A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ______________FOLIA PHILOSOPHICA 6, 19B8__________________________
M a c ie j Potępa
HERMENEUTIK UND SPRACHE B E I SCHLEIERMACHER
Mein V o rtra g b e sch rän k t s ic h auf e in en Schw erpunkt, näm lich auf d ie Frage nach dem S u b je k t in Zusammenhang m it dem Problem der Sprache in S c h le ie rm a c h e rs D ia le k t ik und H erm eneutik. Ic h gehe davon aus, daß S c h le ie rm a ch e r d ie V o rs te llu n g e in e s s ic h s e lb s t begründenden S u b je k ts , w ie s ie in der p h ilo s o p h is c h e n Tra d it io n fo r m u lie r t wurde, zu überwinden v e rs u c h t. E r v e rn e in t d ie Annahme e in e s u nen d lich en B ew u ß tse in s, in welchem der Sinn von S e in zu e in e r le t z t e n ü b e r g e s c h ic h tlic h e n G e s t a lt käme, d ie s ic h in .d e r deutschen T r a d it io n vor a llem in B e g r if f des s ic h a ls To t a l i t ä t d u rc h s ic h tig e n S u b je k ts g eäu ß ert habe. D iese These hat S ch le ie rm a ch e r in der " D i a l e k t i k " 1 , in der "G la u b e n s le h re " und in der " P s y c h o lo g ie " f o r m u lie r t .
Ausgehend von der G e s p r ä c h s s itu a tio n , in d ie v e rs c h ie d e n e S u b je k te v e r w ic k e lt s in d , bestimmt S c h le ie rm a c h e r in s e in e r D ia le k t ik das S u b je k t, u n fä h ig in m onologisch v e rfa h re n d e r De d u ktio n über d ie g e s c h ic h t lic h e W elt zu u r t e i l e n , a ls auf den O ia lo g angew iesen. Oas sprechende S u b je k t i s t von v o rn h e re in in einem d ia lo g is c h e n V o llz u g b e g r if f e n . A ls n a t ü r lic h e An f a n g s s it u a t io n des Gesprächs w ird der Zustand des S t r e i t e s f e s t g e s t e l l t . D ia le k t ik i s t d ie K u n st, im Gespräch durch
metho-Im Ja h re 1942 h at R u d o lf Odebrecht d ie " D ia le k t i k " S c h le ie r machers neu e d ie r t . Odebrechts Ausgabe s t ü t z t s ic h auf d ie r e i f s te Vorlesungsform der " D i a le k t ik " van 1822, in w elch er S ch le ie rm a c h e r d ie D ia le k t ik e in d e u tig a ls Lehre von den “ Grund sätz en e in e r kunstm äßigen G esp rä ch sfü h ru n y" k o n z ip ie r t . Gegenüber den b is h e rig e n Ausgaben von Jo n a s und H alp ern hat s ie den großen V o r t e i l , daß s ie zum ersten m al d ie " O ia le k t i k " a ls e in g e s c h lo ssenes Ganzes in das B l i c k f e l s der p h ilo s o p h is c h e n B e tra c h tu n g '
d is clt s ic h v o llz ie h e n d e Gedankenentw icklung, Übereinstimmung 2
h e r z u s t e lle n .
Oer Gegenstand der d ia le k t ik is das " r e in e Denken". Soľ lan g e es Menschen m it endlichem Erkenntnisverm ögen g ib t , i s t r e in e s Oenken " s t r e i t i g e s Denken” . Die Aufgabe der D ia le k t ik a ls e in e r K u n s tle h re des re in e n Denkens l i e g t .d a rin , Anweisun gen zur S c h lic h tu n g des S t r e i t e s in re in e n Denken s e lb s t zu geben. Die Reg eln , d ie d ie K u n s tle h re des re in e n Denkens geben s o l l , müssen s e lb s t vom E rk e n n tn isp ro z e ß her gefunden werden, w e il es ke in System a p r i o r i s t r e i t f r e i e r , in u n m itte lb a re r An schauung e r f a ß t e r S ätz e g ib t , das a ls a p r io r is c h e r Bedingungs- Begründungs-Zusammenhang des W issens fu n g ie re n könnte. D ie D ia l e k t i k s e lb s t , d ie k e in e f e r t ig e n R e s u lta t e l i e f e r t , i s t Aus druck des in n e re n Werdegangs des re in e n Denkens; s ie i s t we s e n h a ft M ethod en lehre, ih r e Fragen und Antworten empfängt s ie aus der in n eren Oynamik des E rk e n n tn is p ro z e s s e s , dessen Ge s e tz m ä ß ig k e it s ie a u fz e ig t und f o r m u lie r t . Der Modus, in dem der S t r e i t in re in e n Denken zur Ersch ein u n g kommt, i s t das Ge s p rä c h . In der D ia le k t ik geht es um das Weeep.des - Vor allem p h ilo s o p h is c h e n - G esp rächs. S c h le ie rm a c h e r v e r s t e h t u n te r D ia l e k t i k n ic h t , wie H e g el, e in S e lb s tb e w u ß ts e in des s ic h in der V e rm ittlu n g bewegenden re in e n Denkens, sondern v ie lm e h r das S tru k tu rg e fü g e e in e r G em einschaft m ite in a n d e r sprech en d er i n d iv i d u e l l e r Personen. D ia le k t ik w ird so zum p h ilo s o p h is c h e n S e lb s tb e w u ß ts e in e in e r Kunst der G esp rächsfü hrun g. D ie E n t fa ltu n g des re in e n Denkens i s t e in d ia lo g is c h e r Vorgang in der W eise der G esp rächsfü hrun g. A lle s Denken i s t fü r S c h le ie rm a c h e r sprachgebunden. Denken i s t immer "sp rechend es Denken".
