witzel, Ordinandorum Examinatio, Quid Ad Interrogata Censurae Moguntinensis, de re
Ecclesiastica, Candidatis Sacri Ordinis, quam brevissime responderi possit, Moguntiae 1544.
42 Johann Wild (Ferus), Examen ordinandorum ad quaestiones sacrorum ordinum, Candidatis [in
Dicecesi Moguntinensi] proponi consuetas, aptae & piae responsiones, Catholicam veritatem succincta brevitate indicantes, Moguntiae 1550; Antverpiae 1554, 1558;Lugduni 1557; Coloniae 1563.
43 Johannes Holthusius, Modus Examinandi Sacrorum Ordinum Candidatos, Instar Catechismi per
quaestiones & pias catholicasque responsiones, succinct brevitate digestus, Dilingae 1564; Bresciae 1567;
Calari 1567; Antverpiae 1565, 1567, 1570; Gandavae 1573.
44 Examen Ordinandorum, in quo quicquid ad clericorum institutionem pertinere videtur, summa
brevitate digestum est. Auctoribus R.D. Joan. Feri. Joan. Holthusio. Georgio Wicelio. Novissime Per Nicolaum Aurificum Senens. Carmel. locupletatum, & summa diligentia recognitum, Dilingae 1575,
się wydaje – odniosło Scrutinium sacerdotale Fabio Incarnato, wydawane od 1579 do 1701 roku przynajmniej 20 razy46. Warto też pamiętać o podobnym dziełku Filipa Melanchtona, przeznaczonym dla przyszłych duchownych luterańskich, kilkukrotnie wznawianym w Witenberdze47.
Wiek XVII przyniósł kilka nowych podręczników. Najpopularniejsze (sądząc po liczbie wznowień) były niewątpliwie dzieła Ludwika Bail’a De triplici examine ordinandorum, confessariorum et poenitentium (przynajmniej 13 francuskich wydań z lat 1648-1684)48 i węgierskiego jezuity László Sennyei Examen Ordinandorum Quad-ripartitum (4 wydania 1689-1730)49, ale były w użyciu były też podręczniki Martina Carillo (1629)50, Giovanniego Battisty Fabris (1655)51, François Hallier (1636)52, V. du Vivier (1692-1699)53 i polskiego dominikanina Mikołaja Mościckiego (1625)54.
45 Nicolaus Aurificus Bonfilius, Novum examen ordinandorum, in quo & breviter & ordinate ea
continentur, quae pro unoquoque ordine suscipiendo, scitu necessariora a petitioribus iudicantur,
Florentiae 1583.
46 Fabio Incarnato, Scrutinium sacerdotale sive modus examinandi tam in visitatione episcopali, quam
in susceptione ordinum. Opusculum ecclesiasticis hominibus sacramenta administraturis et animarum curam gerentibus maxime utile ac necessarium, Venetiis 1579, 1585, 1589, 1593, 1597, 1617, 1652, 1662,
1680, 1694, 1701; Conimbricae 1595; Neapoli ca. 1600; Coloniae 1602, 1610; Barcinone (Barcelonette) 1606; Rothomagi (Rouen) 1616, 1642; Lugduni 1648, 1658.
47 Philip Melanchton, Examen eorum, qui audiuntur ante ritum publicae ordinationis, qua commendatur
eis ministerium Evangelii. Witebergae 1554, 1558, 1570.
48 Louis Bail, De triplici examine ordinandorum, confessariorum et poenitentium, Parisiis 1648, 1651, 1656, 1663, 1664, 1668, 1679, 1684; Parisiis et Antverpiae 1683; Lugduni 1670, 1684; s.l. 1656, 1674
49 László Sennyei SJ, Examen Ordinandorum Quadripartitum, Pro prima Tonsura, & Minoribus
Ordinibus, Subdiaconatu, Diaconatu, & Presbyteratu; Sive Institutiones Practicae, Ad Hos Non Modo Ordines rite exercendos, sed Resolutiones etiam, ad animarum Curatores scientia praxique ministerio suo multum necessaria instruendos utilissimae ex probatissimis tum antiquis, tum recentioribus Auctioribus collectae, Coloniae Agrippinae 1689, 1693, 1696, 1730.
50 Martin Carrillo, Examen Sive Itinerarium Ordinandorum, Tam ordinandis, quam ordinatis apprime
necessarium ex Scriptura Divina, Sacris Canonibus ac Conciliis, & praecipue Tridentino desumptum,
Coloniae 1629.
51 Giovanni Battista Fabris, Manuale ordinandorum clericis initiandis ad eorum examen apprime
necessarium ..., Venetiis 1655.
52 François Hallier, De sacris electionibus et ordinationibus ex antiquo et nouo Ecclesiae vsu / Authore
M. Francisco Hallier, sacrae theologiae Parisiensi doctore, et professore, socio Sorbonnico. Quo tomo in duos partes distributa, perspicuè & copiosè, priori quidem parte explicantur quaestiones omnes de inquisitione in vitam & mores ordinandorum, eorum examine, electione à clero, & populo: instructione & admonitione ante ordinationem, praeparatione, ac dispositione: consensu, & professione ordinandorum: desiderio & fuga sacrae ordinationis: regum in ordinatione, dominorum, patronorum, parentum, assensu, & potestate: simonia, alijsque turpibus lucris cauendis. Posteriori verò, numerus, ac subordinatio sacrorum ordinum, natura, effectus, subiectum, minister legitimus, sacri ritus ordinationis, locus, tempus vberrimè pertractantur, Lutetiae Parisiorum 1636; Romæ 1739, 1740.
53 V. du Vivier, Examen des Ordinans, ou l’on voit la necessité & l’importance de cet Examen par
l’Ecriture, par les Conciles & par les Peres: la maniere dont il se doit faire & comment il faut s’y preparer,
Paris 1692, 1699.
(1745, 1750, w nowym opracowaniu 1786) , Feliksa Postesty (1712-1745) i Amanda Maucha (1797)58 oraz Tribunal confessariorum et ordinandorum dominikanina Mar-cina Wigandta (1725)59, wydawany później wielokrotnie (przynajmniej sześć wydań z lat 1726-1763) w opracowaniu Ludwika Fliegena OP60. Największym powodzeniem zdawało się cieszyć anonimowe Manuale ordinandorum, wydawane przynajmniej dziesięć razy w latach 1743-1862.61 Warto też pamiętać o podręczniku Jana Rodera
55 Bernhard Thenhaven OFM, Nucleus theologiae canonico-moralis sive examen ordinandorum et
approbandorum per modum usitati dialogi inter examinatorem & respondentem, Coloniae 1745; Examen ordinandorum per modum usitati dialogi inter examinatorem & respondentem in duas partes divisum, quarum prima agit de Sacramentis, et altera de Virtutibus ad usum Studiosae Juventutis Ordinis FF. Minorum Recollectorum Provinciae Germaniae Inferioris, Lovanii 1750 [bez nazwika autora].
