Zmiany optyczne powłok lakierów pod wpływem światła

A C T A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C I

ZABYTKOZNAWSTWO I KONSERWATORSTWO XXXIV - NAUKI HUMANISTYCZNO-SPOŁECZNE ZESZYT 357 - TORUŃ 2005

In stytu t Z abytkozn aw stw a i Konserwatorstwa U M K Z a k ła d Konserwacji M alarstw a i R ze źb y Polichromowanej

Jacek Stachera

ZMIANY OPTYCZNE POWŁOK LAKIERÓW

POD WPŁYWEM ŚWIATŁA

Zarys treści. A rtykuł przedstawia opis i wyniki badań zm ian optycznych pow łok lakierów pod wpływem światła. Badania przeprowadzone zostały w X enotescie A lpha — firm y A lpha High

Energy. Ocenę zmian przedstaw iono na podstaw ie analizy wizualnej i m etodą spektrokolo- rymetryczną przy użyciu spektrokolorymetru M in i Scan X E Plus firmy Hunter Lab. U S A .

W literaturze konserwatorskiej niewiele znajdziemy informacji dotyczących właściwości fizykochemicznych lakierów używanych w pozłotnictwie. Większość Publikacji poświęcona jest badaniom żywic pod kątem zastosowania ich, jako impregnatów do wzmacniania struktury drewna, kamienia1, ewentualnie jako werniksów do obrazów. Jeśli idzie o starzenie się żywic stosowanych w konser­ wacji, to szczególne znaczenie mają publikaqe J. Ciabacha szeroko omawiające to zjawisko w różnych aspektach2. W niniejszym artykule przedstawione

1 W . D om asłow ski, W łaściwości żyw ic sztucznych oraz ich zastosow anie w konserwacji, M ateriały Zachodniopom orskie, t. 6, Szczecin 1960; idem, Badania nad strukturalnym wzmacnianiem

wapienia pińczow skiego term oplastycznym i żyw icam i sztucznym i, cz. II, A U N C , Zabytkoznaw stw o 1 Konserwatorstwo VIII, Toruń 1979; W . D om asłow ski, J. Łukaszewicz, Badania nad strukturalnym

Wzmacnianiem wapienia pińczowskiego term oplastycznym i żyw icam i sztucznym i, cz. III, A U N C ,

Zabytkoznawstw o i K onserw atorstw o IX , Toruń 1980; W. D om asłow ski, K . Powidzki, Badania

nod zastosowaniem roztw orów żyw ic epoksydowych do impregnacji (wzm acniania drew na), Zeszyty

N aukow e U M K , Zabytkoznawstw o i K onserw atorstw o III, Toruń 1968; M . Paciorek, Badania

wybranych tw orzyw termoplastycznych stosowanych do impregnacji drewna, Studia i materiały

W ydziału Konserwacji i Restauracji D zieł Sztuki Akadem ii Sztuk Pięknych w Krakowie, W ydawnictwo Literackie, K raków 1993.

2 J. Ciabach, Badania dotyczące starzenia i stabilizacji współczesnych werniksów malarskich, U M K , Toruń 1994; idem, Badania nad przem ianam i żyw ic term oplastycznych p o d wpływem

Promieniowania nadfioletowego, Toruń 1982; idem, W łaściwości żyw ic sztucznych stosowanych w konserwacji zabytków , wyd. II popr. i uzup., Toruń 1997; idem , Badania nad uelastycznieniem

104

zostaną wyniki przeprowadzonego badania odporności na światło wybranych lakierów stosowanych w pozłotnictwie.

Na podstawie analizy dokumentacji konserwatorskich i literatury wytypo­ wano szeroką grupę materiałów stosowanych współcześnie do sporządzania lakierów do zabezpieczania i barwienia powierzchni srebrzonych. Większość z badanych to kompozycje lakierowe przygotowywane przez konserwatora we własnym zakresie, ale równie często stosowane są gotowe produkty, o których wiedza nasza jest stosunkowo niewielka i w wielu przypadkach ogranicza się do wiadomości na temat przeznaczenia danego środka.

Badaniom poddano następujące lakiery: Paraloid B-67 (20% roztwór w benzynie lakowej)

Paraloid B-67 (20% roztwór w benzynie lakowej) + farba olejna Indian Yellow, Talens

Paraloid B-67 (20% roztwór w benzynie lakowej) + Vitrail (Jaune) Lefranc & Bourgeois (1:1)

Farby do szkła Vitrail (Jaune) Lefranc & Bourgeois Farby do szkła Glass (Jaune) Decorfin, Talens Farby do szkła Idea Giallo Scuro Maimeri Goldlack Citron lakier szelakowy Edan3 Goldlack Citron lakier szelakowy Kremer

Szelak pomarańczowy (10% roztwór w alkoholu etylowym) Szelak bielony (10% roztwór w alkoholu etylowym)

Szelak pomarańczowy (10% roztwór w alkoholu etylowym) + barwnik Spritgelb, Kremer

Szelak pomarańczowy (10% roztwór w alkoholu etyl.) + olejek lawendowy (1 : 1) -I- barwnik

Szelak bielony (10% roztwór w alkoholu etylowym) + barwnik Spritgelb, Kremer

Szelak pomarańczowy (10% roztwór w alkoholu etylowym) + barwnik gumiguta

Szelak pomarańczowy (10% roztwór w alkoholu etylowym) + barwnik szafran Vernice Mecca Restaurante

Lustrina Restaurante

Lustrina Restaurante + barwnik Spritgelb, Kremer Zaponlack, Kremer

Zaponlack, Kremer + barwnik Spritgelb, Kremer Paraloid B-44 (10% roztwór w toluenie)

Paraloid B-44 (10% roztwór w toluenie) + barwnik Spritgelb, Kremer

i stabilizacją werniksów cykloheksanonowych, [w:] Naukowe p odstaw y ochrony i konserwacji dziel sztu ki oraz za b ytk ó w kultury materialnej, pod red. A . Strzelczyk i S. Skibińskiego, Toruń 1993; idem, Fotooksydacyjne starzenie się p ow łok werniksu końcowego Rem brandt S. 3 firm y Talens, A U N C ,

Zabytkoznaw stw o i Konserwatorstwo X V , s. 23 — 32, Toruń 1990. 3 Sprzedawca nie podaje producenta.