Oie Sprache t r i t t n ic h ä u ß e r lic h zum Oenken h in z u , sondern das Denken v o lle n d e t - da der Gedanke s ic h in Wort k o n s t it u ie r t - s e in e B e stim m th e it e r s t in der Sp ra ch e. Gedanke und B e g r if f fin d e n ih r e B e stim m th e it e r s t durch d ie s p r a c h lic h e Form. Den ken i s t ohne Rede n ic h t m öglich und d ie s e i s t d ie Bedingung der Vollendung des Denkens. "Rede und Denken stehen in e in e r
2 S ch le ie rm a c h e r b e r u ft s ic h n ic h t nur b ei der Bestimmung der Bedeutung des W ortes " D ia le k t i k " gemäß der A b le itu n g von Si.aAEjr'SSO'cu a ls "k u n st e in Gespräch zu fü h re n " ( " D i a l e k t i k " , S. 47) auf P la t o n , sondern auch wenn e r Z i e l der D ia le k t ik formu l i e r t : "M it d ie s e r Kunst des G esprächs s o lle n aber nach p la t o n i sch e r A n s ic h t auch d ie höchsten P r in z ip ie n der P h ilo s o p h ie und d ie K o n s tru k tio n d er T o t a l i t ä t des W issens gegeben s e i n " . ( " D i a l e k t i k " , S. 4 8 ).
fe s te n Verbindung, sin d e ig e n t lic h id e n t is c h " 5. im B e g r if f der Rede a ls Bewegung des Bew ußtseins denkt S c h le ie rm a c h e r, an ders a ls H eg el, von v o rn h e re in I n d i v i d u a l i t ä t : Denken a ls " s p r e chendes Denken" i s t in seinem Ursprünge immer i n d i v i d u e l l . Die A llg e m e in g ü lt ig k e it des Denkens a ls d ie A llg e m e in v e r b in d lic h k e it der Rede e r f o r d e r t k e in e a llg e m e in e Sprache durch Aufhe bung der in d iv id u e lle n Grenzen der Sp rach e. O ie D ia le k t ik kann d ie s e A llg e m e in g ü lt ig k e it v ie lm e h r nur in Rückgang in d ie I n d i v i d u a l i t ä t der Sprache suchen und d esh alb i s t das Thema der D ia le k t ik d ie Kunst der G esprächsführung.
A ls e in e Unterw eisung in der G esprächsführung i s t D ia le k t ik s e lb s t das Gespräch katexochen. Das "Gespräch über das G espräch" sucht d ie a llg em ein en Voraussetzungen des G esp rächs4 . Das Gespräch i s t fü r So h leie rm a ch e r k e in e n tb e h r lic h e s M it t e l des G edankenaustausches, sonder b e z e ich n e t den nbtwendigen Weg zum Erkennen und zum W issen. Oaher b ed eu tet fü r ihn D ia le k t ik s o v ie l wfe W is s e n s c h a fts le h r e , in w e lch e r d ie Id ee des W issens im G e is t der Sprache und des Gespröchs begründet w ir d . Das L e ben des G esprächs, in welchem s ic h d ie I n d i v i d u a l i t ä t r e a l i s i e r t , i s t z u g le ic h auch d a s je n ig e der W is s e n s c h a ft. Das Ge sp räch zwischen In d iv id u e n f in d e t n ic h t um s e in e r s e lb s t w ille n s t a t t , sondern h at s e in Z ie l im W issen. Deshalb i s t D ia le k t ik z u g le ic h W is s e n s c h a fts le h r e : in ih r f r a g t S c h le ie rm a c h e r t r a n s zen d en tal nach der M ö g lic h k e it der e rs te n Bedingung der d i a l o g isch e n G edankenentw icklung, d ie zum W issen f ü h r t . A ls e r s t e Bedingung des Gesprächs e r w e is t s ic h der "tra n s z e n d e n te G rund", der aber a ls tran sz en d e n te Voraussetzung des Oenkens an s ic h s e lb e r n ic h t gedacht werden kann. Der Übergang vom Denken zum S e in kann, bezogen auf den tran szen d enten Grund a ls P r in z ip der E in h e it von Denken und S e in , auf dem Boden des Oenkens n ic h t v o llz o g e n werden.
Indem S c h le ie rm a c h e r z e ig t , daß der tra n sz en d e n te Grund des S e in s k e in Gegenstand des Denkens s e in kann, w e il a n d e r n f a lls das Unbedingte durch das B e d in g te b e d in g t w äre, t e i l t e r das n e g a t iv e E rg e b n is der K a n tis c h e n O ia le k t ik . Aber im U n te rs c h ie d zu Kant v e r w ir f t e r dam it überhaupt d ie Bemühung s ic h auf
den-*
F.