56 Christianus Claes OFM, R.P. Thenhaven Examen ordinandorum et approbandorum ad saniora
Theologiae moralis principia adductum, Bielfeldiae 1786.
57 Felix Potesta OFM, Examen ordinandorum, praedicatorum et missionariorum complectens
sacramentum ordinis & sacrosanctum Sacrificium Missae insuper aptas atque expeditas regulas ad Apostolicum Sacrae Concionis & Missionis Ministerium rite exercendum, Coloniae 1712; Idem, Examen ecclesiasticum adauctum Tres complectens tomos, in quo universae materiae morales, omnesque fere excogitabiles casus conscientiae solide & clare resolvuntur, cum denuntiationibus ad monitoria Papae & Episcoporum, ad edicta Inquisitorum, ac pro confessariis solicitantibus, instructione Sacrae Poenitantiariae, propositionibus damnatis examine ordinandorum & arte praedicandi Opus confessariis, praedicatoribus et ordinandis, nec non cunctis Ecclesiasticis perquam utile & necessarium, Caesaraugustae 1728; Idem, Examen ecclesiasticum, in quo universae materiae morales, omnesque fere casus conscientiae excogitabiles, solide ac perspicue resolvuntur, cum denuntiationibus ad monitoria atque Edicta, necnon Instructione Sacrae Poenitantiariae, propositionibus damnatis examine ordinandorum & arte praedicandi. Opus non tantum confessariis ac poenitentibus, verum etiam praedicatoribus et ordinandis, missionariis, cunctisque Ecclesiasticis summopere utile ac necessarium, Mutinae 1745.
58 Amandus Mauch OFM, Examen ordinandorum modernis temporibus accomodatum. Ex puris,
sincerisque Fidei Catholicae fontibus haustum, ac methodo catechetica, eaque brevi et dilucida in commodum eorum, qui ad sacrum statum clericalem aspirant, adornatum, Augustae Vindelicorum 1797.
59 Martin Wigandt OP, Tribunal confessariorum, et ordinandorum, continens sexdecim tractatus, [et]
octuaginta sex examina cui R.P. Lector Fr. Franciscus Vidal ... addidit duos tractatus ..., Matriti 1725.
60 Ludovicus Fliegen OP, Tribunal confessariorum et ordinandorum Eximii P. M[artini] Wigandt Ord.
Praed. Compendiatum sive epitome eiusdem theologiae moralis in qua usitatiores materiae tractantur, casusque principaliores resolvuntur, adiunctis decidendi rationibus; traditurque facilis methodus ad questiones morales in examine pro Cura animarum & insimul ad questiones in examine Ordinandorum occurentes expedite respondendi, compilatore …, Coloniae Agrippinae 1726, 1731, 1737; Barchinone 1727;
Trajecti ad Mosam 1729; Matriti 1763.
61 Manuale ordinandorum, continens seriem Ordinationum & Ritum administrandi Sacramenti
Confirmationis & celebrandae Missae tum privatae, tum solemnis, Lugduni 1743.
Manuale ordinandorum, complectens ritum, 1 administrandae Confirmationis, quam plures recipient ea ipsa prima Tonsura initiantur, 2 Conferendi ordines, 3 Celebrandae Missae, tum privatae, tum solemnis, 4 insuper, nonnulla de ipso Missae Sacrificio & de requisitis ad dignam ejus Oblationem, 5 Meditationes, pios affectus, orationes & litanias, sive ante, sive post Missam, pro singulis hebdomadae diebus, 6 instar Coronidis, agendorum regulam, methodum orationis mentalis, audiendae Missae & exercitium diurnum. Opusculum non Ordinandis solum, sed & Ordinatis, praesertim Sacerdotibus, utilissimum, Nanterre
trynitarza Aleksandra od Niepokalanego Poczęcia NMP (1776) , paulina Bonewentury Meresa (1795)65 i anonimowego franciszkanina (1774)66.
Większość z tych podręczników opracowana była w konwencji znanej z ówczesnych katechizmów, zatem w formie pytań i odpowiedzi, a i zakres wiedzy teologicznej zdaje się nie wykraczać w istotny sposób poza treści owych katechizmów. Sama ich mnogość świadczyć może, że egzamin przed święceniami nie był tylko łatwą do zaliczenia for-malnością, trzeba jednak pamiętać, że ich popularność równie dobrze mogła wypływać z faktu, że jeszcze długo po Soborze Trydenckim wielu kandydatów do święceń musiało przytowywać się do egzaminu prywatnie, poza alumnatem. Diecezja wrocławska i nasza księga egzaminów są tego doskonałym przykładem: spośród wszystkich 1516 kandydatów do święceń z naszego Katalogu w alumnacie było zaledwie 78 czyli 5 %, a licząc tylko duchowieństwo diecezjalne - 9 %. Nie było to zatem wówczas kształcenie masowe i trudno było oczekiwać od wszystkich kandydatów podobnych kompetencji. examen de idoneitate
Komisja egzaminatorów miała obowiązek nie tylko sprawdzić wiedzę kandydatów do święceń. Przy stosunkowo niewygórowanych oczekiwaniach można wręcz mieć wątpliwości czy był to obowiązek najważniejszy. Warunków dopuszczenia do święceń było więcej. Przede wszystkim kandydaci do subdiakonatu musieli przedstawić na piśmie – a komisja zweryfikować – tytuł do święceń w postaci beneficjum, pensji lub patrymonium (o czym niżej). Po drugie trzeba było się upewnić, że kandydaci są w odpowiednim wieku i nie są związani żadną nieprawidłowością (irregularitates)67:
– kandydaci musieli przede wszystkim przedstawić świadectwo prawego urodzenia (natales), wystawiane przez kompetentną władzę kościelną lub świecką (np. proboszcza, radę miejską, dziedzica). Bez świadectwa mogli być święceni zakonnicy z profesją wieczystą. Niezależnie od tego nieprawidłowe było pochodzenie ze związku akatolików. 62 Joannes Roder, Ordinandorum Enchiridion, Patavii 1845.
63 Joannes Hulewicz SJ, Examen Ecclesiasticum a sacro-Sancto Tridentino Concilio & a multis Summis
Pontificibus Praescriptum ad praxim Ordinandis, Confessariis et Parochis, facilè obviam et perutilem Succincta Methodo reductum. Usibusq. tam Examinatorum quam Examinandorum accomodatum, Dioecesis Premisliensis utilitati et obsequio à Divinctissimo sibi R. P. Joanne Hulewicz Societatis Jesu consecratum, Praemisliae 1768.