105 Paraloid B-72 (15% roztwór w toluenie)

Paraloid B-72 (15% roztwór w toluenie) + barwnik Spritgelb, Kremer Paraloid B-82 (15% roztwór w alkoholu etylowym)

Paraloid B-82 (15% roztwór w alkoholu etylowym) -f barwnik Spritgelb, Kremer Paraloid B-82 (20% roztwór w toluenie)

Paraloid B-82 (20% roztwór w toluenie) + barwnik Spritgelb, Kremer Mikstion 3h Lefranc

Mikstion 3h Lefranc + farba olejna van Gogh Indian Yellow, Talens Dammar Varnish Glossy 081 Talens

Dammar Varnish Glossy 081 Talens + farba olejna Indian Yellow, Talens Acrylic Varnish Glossy 114 Talens

Acrylic Varnish Glossy 114 Talens + farba olejna Indian Yellow, Talens Picture Varnish Glossy 002 Talens

Picture Varnish Glossy 002 Talens + farba olejna Indian Yellow, Talens Mastyks (20% roztwór w olejku terpentynowym)

Mastyks 20% (roztwór w olejku terpentynowym) + farba olejna Indian Yellow, Talens

Sandarak (10% roztwór w alkoholu etylowym)

Sandarak (10% roztwór w alkoholu etylowym) + barwnik Spritgelb, Kremer Dodatek farby olejnej Indian Yellow, van Gogh, Talens stanowił 10. część objętości lakieru.

D o zabarwienia lakierów na kolor złocisty użyto również barwnika spirytusowego Spritgelb, Kremer. Ponadto lakiery szelakowe zabarwiono naturalnymi barwnikami: gumigutą, Kremer i szafranem (produkt firmy Ducros). W celu poprawienia rozlewności i możliwości nanoszenia lakiery szelakowe modyfikowano również dodatkiem olejku lawendowego (produkt firmy: Pollena-Aroma).

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA PODŁOŻA

Płytki z drewna sosnowego o wymiarach 5 x 40 x 130 mm przeklejono dwustronnie 10% roztworem wodnym kleju zajęczego. Następnie nałożono 8 warstw zaprawy o składzie: 10% klej króliczy, kreda szampańska, terpentyna wenecka4. Zaprawę po wyszlifowaniu przeklejono 5% roztworem kleju zajęczego. Następnie nałożono 5 warstw pulmentu czerwonego Lefranc rozrobionego 2 3% klejem zajęczym. Trzy warstwy transparentne, w dwóch ostatnich

4 Przygotowanie zaprawy: d o litrowego słoika wlewano 360 ml zimnej w ody i wsypywano 40 g Weju króliczego. Po spęcznieniu klej podgrzewano na łaźni wodnej. Po całkowitym rozpuszczeniu tteju i uzyskaniu klarow nego roztworu odstaw iano go na ok. 30 min. N astępnie podgrzewano na łaźni wodnej i dodaw ano kredy z niewielkim nadmiarem i pozostaw iano aż d o pełnego zatopienia. W ówczas dodaw ano ok. 5 ml terpentyny weneckiej i pow oli równom iernie m ieszano, delikatnie Podgrzewając zaprawę na łaźni wodnej.

106

zwiększono dodatek pulmentu, uzyskując w pełni kryjący efekt. Powierzchnie pulmentu lekko wypolerowano szmatką lnianą. Płatki srebra nakładano po wcześniejszym zwilżeniu powierzchni pulmentu 25% roztworem alkoholu etylowego. Po około 1/2 godz. powierzchnie srebra wypolerowano agatem. W trakcie procesu srebrzenia w pracowni temperatura wynosiła 20°C, a wil­ gotność 60%.

Lakiery naniesiono przy użyciu miękkiego pędzla na powierzchnię płytek w formie pasów szerokości 25 mm, po 5 na każdą płytkę. Warunki panujące w pomieszczeniu w trakcie nakładania lakierów: temperatura

18°C, wilgotność 40%.

Badanie wpływem promieniowania świetlnego na zmiany powłok lakierów przeprowadzono w Xenoteście Alpha — firmy Alpha High Energy5.

PRZEBIEG BADANIA

Próbki poddane zostały sezonowaniu przez okres 7 miesięcy. Następnie próbki i niebieski wzorzec6 umieszczono w Xenoteście. W procesie badawczym przyjęto powtarzalny cykl składający się z 6 części różniących się między sobą temperaturą, wilgotnością i czasem naświetlania. Natomiast zachowano stałą energię przekazywaną przez lampę.

Przyjęte parametry w systemie obrotowym cyklu:

Część

c y k l u Deszcz En e r g ia

Wilg o tn o ś ć

Te m p e r a t u r a

CZARNY TERM. Czas

1 0 40 w/m 304 40 (±5) 20 min 2 0 40 w/m 40 % 40 (±5) 20 min 3 0 40 w/m 60% 40 (±5) 40 min 4 0 40 w/w 80% 40 (±5) 20 min 5 0 40 w/m 60% 40 (±5) 40 min 6 0 40 w/m 4 0% 40 (±5) 20 min

Zastosowano filtr Xenochrome odcinający promieniowanie do 320 nm. 5 Przy realizacji badań współpracow ano z dr Elżbietą Szm it-Naud i dr Zuzanną Rozłucką z ZK M iR zP U M K .

6 W zorce niebieskie d o kontroli odporności na światło. T o 8 niebieskich wzorców z tkanin wełnianych od 1 d o 8, każdy kolejny wzorzec to tkanina posiadająca większą odporność na utratę barwy pod wpływem światła.

107 Badanie przeprowadzono na podstawie Polskiej Normy opracowanej dla tekstyliów PN-89/P-049437. Ze względu na rodzaj badanego materiału i uła­ twienie możliwości oceny zmian zrezygnowano z zastosowania trzech przysłon na rzecz jednej. Ocenę zmian barwy przeprowadzono na podstawie analizy wizualnej według skali szarej.

