Tadeusz Marszał
Pomnik Józefa Piłsudskiego w Szadku
- niezrealizowany projekt : w 70
rocznicę śmierci marszałka
Biuletyn Szadkowski 5, 211-217
Tadeusz Marszał*
POMNIK JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO W SZADKU
- NIEZREALIZOWANY PROJEKT
(W 70 ROCZNICĘ ŚMIERCI MARSZAŁKA)
W 2005 r. mija 70 lat od śmierci marszałka Józefa
Piłsudskiego, jednej z najwybitniejszych postaci w historii Polski.
Dlatego też warto wspomnieć o pewnym projekcie, który
wprawdzie nie doczekał się realizacji, ale świadczy o tym, iż
również w Szadku myślano o uczczeniu pamięci dowódcy
„pierwszej kadrowej”. Pomysł napisania tych kilku uwag o planach
budowy pomnika Józefa Piłsudskiego zrodził się, gdy przeglądając
w Archiwum Państwowym w Sieradzu dokumenty związane z
Szadkiem, natrafiłem na teczkę zawierającą kilkanaście kartek
stanowiących dokumentację tego projektu - wprawdzie bardzo
wyrywkową i niepełną, ale zawierającą informacje, warte chyba
przypomnienia społeczności lokalnej.
Impulsem do podjęcia inicjatywy mającej na celu budowę
pomnika Józefa Piłsudskiego w Szadku, podobnie jak w wielu
innych miejscowościach kraju, były obchody 10 rocznicy „cudu
nad Wisłą”. W
1930 r.
pod protektoratem prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej został utworzony Komitet Obchodu
Dziesięciolecia Zwycięskiego Odparcia Najazdu Rosji Sowieckiej*
*
1
w celu organizacji - zarówno w kraju, jak i w polskich ośrodkach
za granicą - 11 listopada tego roku uroczystości rocznicowych
„zwycięskiego odparcia, pod wodzą marszałka Józefa Piłsudskiego,
nawały bolszewickiej”. Komitet w dniach 8, 18 i 23 września wydał
stosowne odezwy i zwrócił się do Prezydium Magistratów miast i
innych władz lokalnych z apelem o współdziałanie.
Zgodnie z sugestią Komitetu na obchody mogły się składać:
Tadeusz Marszał jest profesorem Uniwersytetu Łódzkiego, kierownikiem Katedry Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej.
1 Na czele komitetu stanął prezes, którym został marszałek Senatu RP prof. J. Szymański.
212 Tadeusz Marszał
•
uroczystości organizowane w dniu 11 listopada;
•
„rozpowszechnienie
wśród
Instytucyj,
Organizacyj,
Stowarzyszeń
i
Związków
możliwie
największej ilości
kompletów propagandowych, składających się z 200 pocztówek
i jednego medalu pamiątkowego, razem za 30 z ł”;
•
„ufundowanie płaskorzeźby Wodza
Narodu
i
tablicy
pamiątkowej, ja k również tablicy dla poległych mieszkańców
miasta w walkach 1918-1920 roku, bądź wmurowując je w
miejscu reprezentacyjnym, bądź stawiając skromny pomnik”.
W odpowiedzi na ten apel w Szadku utworzono lokalny
komitet i przygotowano program stosowych obchodów: „zbiórka
wszystkich korporacji i chorągwi przed remizą straży pożarnej,
skąd nastąpi pochód do kościoła. Po nabożeństwie przemarsz przez
miasto i wygłoszenie w rynku przemówień, deklamacji, poczem
dalszy przemarsz do remizy, gdzie nastąpi rozwiązanie ”2.
Wprawdzie szadkowskie obchody nie przewidywały upamiętnienia
sierpnia 1920 r. w formie tablicy bądź pomnika (zapewne choćby
ze względu na bardzo krótki okres dzielący zawiązanie lokalnego
komitetu od daty planowanych uroczystości), jednak idea ta została
podjęta i jeszcze w 1930 r. utworzono w Szadku Komitet Budowy
Pomnika Marszałka Józefa Piłsudskiego, w skład którego weszli:
Czesłw Kubacki (prezes), Stanisław Rydzowski (wiceprezes i
skarbnik), Feliks Naremski (sekretarz) oraz Czesław Rudecki.