64 Alexander a Conceptione B. M. Virginis OSsT, Summa doctrinae Christianae et moralis pro examine
ecclesiastico a S. Concilio Tridentino et a multis summis Pontificibus requisita in gratiam ordinandorum, confessariorum succincto methodo confecta, Varsaviae 1776.
65 Bonawentura Meres OSPPE, Catechesis theologico-moralis examini ordinandorum accomodata,
responsis congruis ad quaesita, secundum sensum doctrinae authorum probatorum luculenter evulgata,
Clari Montis Częstochovien. 1795.
66 Instructio Ordinandorum Jussu A. R. P. Felicis Schubert S. Theolog. Doctoris, ex Provincialis Antiani,
Comissarii Generalis Provinciae Russiae Ord: Minor: S. Francisci Conventualium edita a F. B. K., Leopoli
in Typographia PP. Minorum Convent. 1774.
moralności (litterae conversationis) od zaufanych osób, zwłaszcza proboszczów, którzy mieli obowiązek wygłaszać z ambony stosowne zapowiedzi. Chodziło o to, by nie dopuścić do święceń osób dotkniętych infamią, niewolników, dwużeńców, tych, którzy nie dochowali obowiązku zachowania chrześcijańskiej łagodności (sędziowie wydający wyrok śmierci, kaci, żołnierze-ochotnicy o ile kogoś zabili lub okaleczyli), oraz tych, którzy dopuścili się przestępstw przeciwko wierze (apostaci, heretycy i schizmatycy), przeciwko sakramentom chrztu (jeśli wbrew zakazowi przyjęli go od akatolika), małżeństwa (m.in.: bigamiści i duchowni usiłujący zawrzeć małżeństwo) i święceń (poprzez ich uzurpację), winnych zabójstwa i spędzenia płodu, okaleczenia innych lub siebie.
– domyślać się można, że do decyzji komisji należało stwierdzenie, czy kandydat nie podpada pod nieprawidłowość z tytułu ułomności cielesnej. Wyłączeni od święceń byli wszyscy głusi, niewidomi (a także pozbawieni lewego oka), niemi i jąkający się, ale też ci, których wygląd budził śmiech lub wstręt (zeszpeceni na twarzy przez brak uszu, nosa, warg, przez ospę i trąd, bardzo garbaci i kulawi, zbyt niscy), pozbawieni męskości (nawet nie z własnej winy) i umysłowo chorzy (w tym epileptycy). – niezależnie od tego przypuszczać można, że część nieprawidłowości niewątpliwie
nie było powszechnie znanych i egzaminatorzy musieli liczyć na prawdomówność i uczciwość kandydatów.
Praktyka egzaminów do święceń w diecezji wrocławskiej Egzaminatorzy
Omawiana księga założona została po objęciu archidiakonatu przez Baltazara Neandra (1601-1619)68 a zamyka ją wpis z 20 grudnia 1642 roku. Relacjonuje zatem działalność egzaminacyjną trzech kolejnych wrocławskich archidiakonów katedral-nych - wspomnianego Baltazara Neandra i jego następców: Sebastiana Hartmanna (1619-1621)69 i Piotra Gebauera (1621-1646)70.
68 G. Zimmermann, Das Breslauer Domkapitel im Zeitalter der Reformation und Gegenreformation
(1500-1600). Verfassungsgeschichte und persönliche Zusammensetzung, Weimar 1938, s. 401-402, nr
162; J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, Breslau 1906, s. 48-51; C. Zonta, Schlesische Studenten an
italienischen Universitäten. Eine prosopographishe Studie zur frühneuzeitlichen Bildungsgeschichte, Köln
Weimar Wien 2004, s. 321-322, nr 886; A. Kastner, Prälaten und Domherren der Breslauer Cathedrale von
1500 bis 1655, [w:] Idem, Archiv für die Geschichte des Bisthums Breslau, Bd. I: Beiträge zur Geschichte des Bisthums Breslau von 1500 bis 1655, Neisse 1858, s. 279, 285.
69 G. Zimmermann, op. cit., s. 284-286, nr 76; J. Jungnitz, op. cit., s. 75-83; C. Zonta, op. cit., s. 247, nr 474; A. Kastner, op. cit., s. 279.
70 J. Jungnitz, op. cit., s. 101-114; Idem, Archidiakonus Petrus Gebauer. Ein Zeit- und Lebensbild aus
der schlesischen Kirchengeschichte des 17. Jahrhunderts, Breslau 1892; C. Zonta, op. cit., s. 228, nr 365;
wiadomości terminów udzielania święceń. Czynili to zwyczajowo przez wywieszenie afisza na drzwiach katedry, którym to aktem wzywano kandydatów do zgłoszenia się i poddania egzaminowi71. Jego przeprowadzenie również należało do archidiakona, który przewodniczył komisji egzaminacyjnej72.
Z czasów Baltazara Neandra mamy informacje o 77 sesjach egzaminacyjnych oraz dodatkowo o 23 wymagających uprzednich egzaminów święceniach. Egzaminom z reguły rzeczywiście przewodniczył archidiakon. Jedynie w 1603 roku i to trzykrot-nie odnotowano jego trzykrot-nieobecność: 14 marca egzamin przeprowadził sam kanonik P. Koslowsky w towarzystwie notariusza M. Neudorfa zaś 24 maja i 20 września egzaminowali kanonicy A. Climann i C. Felkel. Przynajmniej tę ostatnią nieobecność tłumaczy na pewno poselstwo, z którym udał się w tym czasie do Pragi (powrócił przed 3 października)73. W następnym roku archidiakon był dwa razy nieobecny podczas egzaminu, przeprowadzili je kanonicy G. Bernitz i C. Felkel. Z kolei G. Bernitz i P. Gebauer egzaminowali sami, bez udziału archidiakona 19 września 1615 roku Z drugiej strony znamy też przypadki (23 IX 1606, 18 IX 1610), gdy według księgi archidiakon miał egzaminować sam, było to oczywiście możliwe, ale wydaje się mało prawdopodobne. Przy święceniach udzielanych extra tempora pominięto informacje o egzaminach a zatem również o egzaminatorach.