Naświetlanie trwało do momentu, kiedy 6 błękitny wzorzec wykazał kontrast 3 w szarej skali. Dawka promieniowania (w zakresie powyżej 320 nm), jaką otrzymały w tym czasie próbki, wyniosła 52 040 kj/m2 po 360 godzinach. Ocenę zmian barwy przeprowadzono na podstawie analizy wizualnej według szarej skali.

Ponadto przeprowadzono ocenę zmian barwy lakierów metodą spektro- kolorymetryczną8.

Pomiar przeprowadzono na spektrokolorymetrze Mini Scan XE Plus firmy Hunter Lab. USA.

Parametry: Geometria: d/8°

Średnica pola pomiarowego: 8 mm

Źródło światła: błyskowa lampa ksenonowa Średnica kuli całkującej: 63,5 mm

Zakres spektralny: 400 — 700 nm, pomiar widma co 10 nm

Iluminat/obserwator: D 65 (CIE) źródło światła odpowiadające dziennemu Standardowy obserwator dodatkowy: 10° (kąt widzenia)

Temperatura 20°C i wilgotność 50%

Skala: L*a*b* CIELAB (color scale)

gdzie: L — oznacza jasność i przyjmuje wartość od 1 do 100 a — odpowiada barwom: czerwonej ( + ) lub zielonej (-) b — odpowiada barwom: żółtej ( + ) lub niebieskiej (-)

parametry a i b są zawarte w przedziale od —100 do 100.

Różnicę barwy ΔΕ* ustala się ze wzoru:

ΔΕ* = VCL,* - L2y + ( a / - a2*) + (b,* - b2*)2.

Pełne zestawienie uzyskanych wyników i opis zmian przedstawiono w tabelach 1- 8.

7 Polska N orm a PN -89/P-04943 Tekstylia. W yznaczanie odporności wybarwień na światło sztuczne (lampa ksenonow a).

8 Pomiar przeprowadziła dr Edyta M adej w Zakładzie Konserwacji Elem entów i D etali Architektonicznych IZiK U M K w Toruniu.

108

PODSUMOWANIE

Lakiery bezbarwne. Przeprowadzone badania nie wykazały zmian barwnych powłok lakierów sporządzonych na podstawie żywic akrylowych: Paraloid B-67

— próbka 145A, Paraloid B-44 — próbka 149A, Paraloid B-72 — próbka 149C 1 Paraloid B-82 — próbki 149E i 150B, a także Acrylic Varnish Glossy 114, Talens — próbka 151 С.

Również dużą odpornością wykazały się powłoki lakierów sandarakowego — próbka 152D i Zaponlacku — próbka 148, a także szelaku bielonego — próbka 146E, nieco gorszą lakieru szelakowego pomarańczowego — próbka 146D. Wyraźne zmiany zauważalne były w warstwie lakierów: mastyksowego (pożółknięcie) — próbka 152B, damarowego: Dammar Varnish Glossy 081 (pożółknięcie) — próbka 151A i cykloheksanonowego: Picture Varnish Glossy 002 (zbrązowienie) — próbka 151E.

Znaczne zmiany zaobserwowano w powłokach lakierów barwionych. Zmiany barwne uzależnione były od użytego barwnika. Stwierdzono, zgodnie z oczeki­ waniami, bardzo słabą trwałość barwną barwników naturalnych. Lakiery szelakowe zabarwione gumigutą i szafranem w próbce 147D i 147E poddanej 7-miesięcznemu sezonowaniu uległy bardzo silnemu odbarwieniu.

Natomiast podczas naświetlania w próbkach 147D i 147E warstwy całkowicie utraciły złocistą barwę. Zaobserwowano, że trwałość zabarwienia powłok lakierów barwnikiem Spritgelb Kremer uzależniona była od rodzaju lakieru. W lakierach akrylowych wykazał bardzo dużą trwałość zabarwienia — próbki 149B, D i 150A i C, nieco słabszą w lakierach szelakowych — próbki 147A i C, natomiast znacznie mniejszą, jako barwnik lakieru sandarakowego — próbki 152E i Zaponlacku — próbka 148E. Słaba trwałość barwna występowała w lakierach zabarwionych żółtą farbą olejną — Indian Yellow van Gogh, Talens — próbka 145B oraz próbki: 151B, D i 152A, C.

Gotowe produkty. Całkowita utrata żółtej barwy wystąpiła w powłoce uzyskanej z farby do szkła Vitrail (Jaune) Lefranc & Bourgeois — próbka 145D. Podobnie całkowitą utratę żółtej barwy i przejście w mleczną zarejest­ rowano w przypadku złocistych warstw lakierów szelakowych z Edanu i Kremera — próbki 145 B, C. Powłoka Vernice Mecca Restaurante uległa pociemnieniu, a Lustrina Restaurante nieznacznemu pożółknięciu — próbka 148B.

W badanej powłoce Glass (Jaune) Decorfm — próbka 145E nastąpiło bardzo silne zbrunatnienie. Odnośnie do lakieru Idea Giallo Scuro Maimeri nie zarejestrowano zmian — próbka 146A. Najsilniejsza zmiana barwy nastąpiła w powłoce uzyskanej z mikstionu 3 h Lefranc — próbki 150D, E. Powłoka lakieru z mikstionu, jak i zabarwionego żółtą farbą Indian Yellow uległa bardzo silnemu zbrązowieniu.

Ponadto zaobserwowano wystąpienie silnych spękań w strukturze warstw lakierów: damarowego — próbki 151 А, В i mastyksowego — próbki 152B i С oraz Vernice Mecca Restaurante i Lustrina Restaurante — próbki 148A, В, C.

WNIOSKI

Uzyskane wyniki potwierdzają znaną dużą stabilność optyczną żywic akrylowych. Nie zarejestrowano również zmian w przypadku powłok lakieru zaponowego. Bardzo dobry rezultat uzyskano z żywicą sandarakową. Należy tu zaznaczyć, że w procesie badawczym wykorzystano żywicę przechowywaną przez wiele lat, która miała własne ciepławe zabarwienie9. Praktycznie niezau­ ważalna różnica barwy występuje w warstwie szelaku bielonego, natomiast znaczna utrata barwy w warstwie szelaku pomarańczowego.