S c h l e i e r m a c h e r , D i a le k t ik , S . 127.4 ^ Kň ■ ^ D ie Bedeutung d er Sp rach e f ü r den E r k e n n tn is a k t in der D ia le k t ik F . S c h le ie rm a c h e r s , " K a n t- S tu d ie n ” 1954/55, Bd. 46, J •
J
и о .k e n d - d is k u rs ivem Wege des tran sz en d en ten Grundes zu v e rg e w is s e rn . Weder dem Oenken noch .dem W o llen kommt e in e k o n s tru k tiv e Bedeutung fü r d is E rfa s su n g des tran sz en d en ten Grundes a ls der a b s o lu te n I d e n t i t ä t von Oenken und S e in zu. Der tra n sz en d e n te Grund e n tz ie h t s ic h dem .Z u g r iff des Denken« und W o lle n s . Während das Denken a ls s o lc h e s und das W o llen a ls s o lc h e s n ic h t fä h ig s in d , des tran sz en d e n ten Grundes adäquat inne zu werden, s o l l im u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in - G e fü h l, a ls der Bedingung der M ö g lic h k e it der E in h e it von Oenken und W o llen e in Analogon zum tran sz en d e n ten Grund gedacht werden5 . D ie se s S e lb s tb e w u ß ts e in i s t n ic h t r e f l e k t i v , v ie lm e h r l i e g t es a l l e n Akten der g e i s t i gen T ä t ig k e it zugrunde: das G efü hl (u n m itte lb a r e s S e lb s tb e w u ß t s e i n ) i s t d ie a llg e m e in e Form des "s ic h - s e lb s t - H a b e n s " .
Das "u n m itte lb a r e S e lb s t b fw u ß t s e in " muß von dem im S in n e der tra n s z e n d e n ta le n A p p erzep tio n K ants g e fa ß te n S e lb s tb e w u ß t s e in a ls Bedingung der M ö g lic h k e it des In e in a n d e rs von i n t e l l e k t u e l l e r und o rg a n is c h e r F u n k tio n des Denkens, von S e lb s tb e w u ß t s e in und Selbstbew ußtem , u n te rs c h ie d e n werden. Denn d ie s e s r e f l e k t i e r t e S e lb s tb e w u ß ts e in ve rd a n k t s ic h e in e r R e fle x io n auf das denkende Ic h , wodurch aber der bekannte Z i r k e l e n t s t e h t , daß d ie R e f le x io n , d ie das S e lb stb ew u ß tsein - e r k lä r e n w i l l , e in W issen um das S e lb s tb e w u fttse in schon v o r a u s s e t z t . Das r e f l e k t i e r te Selb stb ew usstsein s e t z t s ic h auf d ie s e Weise schon a ls Sub- je k t - O b je k t- E in h e it v o ra u s , ohne dam it dem Z i r k e l zu e n t kommen^. S e ib s tb e w u ß ts e in kapn man, nach S c h le ie rm a c h e r, n ic h t a ls R e fle x io n b e sc h re ib e n : a ls V o r s te llu n g von s ic h s e l b s t , de ren R e s u lt a t d ie K e n n tn is des Ic h von s ic h w äre. D ie dem . Sub j e k t e in g e s c h rie b e n e R e fle x io n g ib t k e in K r it e r iu m , auf Grund dessen ic h f e s t s t e l l e n kö nn te, daß ic h es b in , den ic h b e tr a c h t e . D ie se E i n s i c h t muß ic h v ie lm e h r schon gehabt haben und nun
in s S p ie l bring erf. S c h le ie rm a c h e r v e r s t e h t u n te r u n m ittelb arem
5 Von d ie s e r A n a lo g ie zw ischen dem u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß t s e in und dem tra n sz en d e n ten Grund h a n d e lt S c h le ie rm a c h e r nur im E n tw u rf von 1822. In diesem E n tw u rf nimmt e r auch e in e d e u t lic h e Abgrenzung zw ischen dem u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in - G e fü h l a ls Bestimmungen der s p e k u la tiv e n P h ilo s o p h ie und dem r e li g iö s e n G efü hl v o r, das a ls a llg e m e in e s A b h ä n g ig k e its g e fü h l den t r a n szendenten grund r e p r ä s e n tie r e n s o l l ( v g l . " D i a l e k t i k " , S . 28 9).
6 V g l. F . W a g n e r , S c h le ie rm a c h e rs D i a l e k t i k . E in e k r i t is c h e In t e r p r e t a t i o n , G ü te rlo h 1979, S. 14.