Następcą Neandra był Sebastian Hartmann, który zawsze przewodniczył egzami-nom. Po jego śmierci w 1621 roku archidiakonat wakował przez kilka miesięcy, ale nie przeszkodziło to w przeprowadzeniu w tym czasie sześciokrotnie egzaminów przed święceniami. 5 marca przeprowadzili je kanonicy F. Bergius i S. Weibel w siedzibie (in aedibus) dziekana Mikołaja Troilo, a 17 września w tym samym miejscu sam dziekan oraz F. Bergius, M. Schup i nieznany bliżej zakonnik o. Aleksander. Pozostałym prze-wodniczył bądź sam przeprowadził, specjalnie uproszony do tego przez kapitułę Piotr Gebauer, niedługo później mianowany zresztą archidiakonem. Czy ten tak bardzo zaangażowany w służbę diecezji archidiakon osobiście przewodniczył egzaminom? Było tak z całą pewnością w pierwszym roku sprawowania przez niego urzędu. Usta-lenie jego udziału w późniejszych egzaminach uniemożliwia sama księga egzaminów, która po roku 1622 jedynie sporadycznie wymienia grono egzaminatorów. Wiadomo jedynie, że z całą pewnością P. Gebauer egzaminował kandydatów do święceń we Wrocławiu w czerwcu 1637 roku.
71 K. Dola, Kształcenie wrocławskiego duchowieństwa diecezjalnego do XVIII wieku [w:] Kultura
edukacyjna na Górnym Śląsku, red. A. Barciak, Katowice 2002, s. 66.
72 Ibidem, s. 65-66.
73 Extractus actorum capitularium cathedralis ecclesiae Wratislaviensis, complectens potissimum res
gestas in causa religionis ab anno 1518 usque ad annum 1637, mit Anmerkungen von dem Herausgeber,
hrsg. A. Kastner [w:] Idem, Archiv für die Geschichte des Bisthums Breslau, Bd. I: Beiträge zur Geschichte des Bisthums Breslau von 1500 bis 1655, Neisse 1858, s. 141.
Tylko sporadycznie egzaminował z archidiakonem jeden kanonik. Najczęściej, bo aż 43 razy znajdujemy wśród egzaminatorów Andrzeja Klimanna74, 40 razy Piotra Gebauera (przed objęciem archidiakonatu), 37 razy Grzegorza Bernitza75, 26 razy Kacpra Felkela76, 10 razy Marcina Kolsdorfa77. Siedmiokrotnie zasiadał w komisji Wacław Hanke78, po 6 razy Krzysztof von Strachwitz79 i Jan Lohr80, pięciokrotnie Fryderyk Bergius81 i Kacper Karas von Romstein82, czterokrotnie Piotr von Koslowsky83 i Jan Stephetius84, trzy razy Michał Hiltprand85, dwukrotnie Kacper Don86, Franciszek Ursinus87
i najprawdopo-74 Kanonik katedralny w latach 1595-1618, zob. G. Zimmermann, op. cit., s. 332-334, nr 114; J. Jungnitz,
Die Breslauer Germaniker, s. 44-46; C. Zonta, op. cit., 285, nr 676; H. Gerlic, Prałaci kapituły głogowskiej w latach 1526-1810. Część II (dziekani, scholastycy, archidiakoni, kantorzy, kustosze), Szkice Legnickie,
29, 2008, s. 201-202; A. Kastner, Prälaten…, s. 284.
75 Kanonik katedralny w latach 1598-1616 (od 1612 kantor katedralny), zob. J. Jungnitz, Die Breslauer
Germaniker, s. 86-88; G. Zimmermann, op. cit., s. 195-196, nr 10; C. Zonta, op. cit., s. 174, nr 80; A.
Kastner, Prälaten…, s. 280, 281.
76 Kanonik katedralny w latach 1598-1607, zob. G. Zimmermann, op. cit., s. 251-252, nr 52; J. Jungnitz,
Die Breslauer Germaniker, s. 86; C. Zonta, op. cit., s. 214, nr 291; A. Kastner, Prälaten…, s. 282.
77 Kanonik katedralny w latach 1606-1624, sufragan 1617-1624, zob. J. Pater, Poczet biskupów
wrocławskich, Wrocław 2000, s. 137, nr 28; J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, Breslau 1914, s.
109-118; Hierarchia catholica medii et recentioris aevi (dalej HC), wyd. C. Eubel i inni, t. I-VIII, Monasterii 1913 – Pattavi 1978, IV, 259; G. Zimmermann, op. cit., s. 570; C. Zonta, op. cit., s. 288-289, nr 691; A. Kastner, Prälaten…, s. 284.
78 Kanonik katedralny 1600-1604, zob. C. Zonta, op. cit., s. 245-246, nr 466; A. Kastner, Prälaten…, s. 283. 79 Kanonik katedralny w latach 1608-1638, zob. J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s. 95-100; R. Völkel, Die persönliche Zusammensetzung des Neisser Kollegiatkapitels während seiner Residenz in der
Altstadt Neisse 1477-1650 an der Kollegiatkirche zu SS. Johannes Ev. u. Nikolaus, Neisse 1937, s. 221; C.
Zonta, op. cit., s. 417, nr 1459; R. Nieszwiec, Kapituła kolegiacka w Opolu w okresie rządów Habsburgów
1532-1741, Opole 2006, s. 410-411, nr 127; A. Kastner, Prälaten…, s. 280, 287.
80 Kanonik katedralny w latach 1611-1653, zob. J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s. 118-122; R. Völkel, op. cit., s. 155-157; C. Zonta, op. cit., s. 184-185, nr 131; A. Kastner, Prälaten…, s. 280, 285.
81 Kanonik katedralny w latach 1607-1648, zob. A. Kastner, Prälaten..., s. 281.
82 Kanonik katedralny w latach 1621-1646, zob. J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s. 128-134; Idem,
Die Breslauer Weihbischöfe, s. 151-159; C. Zonta, op. cit., s. 280, nr 645; A. Kastner, Prälaten…, s. 279, 284.
83 Kanonik katedralny w latach 1589-1617, zob. G. Zimmermann, op. cit., s. 339-340, nr 120; J. Jungnitz,
Die Breslauer Germaniker, s. 37-40; C. Zonta, op. cit., s. 290, nr 699; A. Weltzel, Geschichte der Stadt und Herrschaft Ratibor, Ratibor 1881, s. 714; A. Kastner, Prälaten…, s. 282.
84 Kanonik katedralny w latach 1620-1644, zob. H. Gerlic, Sławne rodziny gliwickie. Stephetius von
Thurnstern, Zeszyty Gliwickie, 28-29 (1999-2001), s. 48-51; J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s.
114-117; C. Zonta, op. cit., s. 415, nr 1448; A. Kastner, Prälaten…, s. 280, 287.
85 Kanonik katedralny w latach 1616-1640, zob. J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s. 117-118; C. Zonta, op. cit., s. 265, nr 566; H. Gerlic, Prałaci kapituły głogowskiej…, s. 182-184; A. Kastner, Prälaten…, s. 283.
86 Kanonik katedralny w latach 1595-1626, zob. G. Zimmermann, op. cit., s. 230-231, nr 36; J. Jungnitz,
Die Breslauer Germaniker, s. 66-68; C. Zonta, op. cit., s. 201, nr 225; A. Kastner, Prälaten…, s. 282.