Wyraźne zmiany wystąpiły w powłoce lakieru mastyksowego oraz damaro­ wego: Dammar Varnish Glossy 081 i cykloheksanonowego Picture Varnish Glossy 002 — oba produkty firmy Talens.

Niestety, małą światłotrwałość wykazują także powłoki uzyskane z gotowych produktów Glass (Jaune) Decorfin, Talens i Vitrail (Jaune) Lefranc & Bourgeois, a także lakierów sprzedawanych przez firmę Edan i Kremer. Zmiany natężenia barwy wystąpiły również w warstwie lakierów: Vernice Mecca Restaurante i Lustrina Restaurant. Odnośnie do powłok z Idea Giallo Scuro Maimeri nie zarejestrowano istotnych zmian. Najsilniej pod wpływem światła pociemniała powłoka uzyskana z mikstionu 3 h Lefranc.

Trwałość barwników naturalnych jest bardzo mała. Znacznie lepszą światłotrwałość ma barwnik syntetyczny Spritgelb, Kremer, uzależniona ona jest od rodzaju spoiwa, do którego zabarwienia zastał zastosowany. Najlepszy rezultat uzyskano przy lakierach akrylowych. Farba olejna Indian Yellow van Gogh dająca piękne złociste zabarwienie lakierom ma bardzo małą światło­ trwałość.

9 T o wyjaśnienie zamieszczono, gdyż w literaturze w stosunku d o żywicy sandarakowej Pojawia się zarzut zmiany barwy — czerwienienia.

T ab el a 1. Z m ia ny po w ło k la ki er ów po d w pł yw em św ia tł a — ba da ni a w X en o te á d e [110] L e g e n d a : L — jasn ość AL — ró żn ic a ja sn o śc i ΔΕ — zm ia n a b ar w y (z w z o r u ) a — cz er won y ( -i -) , zi elo n y ( — ) Да — r ó ż n ic a b — żó łt y ( + ), nie bi es ki ( -) ДЬ — r ó ż n ic a N a po d st a w ie o d c z y tu w y k o n a n e g o a p a ra te m Mini S ca n X e P lu s W SK A LI L* a* b· C IE L A B (C O LO R SCA LE ) 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . N ■8 00 O O D< J0 Ü? O N a P O D ST A W IE A N A U ZY W IZ U A L N E J W O D N IE SI E N IU DO SK AU B Ł Ę K IT N E J I S Z A R E J 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . 1 -1 5 -2 2 -1 6 -3 3 — 1 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) 4 - 1 /2 M e t o d a op is u E n e r g ia /c z a s O ce n a wy b arw ien ia n ie b ie sk ic h w zo rc ó w w g sz ar ej sk a li ej 3 a v 0 ,2 3 3 2 ,5 7 2 8 ,6 9 2 3 ,7 5 1 5 ,0 7 u w s ω Q S g * g о ей ХЗ < r-©" -3 2 ,4 1 f-t-* (N 1 -2 2 ,7 5 0 ,3 2 cd < 8_{О 2},3 6 6 ,7 4 6 ,6 9 1 2 ,5 3 eu >* »n O <4 rf 2,4 6 Ό a A L о 1 OO a z a H Ξ X) 4 ,3 6 4 6 ,5 4 3 4 ,2 3 3 3 ,4 2 5 8 ,8 1 < Ł. >· 02 l·-U) z І 1 cd 0 ,0 7 -3 ,4 9 -6 ,9 2 -6 ,9 4 4 ,4 6 < Û-2 J 9 5 ,2 4 8 9 ,7 2 9 1 ,6 9 9 2 ,3 5 8 4 ,3 4 3 І W s ω û а s > M U) eo O_CĆ eu >■ o p is z m ia n br ak z m ia n b a rd zo si ln a u tr at a ż ó łt e j b a r w y całkow ita u tr at a żó łt ej b a r w y ca łkowita u tr at a żó łt ej b a r w y b a rd zo si ln a zm ia n a b a r w y (z b r ą z o w ie n ie ) 1 sz a r . 1 ( N ( N e s b łę k . 1 •n V ) N a z w a l a k ie r u P a ra lo id B -6 7 (2 0% r o z tw ó r w ben zyn ie la k o w e j) P a ra lo id B -6 7 (2 0% r o z tw ó r w benzy nie la k .) + f. o le jn a In d ia n Y el lo w va n G o g h , T a le n s P a ra lo id B -6 7 (2 0% r o z tw ó r w benzynie la ko we j) + V it r a il (Jau ne ) L efr a n c & B o u r g e o is Vi tra il (Jau ne) L e fr a n c & B o u r g e o is ! G la ss (Ja une ) D e c o r fi n , T a le n s 1 N r P R Ó B K I 1 4 5 < ■Л pQ m 2 о 14 5 Q 14 5 M

T a b ela 2. Zm iany po w ło k la k ie ró w po d w p ły w em św ia tł a — b a d a n ia w X e n o te šd e [

111

] L e g e n d a : L — ja sn o ść AL — ró ż n ic a ja s n o ś c i ΔΕ — z m ia n a ba rw y (z w z o ru ) a — c z e rw o n y ( + ), zi el o n y ( — ) A a — ró ż n ic a b — żó łt y (- I-), n ie b ie s k i (-) Ab — ró ż n ic a N a p o d s t a w ie o d c z y t u w y k o n a n e g o a p a r a t e m M in i S ca n X e P lu s w sk a u L* а· ь* C IE L A B ( c o lo r s c a le ) 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . N ’S_ад o o cu \ o N a p o d s t a w ie a n a u z y wi zu a ln ej w o d n ie s ie n iu do sk a u b ł ę k it n e j i szarej 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . 1 -1 5 -2 2 -1 6 -3 3 — 1 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) 4 - 1 /2 M e t o d a o pis u E n e r g ia /c z a s O ce n a wyb arw ieni a n ie b ie sk ic h w zo rc ó w w g sz a re j sk a li • Λ • -1 3 Δ Ε 2 ,1 1 1 2 , 7 4 2 0 , 4 2 6 , 1 6 0 , 9 5 S tí û 3* s * S Λ < -0 , 8 5 -1 2 , 6 1 -2 0 , 3 4 -6 , 0 1 -0 , 6 2 cd < ₁,0 1 1 ,6 4 -1 , 8 8 0 , 4 7 Я o ft, > a