Ponieważ pierwszym
zadaniem
Komitetu
było
zgromadzenie koniecznych funduszy, rozpoczęto zbiórkę pieniędzy
na książeczce wkładowej, wydanej 21 listopada 1930 r. przez
Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowego (później Bank
Spółdzielczy) w Szadku (fot. 1). Wiele wskazuje, że większą
aktywność Komitet wykazywał jedynie w początkowym okresie
swej działalności, tj. w 1930 r. Na jego koncie udało się zgromadzić
kwotę 198 zł. Później, najprawdopodobniej wskutek braku
możliwości zgromadzenia poważniejszych środków, działalność
Komitetu uległa „uśpieniu”. Przyczyniło się do tego również
zdekompletowanie jego składu - najpierw wyprowadził się z
Szadku prezes Czesław Kubacki, a później wiceprezes i skarbnik
2
Por. pismo Magistratu Miasta Szadek do Komitetu Obchodu Dziesięciolecia Zwycięskiego Odparcia Najazdu Rosji Sowieckiej w Warszawie, ul. Wiejska nr 6
S tan isław R y d z o w sk i3. T e n ostatn i 26 c z e rw c a 1934 r. w y sto so w a ł do Z a rz ą d u M ie jsk ie g o w S zad k u p ism o , w k tó ry m p isze, iż „ p o n ie w a ż c zę ść czło n k ó w K o m ite tu w S za d k u j u ż n ie m ieszka, u w a ża m [...] K o m ite t z a n ieistn ieją cy, w o b e c teg o j a k o s k a rb n ik sk ła d a m w y m ie n io n ą k sią żk ę sk ła d o w ą w za rzą d zie m iejskim i p r o s z ę o p o w o ła n ie n o w e g o K o m itetu , k tó ry b y u rze c zy w istn ił c el za p ro je k to w a n y p r z e z p ie r w s z y K o m ite t ”.
Fot. 1 Okładka Książeczki Wkładowej nr 1040, na której gromadzono fundusze na budowę pomnika J. Piłsudskiego w Szadku
W n a stę p stw ie te g o p ism a i n i c j a t y w p rz e ją ł k o m isa rz rz ą d o w y m ia sta - T o m a sz G ląd ała. Ju ż 3 sie rp n ia 1934 r. w y d ał p o sta n o w ie n ie , w k tó ry m p rz y jm u je do w ia d o m o śc i p ism o 3
Stanisław Rydzowski, nauczyciel szkoły powszechnej, wyprowadził się do Kalisza.
214 Tadeusz Marszał
S. R y d z o w sk ie g o i in fo rm u je , że p o sta n o w ił n a ra d z ić się z p o z o sta ły m i w S zad k u c z ło n k a m i K o m ite tu „ co d o u tw o rze n ia n o w e g o K o m ite tu i p o s u n ię c ia sp ra w y n a p r z ó d ” - w ty m celu zw o ła ł z e b ran ie n a d z ie ń 3 w rz e ś n ia 1934 r. o g o d z. 17. T. G lą d a ła u d a ł się ró w n ie ż do B an k u S p ó łd zielczeg o ce le m n a lic z e n ia p ro c e n tó w n a ro sły c h o d zd ep o n o w an ej k w o ty . P ro c e n ty z a la ta 1 9 3 0 -1 9 3 3 n a lic z o n o w k w o c ie 51 zł, sk u tk iem czeg o k w o ta p o z o sta ją c a do d y sp o z y c ji K o m ite tu w sie rp n iu 1934 r. w y n o siła łączn ie 2 4 9 zł.
W tra k c ie o d b y teg o n a p o c z ą tk u w rz e ś n ia z e b ra n ia (z u d z ia łe m d o ty c h c z a so w y c h c z ło n k ó w K om itetu : F e lik sa N a re m sk ie g o i C z e sła w a R u d e c k ie g o ) p o sta n o w io n o n a p re z e sa K o m ite tu p o w o ła ć T o m a sz a G ląd ałę, k o m isa rz a rz ąd o w eg o m ia sta S zadku, o ra z d o k o o p to w a ć w je g o sk ład cz te ry d o d a tk o w e o so b y , a m ia n o w ic ie J a n a K o w a lsk ie g o , Z y g m u n ta R o siak a, Ja n a N ie d ź w ie c k ie g o i Z y g m u n ta S u liń sk ieg o . Z e b ra n i je d n o g ło śn ie u sta lili, że n a le ż y k o n ty n u o w a ć d a ls z ą p ra c ę n a d b u d o w ą p o m n ik a i p o sta n o w ili w k ró tc e z w o ła ć k o lejn e z e b ran ie w celu d o k o n a n ia u z u p e łn ia ją c y c h w y b o ró w w ic e p re z esa , sk a rb n ik a i d ru g ieg o c z ło n k a z a rz ą d u K o m itetu . N ie w ą tp liw ą za c h ę tę do p o d e jm o w a n ia k o le jn y c h w y siłk ó w m a ją c y c h u rz e c z y w istn ić w cześn iej p o d ję ty z a m ia r sta n o w ił fa k t p rz y d z ie le n ia p rzez T y m c z a so w y Z a rz ą d M iejsk i w S zad k u o d p o w ie d n ie g o p la c u p o d p o m n ik n a N o w y m M ieście, k tó ry to p la c m ia ł z o sta ć n a k o sz t m ia sta u p o rz ą d k o w a n y i o g ro d z o n y (rys. 1).