Roszenbach , Sylwester Weibel , Jan Vasthovius i Marcin Schup . Egzaminatorzy byli niewątpliwie dobrze przygotowani do swego zadania, w większości byli bowiem absolwentami rzymskiego Collegium Germanicum i włoskich uniwersytetów. Spora-dycznie jedynie znajdujemy wśród egzaminatorów duchownych spoza grona kanoników katedralnych. Jedynie 17 września 1621 r. współegzaminatorami byli wspomniany wyżej o. Aleksander i Marcin Schup - najprawdopodobniej wikary katedralny, a 27 marca 1626 r. i 17 grudnia 1627 r. kaznodzieja Albert Vigelius.
Rok po objęciu archidiakonatu przez P. Gebauera, w grudniu 1622 r., nastąpiły zmiany w sposobie prowadzenia księgi. Notowano wprawdzie dzień egzaminu ale sporadycznie zapisywano odtąd informacje o egzaminatorach (w sumie zaledwie czterokrotnie). Księga zaczęła przybierać charakter księgi czynności sufragańskich a ówczesny sufragan, biskup Jan Baltazar Liesch, często udzielał święceń poza Wrocławiem. Kto zatem egza-minował przedstawianych mu kandydatów? Księga nic na ten temat nie mówi. Gdyby szukać analogii w sąsiedniej diecezji ołomunieckiej, gdzie poza stolicą biskupią święceń udzielano w siedzibie biskupa ordynariusza, w Kromieryżu oraz w Brnie i na zamku Hukvakldy (Hochwaldt), można przyjąć, że podobnie jak i tam, egzaminatorami mogli być specjalnie ustanowieni duchowni diecezjalni bądź zakonni93.
Poza wspomnianą już siedzibą dziekana niewiele więcej możemy powiedzieć o miejscu egzaminowania kandydatów. Komisja zbierała się zapewne zazwyczaj w domu archidiakona. W czasie jego nieobecności mogła się jednak gromadzić w innym miejscu. Od września 1639 r. wszystkich święceń udzielano zapewne w Nysie, choć posiadamy jedynie sześć potwierdzających to informacji (25 IX, 28 X i 13 XI 1639, 25 III i 21 IX 1640 i 15 III 1642), tam też zapewne poddano kandydatów egzaminowi.
88 Kanonik katedralny w latach 1598-1640, zob. G. Zimmermann, op. cit., s. 547-548, nr 253; H. Gerlic,
Prałaci kapituły głogowskiej…, s. 202-203; C. Zonta, op. cit., s. 427, nr 1517; A. Kastner, Prälaten…, s.
278, 287.
89 Kanonik katedralny w latach 1615-1621, zob. A. Kastner, Prälaten..., s. 283. 90 Kanonik katedralny w latach 1616-1633, zob. A. Kastner, Prälaten..., s. 288.
91 Kanonik katedralny w latach 1628-1640, zob. J. Jungnitz, Die Breslauer Germaniker, s. 100-101; C. Zonta, op. cit., s. 431, nr 1546; G. Ćwięczek, Królewicz Karol Ferdynand Waza jako biskup wrocławski [w:] Studia z Historii Kościoła w Polsce, t. II, Warszawa 1973, s. 167.
92 Zob. nr 624 w niniejszym Katalogu.
93 Zemský archiv v Opavě, pobočka Olomouc, Arcibiskupská konsistoř Olomouc (dalej ACO), nr 109a, p. 22: 26 feb. 1580 quae fuit feria sexta Qt factum est Cremsirij examen ordinandorum ex speciali R et Ill.
D. episcopi mandato per RD Eggardum a Schwoben praepositum Brunensem et canonicum olomucensem in quo examine infrascripti sunt approbati et postmodum in ecclesia Sancti Mauritii ordinati; Ibidem, p.
28: 22 sep. 1580 factum est examinato speciali RD examen ordinandorum in Hochwaldt per Reverendem
Patrem Venceslaum Sturmium SJ in quo examine infrascripti approbati et postmodum feria sexta et Sqt post festum Exaltationis Sanctae Crucis in Hochwaldt et in parochiali ecclesia oppidi Przibor ordinati;
Ibidem, p. 113: 18 mai. 1587 in collegiata ecclesia montis Sancti Petri Brunae, sacello Beatae MV un dextro
ecclesiae latere sito, infrascripti Monachi cum prius in examine per D. Cancellarium Reverendisimi et Causarum Curiae auditorem celebrato idonei fuisset, promoti sunt.
Jak już wyżej powiedziano, egzamin przed święceniami składał się z dwóch czę-ści, merytorycznej – sprawdzenia wiadomoczę-ści, i formalnej – weryfikacji rzetelności przedstawionych dokumentów. Kandydat musiał przedstawić świadectwo moralności - litterae natales, zawierające informacje o stateczności jego obyczajów, posiadanym wieku kanonicznym, pochodzeniem z prawowitego małżeństwa i wolności od skażenia jakąś herezją94, a obciążeni nimi odpowiednią dyspensę. Kandydaci do subdiakonatu musieli posiadać tytuł do święceń95. Przybyli z obcej diecezji musieli przedstawić po-nadto zgodę tamtejszego biskupa, dimissoria96, formata - zaświadczenie o przyjętych już święceniach, a obciążeni przeszkodami wystawioną przez właściwą władzę dyspensę97. Ponieważ kandydat do tonsury powinien być wcześniej bierzmowany98, stąd przed udzielanymi zazwyczaj wraz z nią niższymi święceniami badano kandydata pod tym względem i skrupulatnie notowano każdy brak czy jego uzupełnienie. Liczba aż 105 jeszcze nie bierzmowanych usprawiedliwia tę dociekliwość egzaminatorów i świadczy zarazem o problemie duszpasterskim – poważnym zaniedbaniem w przyjmowaniu, a może nawet udzielaniu tego sakramentu.
Z litterae natales nie było w zasadzie większego problemu, skoro jedynie w dziesięciu przypadkach odnotowano coś przeciwnego. Nawet brak dokumentu nie powodował jednak wykluczenia kandydata od egzaminu oraz udzialnych następnego dnia święceń (nr 176, 346). Praktykę taką tłumaczono palącą koniecznością (nr 176) a kandydata dopuszczono w kilka dni do wszystkich egzaminów. Sięgano też po różne możliwości obejścia przepisu. Poprzestawano na relacji świadków potwierdzających prawe pocho-dzenia i zobowiązaniu do przedstawienia odpowiedniego dokumentu przy najbliższym egzaminie (nr 308, 401). Najczęściej zadowalano się jedynie obietnicą dostarczenia ich przy następnej okazji (nr 670). Podobnie traktowano nawet kandydatów spoza diecezji (nr 829) żądając jedynie dostarczenia ich w późniejszym terminie. Czy i jak się z tej obietnicy wywiązali? Wiemy jedynie, że jeden (nr 675) dostarczył je przed następnymi święceniami, diakonatem. Byli jednak i tacy (nr 20), którzy nawet po kilku miesiącach pojawiali się przed komisją do kolejnego egzaminu bez natales. Przedkładającego (nr 3) komisji świadectwo podniszczone zobowiązano jedynie do przedstawienia po powrocie prawidłowego. W jednym przypadku (nr 437) możemy mieć do czynienia z kandydatem nie mogącym sprostać wymaganiom i dostarczyć owych litterae skoro postarał się o dyspensę Nuncjusza Apostolskiego propter natales.