AL

0 , 1 5 -0 , 7 2 Я O 1, 2 7 0 , 6 9 a z t a 3 8 6 , 4 5 4 2 , 1 0 4 5 , 9 4 1 0 , 1 7 4 , 3 4 tA < α, > ού μ Ш г. Î 1 cd 1 1 , 5 0 -3 , 8 4 -3 , 8 4 -0 , 3 7 0 , 1 6 < e u z 8 1 , 0 6 9 1 , 1 9 8 9 , 9 0 9 4 , 4 1 9 4 , 9 9 Z m ia n y p r ó b e k w z g l ę d e m s k a u op is z m ia n n ie z n a c z n a u tr a ta b a rw y b a rd z o sil n a u tr a ta ż ó łt e j b a rw y i p rz e jś c ie w m le c z n ą b a rd z o sil n a u tr a ta ż ó łt e j b a rw y i p rz e jś c ie w m le c z n ą c a łk o w it a u tr a ta b a rw y ; b ra k c ie p łe g o z a b a rw ie n ia ; la k ie r st a ł si ę b e z b a rw n y n ie z n a n a u tr a ta b a rw y s z a r. 4 / 5 (N CN rř 4 / 5 b lę k . 1 ЧО m ID t" vo 1 vO ’S >> Î •a *03 N 1 % 13 N ä? O У—4 a ? o * Ю N a z w a la k ie r u Idea G ia ll o Scu ro M a in Ö t CS o ■4-І Ö ■8 cd O O

s

s

fe 1 ca o t»1 Q ■a jjd O O Ö 1 Ü 'w' r o N U ' 9 Й a o CU ■я 8 C/3 > , ω .3 O XI o * ł-c Ό £ "Й o 1-і o Uh o ' O >, CS _o £ ä 13 N сл alk o h o lu e ty lo w y m ) Di 2 P R Ó B K I VO 2 с VO

2

f f l 14 6

u

14 6

Ö

14 6 W

[112]

<υ •Q ^сл О Ί - Ι 0 с ч X £ «1 1 'S X) 1 cd ψ*ψ*_+-» cd "СЛ

а

<υ r - g α лw υ Μ cd Μ З * О α s N ro -2 13 X) cd H P Im 0 N £ N

r

v-. cd X> cd

1

I « < :s 0 c CA cd s s S

1 1 .a

O Ό Ю 1 í i J s -s < < < i >> i C s- ' 0 </) ‘R .S_{« .O} «-S <L>

1 ^

■o c ' + -in O ■— ' .. S Ê S ■S Д 8 i§ S I , cm 1 I I (U -J J л -O W D J CU Й N ■8 л •_ri hJ ΔΕ ₂0,2 5 8 ,4 1 1 7 ,2 3 1 0 ,0 6 3 ,2 6 1 СЛ S ©-4 O VO ΓΊ O α 2 Ш Q Ï В bć I О JO < -2 0 ,0 1 -8 ,2 7 -1 7 ,1 1 -9 ,6 1 -3 ,1 7 id S O O g < Z to K Ì ÇJ Д 3 S u ,6 S ' _<cd 1 ,9 4 0 ,7 2 1 ,0 3 2 ,8 8 0 ,4 9 (N »n a. >■ 1 A L 2 ,7 1 1 ,4 0 •o 0 ,6 9 0 ,5 7 D K a) á N ’S ад В z E 3 J2 7 0 ,8 2 2 0 ,7 4 4 2 ,2 3 00 7,3 1 U Û o u 5 c £ o_o Ck ГЧ Й CĆ < tu £ la z 5 b cd 2 ,6 0 -2 ,2 7 -4 ,1 7 -3 ,0 1 -0 ,4 2 k Q 2 < Z 3? o CU< z A 00 00 92 ,7 4 9 1 ,7 8 9 4 ,5 7 9 4 ,7 4 § á_N ? Й 3 < Z ■< Ы s < fe g 3 M

S

i

0 0 Э 1 N •Ό â

s

ГО O α N ja 3 CN 1 Ю СО VO 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) Z m ia n y pr ó b e k w z g l ę d e m s k a u §

i

«л

Έ

_o niezna czn a u tr a ta b a r w y si ln a u tr a ta b a r w y , zm ętnienie la k ie ru na c a łe j p o w ie r z c h n i p r ó b k i w y ra źn a u tr a ta b a r w y p ró b k a ju ż w tr a k c ie se z o n o w a n ia u tr a ci ła b a r d z o si ln ie b a r w ę p ró b k a ju ż w tr a k c ie se z o n o w a n ia u tr a ci ła b a r d z o si ln ie b a r w ę ä < Z ω g g CN vn CS _sza r . 3 /4 1 1 ,_H ,_H__, t* 1 1 ΓΊ ГО 1 'S*- błę k . t-1 VO Г-1 so t-~ 1 VO 1 1 O S ze la k p o m . (1 0% roztw ór w a l. et y lo w y m ) + b a rw n ik S p r it g e lb /—1s M e t o d a opisu E n e r g ia /c z a s ■s i_<υ ? '3 cd 1 л r ■■а •й ’o ’ ä N СЛ ад ÿ 1 N a z w a l a k ie r u S ze la k p o m . (1 0% r o z tw ó r w alk oh ol u e ty lo w y m ) + b a rw n ik S p rit g el b (K r e m e i (Kre mer ) + ol ej ek la w e n d o w S ze la k b ie lo n y (1 0% r o z tw ó r w alkoholu e ty lo w y m ) + b a rw n ik S p rit g el b (K r e m e i S ze la k p o m . (1 0% r o z tw ó r w alk oho lu e ty lo w y m ) + b a rw n ik g u m ig u ta S ze la k p o m . (1 0% ) r o z tw ó r w al ko ho lu e ty lo w y m ) + b a rw n ik sz a fr a n о о S t£ Z 2 m O tí 0. 14 7 < 147 В 14 7 U 147 D 147 «