S e lb s tb e w u ß ts e in nur d ie V e r t r a u t h e it des Bew u ßtseins m it s ic h , n ic h t d ie K e n n tn is e in e s Ic h s a ls des In h a b e rs des B ew u ßtseins von s ic h . Oas u n m itte lb a re Selb stb ew u /ytsein-G efüh l i s t v e r sch ie d e n n ic h t nur von dem r e f l e k t i e r t e n Selbstbew usstsein Ic h , w elches nur d ie I d e n t i t ä t des S u b je k ts in der D if fe r e n z der Mo mente a u s s a g t, sondern auch ve rs c h ie d e n von der Empfindung, w e l che m i t t e l s t der A f fe k t io n g e s e tz t das s u b je k t iv P e r s ö n lic h e i s t 7 . Die R e f le x io n s t h e o r ie des S e lb s tb e w u ß ts e in s geht an dem u n b e s tr e itb a re n Faktum des "s ic h - s e lb s t- H a b e n s " v o r b e i8 . Wie D. H e n rich f o r m u lie r t "D ie V e r t r a u t h e it m it Bew u ßtsein kann überhaupt n ic h t a ls das R e s u lt a t e in e s Unternehmens ve rstan d e n werden. S ie l i e g t ja schon v o r, wenn Bew u ßtsein e i n t r i t t " 9 . Also müssen w ir e in e v o r - r e f le x iv e E in h e it des B e w u ß tse in s, d ie zu g le ic h bewußt i s t , a ls B a s is des R e f le x io n s v e r h ä lt n is s e s an s e tz e n . Das S u b je k t i s t s ic h nach S c h le ie rm a c h e r bewußt, daß es e in e E in h e it i s t , s ie h t aber z u g le ic h e in , daß es weder Urheber d ie s e r E in h e it s e lb s t noch des W issens um d ie s e E in h e it s e in kann. Anders g e sa g t: S c h le ie rm a c h e r e x p l i z i e r t in der O ia le k t ik e in e k o n s t r u k t iv e E n tf a ltu n g des u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in s a ls A b h ä n g ig k e its g e fü h l des S u b je k ts . D ie Aufhebung des G egensatzes von Denken und W o llen im u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in kann s ic h nur dann a ls S e lb s tb e w u ß ts e in e r f a s s e n , wenn s ic h das S e lb s tb e w u ß ts e in in d ie s e r Aufhebung a ls b ed in g t und bestimmt e r g r e i f t . Die f r e i e S e l b s t t ä t i g k e i t des u n m itte lb a re n S e lb s t b e w u ß tse in s i s t in ih r e r F r e i h e i t dadurch s c h le c h th in ahhängig, daß s ie s ic h n ic h t u rs p rü n g lic h dazu gemacht h a t, f r e i e S e l b s t t ä t i g k e i t zu s e in ; l e t z t l i c h f in d e t s ie s ic h a ls s ic h gegeben. S c h le ie rm a c h e r " e r g ä n z t” durch den B e g r i f f " u n m itte lb a r e s S e lb s tb e w u ß ts e in " - G efü hl d ie "fe h le n d e E i n h e i t " des Bewußt - s e in s ; d ie s e r e p r ä s e n t ie r t fü r ih n d ie V e r t r a u t h e it e in e s i n d i v i d u e l l E x is t ie r e n d e n m it s ic h - w ie M. Frank in seinem w ic h tig e n Buch: "Das i n d i v i d u e l l e A llg e m e in e " f o r m u lie r t h a t.
Das u n m itte lb a re S e lb s tb e w u ß ts e in a ls R e p rä s e n ta tio n des tra n sz e n d e nten Grundes i s t in der " G la u b e n s le h r e ", S c h le ie r
-7 S c h l e i e r m a c h e r , s . a . 0. , S . 429. 8 Ebenda, S . 280.
_ h n ia i b + i ľ 1 T c h ’ S ! lb s £bew ußtsein, [ i n :] Herm eneutik
und D ia le k t ik I h rsg . v. R. B u b n e r , 0. C r a m e r , R. W i e h l , Tubingen 1970, S. 271.
machers größtem th e o lo g is c h e n Werk, j e w e ils im r e li g iö s e n Ge fü h l- a llg e m e in e s A b h ä n g ig k e its g e fü h l p rä s e n t. Oas G efühl weiß s ic h u n m itte lb a r in s e in e r B estim m th e it des S ic h w is s e n s a ls e in Wesen, das n ic h t aberm als Urheber d ie s e r s e in e r S e in s w e is e i s t . Das Auszeichnende des G efü h ls i s t , daß w ir uns unseres •Selbst a l s s c h le c h th in abhängig bewußt s in d 10. . Die W ah rh eit des G e fü h ls b e ste h t gerade d a r in , daß s ie s ic h der K r a f t v e r d an k t, d ie in uns e in g e s e tz t i s t . Das G efühl v e r z ic h t e t in der r e li g iö s e n E in s t e llu n g a u s d rü c k lic h d a ra u f, d ie B estim m th e it s e in e r s e l b s t , a ls in s ic h s e lb s t gegründet e in h o le n zu w o lle n ; s ie nimmt ihn a ls u n v e rfü g lic h e s W id e r fa h rn is e in e r " tr a n s z e n denten B e s tim m th e it"11, d ie den Namen " G o tt " e r h ä l t . G ott i s t nur der "ausgesprochene Name” fü r d ie u n m itte lb a re R e fle x io n auf das "W oher” des G e fü h ls 12.
Die gegen das r e f l e k t i e r t e S e lb s tb e w u ß ts e in der i d e a l i s t i schen P h ilo s o p h ie g e r ic h t e t e Präm isse des u n m itte lb a re n S e lb s t b ew ußtseins v e r b ie t e t nach S c h le ie rm a c h e r, d ie In s ta n z des S e lb s tb e w u ß ts e in s a ls O rt e in e r "a b s o lu te n " W ah rh eit zu bean spruchen.
Das G e p rS p tse in durch den "A nderen" b ed eu tet n ic h t , daß S c h le ie rm a c h e r d ie S u b je k tk a te g o r ie p r e i s g i b t , sondern e r lä ß t das S u b je k t s e in e K r is e r e f l e k t i e r e n , ohne es abdanken zu
la s s e n 1^ .