Dopuszczenie zakonników do święceń związane było ze zgodą przełożonego oraz złożeniem ślubów zakonnych. Stąd krzyżaka z czerwoną gwiazdą, Marcina Klette
94 K. Dola, Kształcenie, s. 66. 95 Katalog duchowieństwa, s. 55-59.
96 K. Dola, Kształcenie, s. 66; Katalog duchowieństwa, s. 59-60. 97 Katalog duchowieństwa, s. 60-61.
przed Wielkanocą profesji.
Stający się przed komisją kandydaci byli zapewne dostatecznie przygotowani. Wielu było absolwentami uniwersytetu ołomunieckiego, inni seminarium nyskiego. Znajdujemy wśród nich 43 magistrów. Za wyjątkiem trzech informacji (nr 1000, 1019, 1211) z końca pierwszego dziesięciolecia XVII wieku oraz jednej (nr 1056) z 1614 r., wszystkie uwagi na temat wiedzy egzaminowanych pochodzą z lat 1622-1631. Spra-wozdawca poprzestawał przy tym na odnotowaniu jedynie stanu odbiegającego od przeciętnej normy. Uwagę egzaminatorów zwracali kandydaci qui laudabiliter in examine se gessit (nr 496), odpowiadali optime (nr 1230) lub przynajmniej bene (nr 554, 566, 727). Z uznaniem potraktowali również jąkałę, wolnego od jakiegokolwiek braku w doktrynie i pobożności Kacpra Merckeliusa (nr 424), chociaż dopuścili go jedynie do tonsury.
Dobrze przygotowani byli również, chociaż nie zawsze (zob. nr 7), kandydaci stający jednego dnia do egzaminu na wszystkie (nr 322, 600), trzy (nr 869) bądź dwa stopnie święceń (nr 29, 67, 137, 442, 643, 826, 960, 1178, 1181).
Nie zawsze było jednak tak dobrze. Do egzaminu przystępowali także kandydaci nieprzygotowani. Jednego z nich (nr 7) dopuszczono wprawdzie do święceń niższych i subdiakonatu ale z uwagą, by następnym razem stawił się lepiej przygotowany. Dwóm (nr 458, 1150) egzaminatorzy zalecili melius studere a jednego (nr 1216) odesłali z poleceniem ut melius studeat.
Brakami w dziedzinie wiedzy tłumaczyć należy też zapewne dopuszczenie kandydata (nr 486) ad divina peragenda officia ale sine cura animarum, czy opatrzonego informacją non [debet] suscipere curam animarum (nr 528). Z całą pewnością było tak również w przypadku tych, którzy dwukrotnie podchodził do egzaminu przed subdiakonatem (nr 215, 551) a przy pierwszym podejściu do egzaminu przed prezbiteratem odrzucono ich ex inscitia. Nie dziwi stąd, że gdy jednego z nich (nr 551) dopuszczono wreszcie do jego przyjęcia promittit non suscipere curam animarum. Podobnie miała się być może sprawa z kanonikiem regularnym z wrocławskiego klasztoru na Piasku (nr 1056), którego dopuszczono do święceń prezbiteratu, ale zakazano mu objęcia parafii przed złożeniem egzaminu, w czasie którego wykaże się stosowną wiedzą. Jeden z minorytów bytomskich (nr 1337) został dopuszczony do prezbiteratu tylko dlatego, że promisit non velle audire confessiones et diligentius studere a Andrzeja Barsky’ego (nr 20) bez aprobaty na spowiednika. Propter inscitiam musieli też powtarzać egzaminy niektórzy zakonnicy (nr 912, 1276, 1341, 1361). Być może, że tym tłumaczyć należy również odesłania Błażeja Bukoviensis (nr 812) przed diakonatem ut ad unum annum se exerceat in ordine suscepto.
Brak promocji zakonników wynikał również z ograniczeń zawartych w listach polecających ich przełożonych. Premonstratensowi wrocławskiemu Andrzejowi Au-gustynowi Felkelowi (nr 1117) opat św. Wincentego dał bowiem listy polecające sed ad subdiacontum tantum. Niebawem otrzymał on jednak zapewne stosowne dokumenty,
prezbiteratu. Mniej pomyślnie zakończyła się sprawa wrocławskiego dominikanina, Jacka Walischowsky’ego (nr 1211), którego pod warunkiem, ut non redeat, dopuszczono do subdiakonatu. Mimo to udało mu się uzyskać diakonat, obwarowany jednak tym razem zakazem przyjęcia prezbiteratu, ponieważ iste non debet ulterius promoueri sed servire ita in ordine. Trudno powiedzieć czym kierowano się odmawiając promocji dwu cystersom: rudzkiemu (nr 1000), którego dopuszczono do subdiakonatu pod warunkiem ut ultra non progrediat i jemielnickiemu (nr 1019) dopuszczonego do diakonatu zaznaczając is non debet redire oraz krzyżakowi z czerwoną gwiazdą (nr 1161), który progredi non debet, skoro ostatni w kilka miesięcy potem a obaj cystersi po kilku latach stanęli przed komisją i bez większych zdaje się problemów zdali kolejne egzaminy i uzyskali promocję do kolejnych święceń.
Wśród niedopuszczonych znaleźli się również trzej (nr 1159, 1165, 1175) kandydaci do prezbiteratu z wrocławskiego klasztoru św. Macieja. Powodem była przeszkoda wieku. Po uzyskaniu wymaganego wszystkich dopuszczono.