T a b e la 4 . Z m ia n y p o w ło k lak ie r ów p o d w p ły w e m św ia tł a — b a d a n ia w X e n o te s d e [113] со D U Он Я N ’S x *o) a Δ Ε 3 3 ,6 2 ілГ ₄,59 0 ,9 9 2 5 ,6 1 £ £ 2 o o m O a s ω Q sr s » 0 01 л ь -3 3 ,4 4 5 ,5 1 -4 ,5 9 0 ,9 3 -2 5 ,4 9 s U S 1 o S e_ S 1 _<cd -1 ,7 6 -1 ,3 9 Г-o ' _-0,2 8 _On f-5 й e< СЧ (N »n a* > j A L 3 ,0 5 0 ,6 0 00о я о" 1 0,1 5 -1 ,7 3 D i eo < j N ■8_ÛÛ a z a £> 8 7 ,4 9 9 ,8 6 2 8 ,6 7 VO 5 0 ,9 2 U 8 ω s < Ш U 3a •d O O a Ё á s 5 Й cd 00 0 ,4 0 00о p'f 00 o" _-3,5 7 fe Q S < 2 W SK AU L S 1 o CU< z -J 8 3 ,3 6 9 2 ,4 6 9 1 ,1 3 9 4 ,6 9 9 0 ,9 9 S N 5 І < w se < k Û 3 CO 3 £ 3 o Q D Z N 'S_ад s m O o, N a S 5 CN 1 Vi m 1 40 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) HA NY pr ó b e k w z g l ę d e m sk au op is z m ia n si ln a zm ia n a b a r w y ; spę ka n ia w w a rs tw ie la k ie r u si ln a zm ia n a b a r w y (p o ż ó łk n ię c ie ); sp ę k a n ia w w a rs tw ie la k ie r u w y ra źn a u tr a ta żó łt ej b a r w y ; sp ęka n ia w wa rst wi e la k ie r u br ak z m ia n si ln a u tr a ta b a r w y £ CO _(N m < 2 s 8 <N Й sz a x ''t Tf 1 * 1 1 CMm 1 TJ* błę k . 40 f*· 1 40 401 1 VO L u st rin a R e st a u r a n te + b a rw n ik S p ri tg el b (K r e m e r ) Z a p o n la c k , K r e m e r + b a rw n ik S p ri tg el b (K r e m e r ) M e t o d a o p is u E n e r g ia /c z a s O ce n a wyb arw ieni a n ie b ie sk ic h •a ’S1 Й N СЛ ад * č N a z w a l a k ie r u V er n ic e M ec ca R e st a u r a n te L u str in a R e st a u r a n te Z a p o n la c k , K r e m e r U O g Zи PR Ó B K I 148 < 00 »«H n 148 С 148 D 14 8 E /■—V ď U 0 N £ N r a -Û cd 1 i Ш < 0 (3 СЯ s s s 1 1 1 ■o Ό -O_{ÌS I-. I} h 1 I I J < < < >* I ci - _{О «3} '3 ’R .SŽ - -o /-S o i ' a /Τν ■u g + ‘СЯ O 'W' .. § U ся щ «5

I да«

I I I I J J я ŕ

[114] ‘G 'СЛ <υ -ł-» 0

1

« î ’S хз I ed з <·(Α

і

ř 'S Ά 1«Η_u 2 i-o * 0 a

1

i

»O i2 T3 X ) cđ H N a P O D ST A W IE O D C ZY TU W Y K O N A N EG O AP AR AT EM M IN I SC AN XE P L U S w sk au L · »· ь* C IE L A B ( c o l o r s c a l e i 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . iЫ) o a Д* o N a p o d st a w ie a n a u z y w iz u a l n e j w o d n ie s ie n iu do sk a u b ł ę k it n e j i s z a r e j 52 04 0 k j/ m 2 po 36 0 g o d z . 1 -1 5 -2 2 -1 6 -3 3 — 1 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) 4 - 1 /2 M e t o d a o p is u E n e r g ia /c z a s O ce n a wyb arw ienia n ie b ie sk ic h w zo rc ó w w g sz ar ej sk a li •« • -) ΔΕ ₀,3 7 10 ,2 1 0 ,2 5 5 ,0 4 o гг o ' S 8 S -0 ,3 4 -1 0 ,0 7 -0 ,2 0 -4 ,9 5 -0 ,3 9 * t a < ₀,0 9 0 ,1 8 cT 0,3 6 0 ,0 7 eu

i

1-І < m O 1,71 0,1 0 0 ,8 9 t—о л o ’4 1

I

3 £> 3 ,6 7 4 4 ,0 9 3 ,1 7 4 4 ,2 7 4 ,1 1 á ë cd 0 ,0 5 -3 ,4 2 0 ,1 6 -3 ,8 7 0 ,0 1 £ z J 9 5 ,8 6 9 1 ,0 8 9 5 ,6 5 9 1 ,3 5 9 5 ,5 6 □ >> Z m ia n y pr ó b e k w z g l ę d e m s k . o p is z m ia i b ra k z m ia n x> rt rt ь 3 rt 0 8 Й IU ■a brak z m ia n rt 1 Э rt s rt Й » •a bez z m ia n sz a r . 1 ₄/5 1 ₄/5 ₁ b łę k . 1 1 VO 1 f-1 ЧО 1 X> N a z w a l a k ie r u P a ra lo id B -4 4 (1 0% r o z tw ó r w to lu e n ie ) P a ra lo id B -4 4 (1 0% r o z tw ó r w to lu e n ie ) + b a rw n ik S p r it g e (K r e m e r ) P a ra lo id B -7 2 (1 5% r o z tw ó r w to lu e n ie ) P a ra lo id B -7 2 (1 5% r o z tw ó r w to lu e n ie ) + b a rw n ik S p r it g e (K r e m e r ) P a ra lo id B -8 2 (1 5% r o z tw ó r w alk oho lu e ty lo w y m ) U Z PR Ó B K I 1 4 9 <d 149 « 149 U 149 O 149 « 'B '_u Q N * w r S Λ rt