Das u n m itte lb a re S e lb s tb e w u ß ts e in e n t h ä lt n ic h t mehr d ie V o rs te llu n g a l l e r T a ts a c h e n , der g e s c h ic h tlic h e n W e lt, d ie es in monolog is c h v e rfa h re n d e r W eise aus s ic h f r e ig ä b e . W e il d ie
10 F . S c h l e i e r m a c h e r , Der c h r i s t l i c h e Glaube B e r l i n I96 0,§ A , S. 23. 11 S c h l e i e r m a c h e r , D i a l e k t i k , S . 280. 12 F . S c h l e i e r m a c h e r , Der c h r i s t l i c h e G laub e. § 4 ,4 , S. 28.
13 Das Problem der " K r is e des S u b je k ts " kommt noch s t ä r k e r zum V o rsch e in in nach-heideggerschen H erm eneutik, d ie s ic h seh r s ta r k gegen i d e a l i s t i s c h e Konzeption des S u b je k ts wendet. H eidegger und d ie m eisten s e in e r S c h ü le r ( z . B . Gadamer) haben daran f e s t g e h a l te n , daß S u b j e k t i v i t ä t und S e lb s tb e w u ß ts e in e in e A b le itu n g aus e in e r u rs p rü n g lic h e n R e a l i t ä t s e i des V e rs te h e n s , s e i es der Sorge- - S tru k tu r s e in muß. B e i Gadamer übernimmt d ie T r a d it io n d ie Funk tio n des S u b je k ts . Der herm eneutische E in sp ru c h Gadamers gegen d ie S u b j e k t i v i t ä t bewahrt G ru n d ris se des M o d e lls der R e f l e k t i v i - t ä t , w e il der von Gadamer so genannte s p e k u la t iv e C h a ra k te r des V e rsteh e n s - der d a rin b e s te h t, daß E in e s (zum B e i s p i e l e in e T ra d i t i o n ) s ic h im Anderen ( a k t u e ll e s V e rs te h e n ) a ls in s ic h s e lb s t s p ie g e lt - d ie S tr u k tu r der R e f le x io n - in - s ic h h a t.
u rs p rü n g lic h e E in h e it f e h l t und ihm im Grunde S e lb s tv e rg e g e n - w ärtig u ng v e rw e h rt, i s t das e in z e ln e S u b je k t "g e ö ffn e t gegen d ie G esam theit des Außer u n s ". D ie s e r Mangel des S u b je k ts e r w e is t s ic h a ls Grund der M ö g lic h k e it fü r das S u b je k t s ic h auf Bedeutungen hin zu ü b e r s c h e re ite n ; er zw ingt das Individuum auf d ie Bahn der Auslegung; e r ' i s t Grund fü r d ie W e lt o f fe n h e it des
1 4 S u b je k ts überhaupt
D ie U n v e rfü g b a rk e it des S e in s fü r den B e g r i f f , d ie s c h le c h th in n ig e A b h än g ig k eit der Macht u n sere r r e f le x io n von einem in i h r m itg e s e tz te n Anderen ( i n unseren u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in i s t immer etwas außer uns a ls mitbestimmendes g e s e t z t ) zw ingt uns, das G e b iet der R e fle x io n zu ü b e r s c h r e i te n , um den tran szen d enten Grund d e rs e lb e n in der G e sch ich te durch d ie Herm eneutik w ie d e re in z u h o le n . Ic h möchte d a ra u f ih re Aufm erksam keit l e i t e n , daß w ir es h ie r m it e in e r ä h n lic h e n O enk fig u r zu tun haben, wie in der Herm eneutik Gadamers, d ie zum V o rsch e in d a rin kommt, wenn e r auf folg en d e W eise d ie Aufgabe der Herm eneutik c h a r a k t e r i s i e r t : " S i e habe den Weg der hegel- schen Phänomenologie des G e is te s in s o w e it zurückzugehen, a ls man in a l l e r S u b j e k t i v i t ä t d ie s ie bestimmende S u b s ta n ti a l i t ä t a u f w e is t " 15.
Obwohl w ir b ei Gadamer im V e r g le ic h zu S c h le ie rm a c h e r k e in w i r k lic h neues zwingendes Argument gegen d ie P e fle x io n s p h ilo - sop h ie fin d e n , i s t g le ic h w o h l der* U n te rs c h ie d e zu S c h le ie rm a c h e r n ic h t zu verkennen. B e i Gadamer i s t n ic h t e in e in z e ln e s S u b je k t e ig e n t lic h e r Akteur d ie s e s Gespräches m it der V e rg a n g e n h eit, sondern das Gespräch s e lb s t im Gespräch m it der Ü b e r lie fe r u n g . Das Gespräch i s t das g e s c h ic h t lic h e Geschehen s e l b s t , in dem w ir schon immer stehen und durch das w ir immer schon v e r m i t t e l t s in d . Das g e s c h ic h t lic h e Geschehen i s t ko nkret d ie T r a d it io n . Die g e s c h ic h t lic h e Substanz l i e g t dem E in z e ln e n schon zugrunde und d u rc h w a lte t s e in V e rste h e n . W ir s in d in a lle m Tun und Denken unabdingbar bestimmt durch e in uns ü b e rg re ife n d e s Geschehen. Auf d ie s e Weise w ird das e in z e ln e S u b je k t b e i Gadamer v e r f l ü s s i g t , es w ird n ic h t mehr fü r s ic h g e s e tz t. O ie R o lle des S u b je k ts überninmt
d ie T r a d it io n . ' .