Egzamin jednego z zakonników (nr 1489) zakończył się prawdziwym skandalem. Ponieważ wystąpił on pod fałszywym imieniem (finxit nomen) wtrącono go do karceru. Skreślenia
W tekście znajdujemy 25 skreśleń. Dotyczą 23 kandydatów do święceń, w więk-szości reprezentantów kleru diecezjalnego. Skreśleniu uległy błędne wpisy dotyczące tytułu do święceń (nr 536) czy prowizji (nr 542) oraz przynależności do zakonu (nr 402). Najczęściej dotyczyły jednak umieszczenia kandydata na fałszywym miejscu w wykazie. W rzeczywistości bowiem przystąpił danego dnia do egzaminu na niższy bądź wyższy stopień święceń (nr 215, 259, 303, 327, 487, 537, 627, 757). Powodem skreślenia jednego z kandydatów do prezbiteratu (nr 960) był zły termin (in aliud tempus). Innego (nr 493) skreślono z listy kandydatów do kapłaństwa i zobowiązano o wystaranie się o dyspensę od herezji. Z listy skreślono również trzech zakonników. Powodem wykreślenia z listy minorystów kanonika regularnego (nr 1093) mogło być udzielenie mu owych święceń przez opata. Minoryta opolski (nr 1276) egzamin przed subdiakonatem zdał w późniejszym terminie a profes nieokreślonego zakonu (nr 1402) zaliczył zapewne tylko egzamin przed święceniami niższymi stąd wykreślono go z listy kandydatów do subdiakonatu. Skreśleniu ulegli również kandydaci odrzuceni (reiecti, repulti, dimissi) (nr 144, 309, 551, 912, 1361, 1419, zob. nr 666, 842) propter inscitiam (nr 1341). Szczególną wydaje się sprawa kanonika katedralnego Wacława Baltazara Bafora (nr 16). Dzięki księdze recepcji do kapituły katedralnej, której przedstawił wymagane przepisami formata, wiemy, że następnego dnia po egzaminach przyjął święcenia niższe i subdiakonat. Wykreślenie go z listy kandydatów do diakonatu na termin Suchych Dni Kwartalnych po św. Krzyżu wydaje się uzasadnione faktem złożenia owego egzaminu wcześniej, na termin angarii Zesłania Ducha Świętego.
Powodem mógł być stan zdrowia. Ze wspomnianej księgi recepcji wynika bowiem, że już 16 lutego 1628 r. prowizję na wakującą po nim kanonię otrzymał Jan Vasthovius99. Skreślenie z listy, czego przykładem są Bartłomiej Franciszek Goritius (nr 215) i Jerzy Ignacy Rasmannus (nr 551) nie zawsze kończyło się pozbawieniem kandydata szans na święcenia. Jeżeli pierwszy musiał później powtarzać jeszcze egzamin przed święceniami kapłańskimi to drugi z prawdziwym uporem dążył do celu. Przystępując 17 marca 1728 r. do egzaminu do niższych święceń starał się równocześnie o dopuszczenie w najbliższą niedzielę do święceń subdiakonatu co mu się jednak nie powiodło. Trudno powiedzieć czy przyczyną był brak odpowiedniej wiedzy czy też brak dyspensy od wymaganych przy święceniach odstępach czasowych. W trzy tygodnie później zdał bowiem egzamin przed subdiakonatem a dwa tygodnie potem przed diakonatem. Prawdziwe kłopoty pojawiły się przed nim dopiero przed prezbiteratem. W pierwszym terminie odrzucono go z powodu niewiedzy a gdy po trzech miesiącach udało mu się wreszcie otrzymać promocję to musiał przyrzec, że nie będzie podejmował pracy duszpasterskiej.
Na uwagę zasługuje również migracja minorystów, którzy przyjęli święcenia niższe jako klerycy diecezjalni, do zakonów. Szesnastu wybrało cystersów (nr 881, 886, 887, 889, 897, 903, 912, 913, 924, 927, 936, 949, 951, 957, 993, 1000), trzech premonstratensów (nr 1119, 1121, 1139), po dwu kanoników regularnych (nr 1034, 1056) i krzyżaków z czerwoną gwiazdą (nr 1165, 1174) a jeden (nr 1443) bliżej nieznany zakon.
Szafarze święceń
Po przeprowadzonym egzaminie następowały święcenia. W średniowieczu kan-dydatów do niższych święceń przedstawiali biskupowi rektorzy szkół lub proboszczo-wie przy okazji wizytacji, i na miejscu też, w parafii, otrzymywali oni święcenia100. Kandydatów do święceń wyższych przedstawiał natomiast archidiakon, zapewniając biskupa o godności kandydata101.
Prawo udzielania święceń należało do biskupa. W latach 1601-1642 diecezja wro-cławska miała kolejno trzech biskupów ordynariuszy. Dwaj pierwsi: biskup Jan Sitsch (1600-1608)102 i biskup arcyksiążę Karol Habsburg (1608-1624)103 przyjęli wprawdzie sakrę biskupią, ale brak nam dowodów, że którykolwiek z nich kiedykolwiek udzielał święceń. Arcyksiążę Karol był poza tym rządcą dwóch diecezji i przebywał często poza Śląskiem. Kolejny biskup Karol Ferdynand Waza (1625-1655) nie tylko, że z reguły przebywał poza diecezją, na dworze królewskim w Warszawie, ale nie posiadał nawet święceń wyższych104.
99 AAWr, III a 10, p. 74rv. 100 K. Dola, Kształcenie, s. 67. 101 Ibidem, s. 68.
102 J. Pater, Poczet…, s. 81. 103 Ibidem, s. 83.
Adam Weiskopff (1576-1602) . Jerzy Scultetus (1604-1613)106, Franciszek Ursinus (1614-1615)107, Marcin Kolsdorf (1617-1624)108, Jan Baltazar Liesch (1626-1661)109.
Ponadto na terenie diecezji rezydował pod koniec interesującego nas okresu sufragan ołomuniecki Kasper Karas (1640-1646)110. Warto też pamiętać, że święceń niższych swoim profesom mogli udzielać ich opaci111.
Z księgi egzaminów dowiadujemy się wprawdzie niewiele o działalności sufraganów, ale na tyle wystarczająco, by potwierdzić udzielanie święceń wyłącznie przez nich. Od-notowywano przy tym zazwyczaj jedynie fakt nieudzielania święceń i okoliczności, które doprowadziły do takiej sytuacji. O Adamie Weiskopffie napisał J. Jungnitz, że jako sufragan wrocławski pozostawił wprawdzie wiele śladów swej aktywności i wielu kandydatom udzielił święceń kapłańskich ale ponieważ zaginęły księgi święceń z jego czasu, jedynie matrykuły rzymskiego Collegium Germanicum oraz księgi recepcji do kapituły głogowskiej i nyskiej dostarczają nieco wiadomości o jego działalności112. Latem 1602 r. zrezygnował on z pełnionej gorliwie przez 25 lat funkcji sufragana113. Wspomiany już J. Jungnitz na potwierdzenie aktywności bp. Adama przywołuje między innymi fakt udzielenia przez niego we wrześniu 1603 r. święceń akolitatu Kacprowi Kaminowi z Głogowa (nr 76)114 oraz święceń kapłańskich, których już jako „biskup emeryt” udzielił 18 września 1604 r. kanonikowi nyskiemu Maciejowi Bernardusowi z Lubania (nr 34)115. Analiza głogowskich i nyskich ksiąg recepcji nie tylko potwierdza ustalenia tego historyka ale dostarcza dal-szych wiadomości na temat jego działalności. Nie tylko potwierdza go jako rzeczywistego szafarza święceń do złożenia urzędu116 ale również po rezygnacji117 co tłumaczyć należy brakiem następcy na urzędzie. Mimo przejścia w stan spoczynku pozostał aktywnym biskupem. Dopiero po prawie dziewięciu miesiącach od konsekracji Jerzego Scultetusa 105 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 85-97; HC III, 258; J. Pater, Poczet…, 137, nr 25. A. Weiskopff w 1602 r. zrezygnował z urzędu sufragana. Zmarł 10 IX 1605 r.