1

I u < s 0 α CA • Ą s S S 1 1 1 ■o -O ' Q 1H H Vh 1 I I J d £ 5 < < / —N I ' w ' •/—4> I c w ·§ 3V сл ‘H .3Ž » - C / - V O + 'S ' w ' > ·. /T V - U g + «•ся O 4— . . § t s L1 (/з fli A j I Ą Ö « ä I I I ^ J d Л

[115] ‘С 'CG •Ö 0

1

* cd *»ч § ’S - о I з_cd '5 чсл 1 'S α * Ό .0 •3 •3 ■id

I

₀ α

1

vo cd *53 хз Й D J Ł Й N *Я .a *aj - J ΔΕ Z Z ‘l ₁,32 6 ,9 7 3 3 ,7 9 2 0 ,9 3 а д o vo co o P < Z £ 1 S i A b 2 7 7 -6 ,8 1 2 0 ,5 4 -2 0 ,9 1 s 0 ž «0 •K 1 .0 S ' H ř g о cd < ₀,27 0 ,1 8 0 ,7 4 1 5 ,1 9 0 ,4 0 W D cs VO а. >■ Z á а A L 0 ,3 2 0 ,6 2 1 ,2 6 -1 2 ,3 3 0 ,9 0 D R •_« • -J а _'SN tit) а z P 2 3 ,0 4 5 ,5 9 2 6 ,5 1 2 2 ,9 1 4 8 ,4 9 U 8 b) s 2 * О_о а гч а ĎŽ < Оц >-Βύ id i cd -3 ,3 6 f-О о 1 -2 ,4 6 -0 ,3 9 -1 ,0 7 te 1 Ź Э 1 о CU< z 9 3 ,8 2 9 5 ,0 5 9 2 ,0 7 8 8 ,8 5 8 6 ,2 0 5 N % Й 3 Î < 111 s te g co l а o Û D 2 N 'S_ад s m О Qi гч е 3 і CS 1 IO m so 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) Z m ia n y p r ó b e k , w z g l ę d e m s k a u op is z m ia n niezn acz na u tr a ta b a r w y br ak z m ia n ni ezn acz na u tr a ta b a r w y b a rd zo si ln a zm ia n a barw (z b r ą z o w ie n ie ), z c z a se m tr ąd na in te n sy w n o ś d c ałkowita u tr at a ż ó łt e j b arwy; si ln a z m ia n a (z b r ą z o w ie n ie ) s ź 53 Ы 2 В CS i o cs _sza r . iO í *n t 1 ₄/5 - CS Ir 1 i—H 1 cs m 1 Tt* błę k . r-t VO 1 f -1 4 0 m Ю M e t od a opis u I E n e r g ia /c z a s •8 ч о ’■§ 2 cd 1 x> r •Я ‘5? Й N сл а д » Л N azw a l a k ie r u P a ra lo id B -8 2 (2 0% r o z tw ó r w alkoholu e ty lo w y m ) + b a r w n ik S p rit g el b (K r e m e r ) P a ra lo id B -8 2 (2 0% r o z tw ó r w to lu e n ie ) P a ra lo id B -8 2 (2 0% r o z tw ó r w tol u e n ie ) + b a rw n ik S p r it g e lb (K r e m e r ) Mikstion 3 h L e fr a n c Mi kst ion 3 h L efr a n c + fa r b a o le jn a va n G og h In d ia n Y e ll o w , T a le n s о δ Sì Ot Z P R Ó B K I 1 5 0 < 15 0 « 15 0 С 15 0 0 O 2 BQ 9*_Ih 0_N N

r

s X) cd

1

i u

<

'M

₀

S

-d | s s s ' 1 1 1 ■g -s -S 1 I i J 3 -5 < < < T ^ B w ■і ЯU сл ‘R .2 - -O «—N <U + 'S

'f

Ό g + «■С Л o ' . . B t š Lj Й U ·ϊ І д в а

ад I I I

и-З kJ ctJ Æ

T ab el a 7. Z m ia n y p o w ło k la k ie ró w po d w p ły w em św ia tł a — b a d a n ia w X e n o te śd e [116] L e g e n d a : L — jasn ość AL — ró żn ic a ja sn o śc i ΔΕ — zm ia n a b ar w y (z w z o r u ) a — cz erwony ( + ), zi elo n y ( — ) A a — r ó ż n ic a b — żó łt y ( + ), nie bie sk i ( — ) Ab — r ó ż n ic a co D J Ql. Я N 'S M « J a Δ Ε 8 ,1 5 2 4 ,9 4 1 ,9 7 2 2 ,0 6 2 ,0 0 š , S s I O sO m o а š a 3 g ϊ Л Ь 7 ,8 6 -2 4 ,7 9 -1 ,6 6 -2 1 ,9 2 1 ,9 7 I 1 S S r _<cd -0 ,3 7 0 ,3 2 0 ,2 7 2 ,7 8 -0 ,0 3 5l о ·< Z m 3 » u CN IO eu >* а J < ₂,1 5 2 ,7 0 1 ,0 3 00 -0 ,3 4 D S j а N 'S ÛÛ E а Λ 1 0 ,4 5 5 2 ,9 3 4 ,9 5 3 6 ,5 4 6, 5 1 U 8 из š í O O Qi N B « a. >■ ей Z i cd 0 ,7 3 0 ,0 3 -0 ,0 5 -3 ,1 7 0 ,2 9 fe a

2

<

z

S 1 o P-Z -J 8 9 ,6 8 8 6 ,4 8 9 4 ,5 4 9 2 ,1 2 9 4 ,2 0 3 Э и -J — í Ü N Г 5 Ё í l % í 1 § í ^ Й g Θ u N ■8 00