14 F . S c h l e i e r m a c h e r , S ä m tlic h e Werke I I I , Bd. 6, P s y c h o lo g ie , B e r l i n 1834, S . 64.
15 H.G. G a d a m e r , W ah rh eit und Methode, Tübingen 1972, S . 286.
O ie Sprache und zwar in der Form des G esprächs i s t h ie r das Geschehen der G e sc h ic h te s e l b s t . D ies Geschehen i s t n ic h t mehr r e l a t i v i e r b a r , w e il es a l l e s in s ic h e i n s c h l i e ß t . A ls das S p i e l , das s ic h s e lb e r s p i e l t , i s t es das a b s o lu te S u b je k t. Wie W a lte r S ch u lz überzeugend, w ie es m ir s c h e in t , g e z e ig t h a t, i s t d ie Bewegung von Hegel über H eidegger zur modernen Herm eneutik bestimmt durch e in e immer r a d ik a le r e H is t o r is ie r u n g , der e in e parad o xe-S e lb s ta u flö s u n g der P h ilo s o p h ie der S u b j e k t i v i t ä t a ls Gang zu ih r e r V ollendung h in e n t s p r ic h t 16. Obwohl v o lle n d s un angeb racht e r s c h e in t , d ie Herm eneutik noch in ir g e n d e in e r Weise
ß '
von der P h ilo s o p h ie der S u b j e k t i v i t ä t h e r - zu b e g re ife n ( H e i degger hat d a ra u f h in g e w ie s e n ), gründet d ie s e U n a n g e b ra ch th e it gerade d a r in , daq der Vorgang der S u b je k tiv ie r u n g nun a b s o lu t geworden i c t : es g ib t k e in S e ie n d e s , das a u ß e rh a lb der Ge s c h ic h t e s t e h t . G e s c h ic h te i s t nun s e lb e t das S u b je k t geworden. Gadamer e r s e t z t das i d e a l i s t i s c h e " S u b je k t " durch d ie ’T r a d i t i o n " , h a l t aber dennoch d ie i d e a l i s t i s c h e R e f le x io n s s t r u k t u r a u f r e c h t , während S c h le ie rm a c h e r s i e durch den Gedanken der m u ltip le n I n d i v i d u a l i t ä t eher in Frage s t e l l t , so daß a ls o Ga damer im Grunde i d e a l i s t i s c h e r b l e i b t a ls S c h le ie rm a c h e r.Kehren w ir dam it von diesem a llg e m ein e n A u s b lic k auf d ie D is k u s s io n in n e rh a lb der Herm eneutik zu S c h le ie rm a c h e r zu rück. In d iv id u e n , d ie d ie G e sc h ic h te ih r e s D ia lo g s im Denken e n t w ic k e ln , sin d fü r S c h le ie rm a c h e r a ls j e w e ils k o n k re tes S u b je k t g e s c h ic h t li c h se ie n d e s Denken. D ie se s S u b je k t bewegt 3 ic h zw i schen ve rsch ied e n en a b s tra k te n P o l a r i t ä t e n , wie d e n je n ig e n des Denkens und S e in s , der i n t e l l e k t u e l l e n und o rg a n isch en Fu n k tio n des Oenkens und des W o lle n s , der F r e i h e i t und N o tw e n d ig k e it, des G o tte s und der W e lt. Je d e r k o n k re te g e s c h ic h t lic h e Zustand r e a l i s i e r t e in e Vermischung der P o le .b ei einem Öber-bzw. 'U n t e r g e w ich t j e w e ils des e in en der P o le . Daher g ib t es k e in r e in e s Oenken ohne s p ra c h lic h e n Ausdruck. Ebensowenig das r e in e Ic h ohne Außenw elt. Je d e s Denken i s t e in g e m e in s c h a ftlic h e s E r e ig n is der m enschlichen V e rn u n ft und der m enschlichen O r g a n is a tio n . D ie U n tre n n b a rk e it von i n t e l l e k t u e l l e r und o rg a n is c h e r Fu n k tio n s p ie g e lt s ic h in der Zusam m engehörigkeit von Denken und S p re chen. "E s g ib t k e in Denken ohne o rg a n isc h e T ä t i g k e i t ; und so
w ird f r e i l i c h je d e r Gegenstand durch d ie R e d e "17. Der V o llz u g des Dęnkens i s t n ic h t Sache des bloßen Denkens, sondern g e s c h ie h t in der Sphäre des o rg a n isc h - l e i b l i c h e n M ite in a n d e r s e in s . Das S u b je k t a ls sprechendes Individuum b e g r e if t s ic h a ls Gegenüber e in e s a i t ihm im O ia lo g b e fin d lic h e n Anderen.