106 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 97-109; HC IV, 221; J. Pater, Poczet…, 137, nr 26. 107 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 109-118; HC IV, 259; J. Pater, Poczet…, s. 137, nr 27. 108 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 109-125; HC IV, 259; J. Pater, Poczet…, s. 137, nr 28. 109 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 125-151; HC IV, 259; J. Pater, Poczet..., s. 137, nr 29. 110 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 151-159; HC IV, 336; J. Pater, Poczet..., s. 137, nr 30. 111 Katalog duchowieństwa, s. 46-47.
112 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 90. 113 Ibidem, s. 95.
114 Ibidem, s. 90. 115 Ibidem, s. 91.
116 W 1601 r. udzielił wszystkich święceń Marcinowi Hübnerusowi (nr 288).
117 21 IX 1602 udzielił akolitatu Janowi Lohr (nr 383); a 20 IX 1603 Kacprowi Camin (nr 76); 13 III 1604 subdiakonatu, 12 VI 1604 diakonatu a 18 IX 1604 prezbiteratu Maciejowi Bernhardowi (nr 34);
10 lat piastował swe stanowisko i wykonywał wynikające z niego obowiązki . Jedynie 18 lutego 1606 r. złożony gorączką nie był w stanie udzielić subdiakonatu, diakonatu i przebiteratu a udzielił jedynie święceń niższych, zaś święcenia, których miał udzielić 22 września 1612 r. nie odbyły się ponieważ przebywał wówczas z poselstwem w Polsce. Zły stan zdrowia i zbliżająca się śmierć nie pozwoliły mu również na święcenia we wrześniu 1613 r. Po jego śmierci przez ponad rok nie było sufragana. Ustały święcenia na terenie diecezji119. Prekonizowany 21 lipca 1614 r. biskupem tytularnym Nikopolis i sufraganem wrocławskim Franciszek Ursinus przyjął wreszcie 27 listopada 1614 r. w Pradze sakrę biskupią120. Jak wielkie znaczenie miało to dla diecezji podkreślił prowadzący księgę egzaminów sekretarz krótką notatką Ordines Deo Dante confert novus Sufraganeus, Reverendissimus Dominus Franciscus Vrsinus sufraganus Wratislaviensis et Episcopus Nicopoliensis oraz Quod foelix faustum fortunatumque sit. Anno 1614 die 14 Decembris quae fuit tertia Aduentus Dominica Reverendissimus Dominus sufraganus Franciscus Vrsinus episcopus Nicopoliensis et Praepositus Wratislaviensis caepit conferre ordines sacros. Radość trwała jednak krótko. Po niespełna roku, w wieku 57 lat, zakończył on bowiem 16 listopada 1615 r. swe życie. Mimo krótkiego czasu na stanowisku sufragana zdążył aż jedenaście razy udzielić święceń. Sekretarz zamiast pisać o egzaminie na ter-min 19 grudnia 1615 r. mógł jedynie napisać o śmierci biskupa i znów notować, że nulla fuit Ordinum Sacrorum collatio. Nieszczęścia nie opuszczały pozbawionej rezydującego ordynariusza diecezji. Desygnowany bowiem na kolejnego sufragana Grzegorz Bernitius zmarł 21 kwietnia 1616 r., jeszcze przed uzyskaniem prekonizacji121.
Zamieszczone w księdze egzaminów informacje jakoby w pozbawionej sufragana diecezji znów przez kilkanaście miesięcy nie było święceń122 nie do końca pokrywają się jednak z prawdą. Biskup wrocławski, arcyksiąże Karol Habsburg, wysłał bowiem do diecezji franciszkanina minorytę Alfonsa de Requesens biskupa Rosonensis123, swego 118 17 XII 1605 udzielił subdiakonatu Grzegorzowi Habichtowi (nr 232); 19 V 1606 diakonatu a 23 IX 1606 prezbiteratu Krzysztofowi Strachwitzowi (nr 684); 4 IV 1609 subdiakonatu, 3 VI diakonatu a 19 IX 1609 prezbiteratu Andrzejowi Sartoriusowi (nr 593); 16 VIII 1609 święceń niższych, 19 IX 1609 subdiakonatu, 19 XII 1609 diakonatu a 6 III 1610 prezbiteratu Henrykowi Widemanowi (nr 771); 5 VI 1610 subdiakonatu, 18 XII 1610 diakonatu a 26 II 1611 prezbiteratu Jerzemu Steinbornowi (nr 671); 19 III 1611 akolitatu Kacprowi Schützowi (nr 625); 28 V 1611 akolitatu, 24 IX 1611 subdiakonatu, 17 XII 1611 diakonatu a 17 III 1612 prezbiteratu Adamowi Egippiusowi (nr 150); 23 XII 1612 tonsury i święceń niższych, 2 III 1613 subdiakonatu, 23 III 1613 diakonatu a 1 VI 1613 prezbiteratu Marcinowi Hofmannusowi (278).
119 Zob. tabela: 24 V i 21 XII 1613, 22 II i 20 IX 1614.
120 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 109-118; HC IV, 259; J. Pater, Poczet…, s. 137, nr 27. 121 J. Jungnitz, Die Breslauer Weihbischöfe, s. 118.
122 Zob. tabela. - 28 mai.1616 (Sab. Pent.); 17 sep. (Sab. Crucis); 17 dec. (Sab. Luciae) In quartali
Pentecosten nulla Ordinatio. Neque pro termino Crucis aut Luciae Anno 1616 ordines collate; 18 feb. 1617 (Ang. Cin.) vacavit ab Ordinibus.
123 Urodził się w 1570 r. w Cervera w Hiszpani. 30 VIII 1610 r. został mianowany tytularnym bp. Rosanensis. Sakry biskupiej udzielił mu bp ołomuniecki Franciszek kardynał von Dietrichstein.