S

m o a. % í (N 1 «n m 1 SO 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) 3 í и s из Q 3 g s *4 U ] a •O * a -op is z m ia n si ln a zm ia n a b a r w y (p o ż ó łk n ię c ie ); sp ę k a n ia w w a rs tw ie la k ie r u b a rd zo si ln a u tr at a ż ó łt e j b a r w y , p rz ejś cie w ło so si o w ą ; sp ęka n ia w w a rs tw ie la k ie r u br ak z m ia n ca łkowita u tr at a żó łt ej b a r w y w y ra źn a zm ia n a b a r w y (z b r ą z o w ie n ie ), z cz as em tr a c i 1 n a in te n sy w n o śc i * < 2 00 U] g Q <4 •n (N

1

sz a r . ro 3 /4 1 2 /3 ЩШ* 1# 1 1 (N m TJ- f_г so t -1 VO

1

Ю r-SD * 00 o >> сл 00 o >> 1Л

#

0

1

ЧҐ •ä о 0

1

(N O o M e t o d a opisu E n e r g ia /c z a s I O ce n a wyb arw ieni a n ie b ie sk ie

■Я

‘5?

Й

_N СЛ ÖQ

*

I

N a z w a l a k ie r i D a m m a r V a m is h G lo s T a le n s O O [ S > S 0 Talen s + fa rb a o le jn a In d ia n Y e ll o w , T a le n s Ac ry lic V a m is h G lo ss j T a le n s И * IA O 0 1 o • f , Ö С Ta le ns + fa rb a o le jn a In d ia n Y e ll o w , T a le n s сл_сл О δ ß > О 5 о £ Ta le n s u o g CC Z p r ó b ki in < «—H in pa 15 1 С VI Q ίο «

T a b ela 8. Zm iany p o w ło k la k ie ró w po d w p ły w em św ia tł a — b a da n ia w X e n o te ś c ie [117] L e g e n d a : L — j a sn o ść AL — ró żn ica ja sn o śc i ΔΕ — z mi an a ba rw y (z w z o ru ) a — cze rw o ny ( + ), zi el o n y ( — ) Ла — ró ż n ic a b — ż ół ty (+ ), n ie b ie sk i ( — ) A b — ró ż n ic a § ώ я N ■8 СЦ) O VO ro o & л 0 Û 3 Δ Ε 2 2 ,5 8 6 ,2 9 1 1 ,5 3 2 ,9 9 2 0 ,7 0 z

й

s s ?rs s id Û S' A b 2 1 ,5 3 00 VO -1 1 ,5 2 -0 ,5 8 -2 0 ,4 6 i bi f* ! cq 1 £ ä» _O ГО 0 ,3 8 ro 2 ,3 0 2 < 5! O m _s о < in 7 o" eu >· CS <D 2,0 6 2 ВД U m N A L _ro" 1 s o ' 2,9 1 D R % • a _ΉN Of) В Z e _Q 48 ,7 6 8 ,1 1 4 0 ,5 2 4 ,5 4 3 5 ,9 8 O 8 Ш 5 s о_о α S tá < 0-s ä i 3 Ö cd -0 ,6 8 0 ,0 2 ГО 7 -0 ,3 2 -3 ,9 6 Q

ε

< 2 ‘і ? о O<h κ 8 7 ,6 8 9 2 ,7 6 8 8 ,5 7 9 2 ,2 2 9 1 ,5 7 1 N 5 fe 3 1 U] ? t3 S a и í Ì O Q S 2 N ■8₀₀ S_m О а Ъ ГЧ •О ГО 1 Ό 7 — 5 (n ie z n a c z n ie ) Z m ia n y p r ó b e k w z g l ę d e m s k a l i o p is z m ia n c a łk o w it a ut ra ta żół tej b a rw y i z m ia n a (z b rą z o w ie n ie ) w y ra ź n a zmia na b a rw y (p o ż ó łk n ię c ie ); s p ę k a n ia w w a rs tw ie la k ie ru si ln a u tr a ta b a rw y ; s p ę k a n ia w w a rs tw ie la k ie ru br ak z m ia n si ln a u tr a ta żó łt ej b a rw y S ž « i fi (N «Л CN sz a r. CN 3 /4 ГО 1 3/4 * Í 1 ΓΊ со 1 b łę k . Ю f-1 VO VO1 1 VO1 M e to d a o p is u I E n e rg ia /c z a s ■S 0 1 _а cd S 'S ä л

r

‘•ä ■a '5? Й й зд ? č N a z w a l a k ie r u Pi c tu re Var nish Glos sy 0 0 2 T a le n s + far ba o le jn a va n G o g h Ind ian Y e ll o w , T a le n s M a st y k s (2 0% ro z tw ó r w o le jk u te rp e n ty n o w y m ) M a st y k s (2 0% ro z tw ó r w o le jk u te rp e n ty n o w y m ) + fa rb a o le jn a va n G o g h India n Y e ll o w , T a le n s S a n d a ra k (1 0% ro z tw ó r w a lk o h o lu e ty lo w y m ) S a n d a ra k (1 0% ro z tw ó r w a lk o h o lu e ty lo w y m ) + b a rw n ik sp ir y tu so w y (K re m e r) о О g t£ Z I p r ó b k i 1 5 2 < 15 2 n 15 2 U 15 2 0 Γ'ί m «

[118]

F o t. 1. P ró b k i 145 —146. Z m iany pow łok lakierow ych po naśw ietlaniu w X enote- ście A lp h a

F o t. 2. P ró b k i 147 —148. Z m iany pow łok lakierow ych p o naśw ietlaniu w X enote- ście A lpha

F o t. 3. P ró b k i 149 —150. Z m iany pow łok F o t. 4. P ró b k i 151 —152. Z m ia n y p o w ło k lakierow ych p o naśw ietlaniu w X enote- lakierow ych p o naśw ietlaniu w X

-[1 19]

F o t. 6. P ró b k i 145 — 148. Z m iany pow łok lakierow ych p o n aśw ietlaniu, widoczne w świetle skośnym ; spękania w stru k tu rze lakierów

[120]

F o t. 7. P ró b k i 149 — 152. Z m iany pow łok lakierow ych p o n aśw ietlaniu, w idoczne w świetle skośnym ; spękania w stru k tu rze lakierów