Auf d ie s e Woise g ib t S c h le ie rm a c h e r der k a n tis c h e n Konzep t io n der T ra n s z e n d e n ta lp h ilo s p h ie e in e bedeutsame Wendung. E r r e f l e k t i e r t n ic h t nur uber d ie M ö g lic h k e ite n , d ie dem S u b je k t zur E rk e n n tn is der Gegenstände gegeben s in d , sondern z ie h t auch den Kommunikationsbezug zw ischen dem e in en und dem anderen Sub j e k t und deren gemeinsamen a p r io r is c h e n Erkenntnisbew egungen in B e t r a c h t . Das andere S u b je k t i s t fü r mich weder b lo ß e r Gegen stand noch r e in e r kom m unikativer M itv o llz u g des von m ir behaup te te n Standpunktes und der von m ir g e le is t e t e n A k te . Das ande re S u b je k t i s t e in sprechendes S u b je k t, das fü r mich o rg a n isch - l e i b l i c h g eg en w ärtig i s t . Die Kommunikation zw ischen Su b jek te n i s t d ie G e s c h ic h te der sprechenden S u b je k te , an deren Anfang der S t r e i t und an deren Ende d ie Übereinstim mung s t e h t .
Das S c h e it e r n des R e fle x io n s m o d e lls des S u b je k ts hat h e r m eneutische Konsequenzen, w e il d ie S u b je k te d ie W ah rh e it ih r e r E rk e n n tn is s e auf dem F e ld z w isch e n m en sch lic h e r V erstän d ig u n g suchen müssen. Aber das b ed eu tet n i c h t , daß S c h le ie rm a c h e r auf den B e g r i f f e in e s s in n s t if t e n d e n S u b je k ts v e r z i c h t e t . W e il d ie a b s o lu te W ah rh e it u n e rr e ic h b a r i s t , müssen d ie S u b je k te d ie In-t e r s u b j e k In-t i v i In-t ä In-t ih r e r Ü b e re in k ü n fte in dem Gespräch zu e r z ie -
18
le n suchen . Aue der A n g ew iesen h eit des Denkens auf d ie S p ra che f o l g t , daß es n iem a ls den S ta t u s e in e r a u ß e r g e s c h ic h t li chen, a b s o lu te n ‘W a h rh e it e r r e ic h e n kann. D i a l e k t i k a ls T h e o rie der im Gespräch s ic h v o llz ie h e n d e n und zum W issen führenden Gedankenentw icklung i s t v e r m i t t e l s t der S p r a c h lic h k e it dee Oenkens s e lb s t T e i l der g e s c h ic h t lic h e n W e lt 19. Denn es g ib t k e in e G em e in sch a ft, d ie J ih r e d i a l e k t i s c h e r z i e l t e Ü b e re in stimmung n ic h t in der Grammatik e in e s S p r a c h k re is e s ä u ß e rte und t r a d i e r t e . D ie O i a le k t ik i s t auf Grund d ie s e r ir r e d u z ib le n Re
17 S c h 1 e i e r m a c h e r , O i a l e k t i k , S . 176.
M. F r a n k , Oas Sagbare und das U nsagbare, F ra n k fu rt/ M 1980, S. 19.
19
F . S c h l e i e r m a c h e r , Herm eneutik und K r i t i k h rs g . v . M . F r a n k , F ra n k fu rt/ M 1977, S . 422.
l a t i v i t ä t des Denkens auf d ie Herm eneutik a ls Auslegungskunst v e rw ie s e n . O ie Herm eneutik b e tr a c h t e t nach S ch le ie rm a c h e r jed e Sprachäußerung d a ra u fh in , in w ie fe rn in ih r das In d i v i d u e l l e s ic h zur G eltung b r in g t , w e il V erstehen der - ein zeln en S p ra ch äußerung d ie R e a lis a t i o n des A llgem einen im Besonderem ( I n d i v i d u e lle n ) a u f z e ig t . Oas in n e re M otiv der Herm eneutik i s t d ie Rettung des N ic h t- Id e n tis c h e n , des vom A llgem einen Abweichen den, kurz des I n d i v id u e lle n . Oie O ia le k t ik hingegen b e to n t den A sp ekt, daß auch je d e i n d i v i d u e l l e Sprachäußerung im V o rb lic k auf e in e a lle n Denkenden g e m e in s c h a ftlic h e Id ee des W issens e r f o l g t . Aus dem Gedanken der G e s c h ic h t lic h k e it der Sprache f o lg t e in e notwendige Verbindung von Herm eneutik und D i a l e k t i k . " D ia l e k t i k i s t s o lc h e A uflösung des Denkens in S p ra ch e, daß v o l l s tä n d ig e Verständ ig u ng dabei i s t , indem man dabei immer d ie höch ste Vellkom m en heit, d ie Id ee des W issens im Auge h a t.
Oar-20 aus i s t k l a r , daß beid e m ite in a n d e r werden"
Schon in der E in le it u n g zum M an uskrip t s e in e r Herm eneutik von 1819, das in der Lückeschen Ausgabe v o r l i e g t , b r in g t Sch lei erm acher d ie Herm eneutik m it der Leh re vom i n n e r l ic h s p r a c h l i chen Denken ( D i a l e k t i k ) und der R h e to rik in Zusammenhang. "Wo der Denkende n ö tig f in d e t , den Gedanken s ic h s e lb s t zu f i x i e r e n , da e n ts te h t auch Kunst der Rede, Umwandlung des U rs p rü n g lic h e n und w ird hernach auch Auslegung n ö t ig . [ . . . ] Je d e r Akt des V e r stehen s i s t d ie Umkehrung e in e s Aktes des Redens; indem in des Bew ußtsein kommen muß, w elches s p r a c h lic h e Oenken der Rede zum
21 Grunde g e le g en " .
Man behauptet m it R e c h t, daß d ie G e sc h ic h te der Hermeneu-22
t i k b e i S c h le ie rm a c h e r e in e Wende e rfa h re n habe . S c h le ie r -20
S c h l e i e r m a c h e r , Herm eneutik und K r i t i k , S . 411. 21
F . S c h l e i e r m a c h e r , H erm eneutik, h rs g . v. H. K i m m e r l e , H e id e lb e rg 1974, S . 76.