N a p o d sta w ie d o ty c h c z a s o d n a le z io n y c h d o k u m e n tó w tru d n o d o k ła d n ie u stalić, ja k ie b y ły d a lsze lo sy tej in icjaty w y . N ie w ą tp liw ie u k o n sty tu o w a n y w n o w y m sk ład zie K o m ite t B u d o w y P o m n ik a M a rsz a łk a J ó z e fa P iłsu d sk ie g o k o n ty n u o w a ł p race, o czy m św ia d c z y k o p ia listu a d re so w a n e g o n a jp ra w d o p o d o b n ie j do je d n e g o z c z ło n k ó w K o m ite tu szad k o w sk ieg o . L is t te n zo stał w y sła n y z P rz e d b o rz a p rz e z o so b ę, k tó ra re la cjo n u je d z ia ła n ia z w iązan e z b u d o w ą p o m n ik a J. P iłsu d sk ie g o w ty m m ie śc ie , p rz e sy ła z d jęcie p o m n ik a w ra z z „ o d rę c zn y m ry su n k ie m n a któ rym p o k a z a n o w szy stk ie p o tr z e b n e w y m ia r y ”. B y ł to p o m n ik w y k o n a n y ze sztu czn eg o m arm u ru , a d w a n a jn iż sz e sto p n ie zro b io n o z
p ia sk o w c a . C a łk o w ity k o s z t p o m n ik a p rz e k ro c z y ł n ie c o w stęp n ie u s ta lo n ą z w y k o n a w c ą k w o tę 1700 z ł.4
Rys. 1. Planowane usytuowanie pomnika J. Piłsudskiego na Nowym M ieście w 1934 r.
P ro je k t p rz e d b o rsk ie g o p o m n ik a w y k o n a ł „ a m a to r”5 i ja k p isze n a d a w c a te g o listu „ co d o o p in ji o p o m n ik u , to je d n i, a w tem i a rc h ite k c i tw ie r d z ą ż e j e s t dobry, d ru d zy z a ś m ó w ią ze j e s t to sw e g o ro d za ju w zó r j a k b u d o w a ć nie n a le ż y ”. P rak ty czn e w sk a z ó w k i d o ty c z ą c e sam eg o p o m n ik a ja k i n iek tó re sfo rm u ło w a n ia te g o listu p o z w a la ją w n io sk o w a ć , iż w S zadku za m ie rz an o p o sta w ić p o m n ik id e n ty c z n y lu b co n ajm n iej b a rd zo z b liż o n y do te g o z P rz e d b o rz a (rys. 2).
C zy i ja k i w p ły w n a in ic ja ty w ę b u d o w y p o m n ik a w S zadku m ia ła śm ierć m a rsz a łk a J. P iłsu d sk ie g o 12 m a ja 1935 r.? 6 D la 4 Wykonawcą pomnika w Przedborzu była firma Władysław Niedziałek z Warszawy, przy ul. św. Wincentego 88.
5 Autorem projektu był p.o. burmistrza Przedborza.
6 Już w czerwcu 1935 r. wojewoda łódzki Aleksander Hanke-Nowak wystosował do podległych mu jednostek pismo, w którym - w kontekście powstających w całym kraju inicjatyw budowy gmachów, pomników, popiersi, tablic pamiątkowych itp. - zwraca uwagę „na pewne niebezpieczeństwo kryjące się
216 Tadeusz Marszał
u s ta le n ia d a lsz y c h lo só w te g o p rz e d się w z ię c ia n ie z b ę d n a b y ła b y k w e re n d a i p o sz u k iw a n ie k o le jn y c h m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h (o ile ta k ie się zach o w ały ).
Rys. 2. Prawdopodobny projekt pomnika J. Piłsudskiego w Szadku (ok.1935 r.)
w akcji uczczenia pamięci śp. Marszałka [...], a mianowicie na niebezpieczeństwo budowy pomników bezwartościowych pod względem estetycznym, szablonowym i wykonanych przez osoby do tego niepowołane i nieprzygotowane ” i dlatego poleca ’’przedkładać [...] do zatwierdzenia projekty wszelkiego rodzaju pomników posągów, figur, tablic pamiątkowych, itp. mających się być wznoszonemi w
B y ć m o że ró w n ie ż w śró d m ie s z k a ic ó w S zad k u s ą o so b y m a ją c e w ie d z ę o in icjaty w ie b u d o w y p o m n ik a J. P iłsu d sk ieg o w la ta c h trty z y d z ie sty c h u b ie g łe g o w iek u . Jeśli u d a się u zy sk a ć d o d a tk o w e isto tn e in fo rm a c je , p o sta ra m y się j e o p u b lik o w a ć w k o le jn y m n u m e rz e „ B iu le ty n u S z a d k o w sk ie g o ” .