‘ 2 W. 0 i 1 t h e y , D ie Entsteh un g der H erm eneutik, [ i n : ] D e r s ., Gesammelte S c h r i f t e n , Bd. 5, S tu tt g a r t - G ö t t in g e n 1961, S. 320. Es s c h e in t im L ic h t e der von D ilt h e y f ü r d ie G e sc h ic h te der Herm eneutik p o s t u lie r t e n G e se tzm äß ig k eit p ro b le m a tis c h , ob d ie Fundierung der Herm eneutik in der A n alyse des V e rs te h e n s , wie b e i S c h le ie rm a c h e r, e in fa c h e in Zeichen des F o r t s c h r i t t s in der E n tw ic k lu n g der Herm eneutik i s t , oder aber d ie F o lg e e in e r Wende zur Begründung e in e r p h ilo s o p h is c h e n H erm eneutik. V g l. P. 5
i
o n d i , E in fü h ru n g in d ie l i t e r a r i s c h e H erm eneutik, F ra n k fu rt/ M 1975, S. 143 und 155, aber auch H. K i m m e r l e , Her- m eneutische T h e o rie oder o n to lo g is c h e H erm eneutik, in Z .T h .K . 53 1962, S. 114-116.macher in t e n d ie r t n ic h t d ie F o rtfü h ru n g der t r a d i t i o n e l l e n Her- m eneutik, sondern deren th e o c e tis c h e p h ilo s p h is c h e Begründung, w e il n äm lich der ü b e r lie f e r t e n th e o lo g is c h e n H erm eneutik, d ie nur in e in e r Zusammenstellung von A u sleg u ng sreg eln b estand , d ie " r e c h t e Begründung" f e h l t e . Die Herm eneutik vor S c h le ie rm a c h e r g e la n g te n ic h t zu e in e r allg e m ein e n T h e o rie , d ie über a l l e V e r s c h ie d e n h e it der auszulegenden Werke hinweg G ü lt ig k e it beansp ruchen konnte. Obwohl schon C h lad e n iu s und M eier e in e a llg e m e in e T h e o rie der Herm eneutik zu e n tw ic k e ln v e rs u c h te n , le g te n s ie das Fundament ih r e r T h eo rie n ic h t in den Akt des V e rs te h e n s 25. O ie Herm eneutik bekommt b e i S c h le ie rm a c h e r e in e q u a l i t a t i v an dere F u n k tio n , denn s ie s o l l das V ersteh en überhaupt e r s t e r m öglichen, d .h . in jedem e in z e ln e n F a l l bewußt h e rb e ifü h re n . Oie Aufgabe der Herm eneutik i s t dam it u n iv e r s a l, w e il s ie n ic h t auf b ib lis c h e Texte bezogen i s t , sondern in a lle n F ä lle n von V ersteh en in Anwendung g eb rach t w ird . Herm eneutik h at n ic h t nur, wie Ast le h r t e , m it Werken von S c h r i f t s t e l l e r n zu tu n , oder i s t , wie W olf m ein te, nur auf fre m d s p ra c h lic h e Texte b esch rän k t son dern b e fa ß t in s ic h das V ersteh en von Rede oder G espräch24.
S c h le ie rm a c h e r g i l t d ie Sprache a ls u n iv e r s a le r Gegenstand des V e rs te h e n s : "A lles- vorauszusetzend e in der Herm eneutik i s t nur Sprache und a l l e s zu fin d e n d e , wohin auch d ie anderen o b je k t iv e n und s u b je k tiv e n Voraussetzungen gehören, muß aus der S p ra che gefunden w e rd e n "25. O ie k o n k re te Sprache i s t nach den Aus führungen S c h le ie rm a c h e rs n ic h t a ls e in fü r s ic h Vorhandenes, von ihrem Gesprochenwerden Unabhängiges a u fg e fa ß t, sondern s ie i s t - m it sein e n eigenen Worten - "etw a s G e s c h ic h t lic h e s " . D ie s kommt in 5 c h le ie rm a c h e rs Leh re von der 'w e s e n tlic h e n E i n h e i t " des W ortes zum Ausdruck. Zu einem Wort gehören immer e in e a l l g e meinen Bedeutungssphäre und v e rs c h ie d e n e B e d e u tu n g sm o d ifik a tio n e n ,
in denen d ie E i n h e i t je w e ils zur D a r s te llu n g kommt. Oie w e s e n tlic h e E i n h e i t e in e s Wortes i s t gedacht wie e in id e a le s
23
Im Ja h r e 1742 e rs c h ie n in L e ip z ig das Buch: Johann M a rtin C h la d e n i i, E in le it u n g zur r ic h t ig e n Auslegung v e r n ü n ft ig e r Reden und S c h r i f t e n . In Ja h r e 1757 e rs c h ie n das Buch: M e ie r, G . F r . , Versuch e in e r a llg e m ein e n A usleg u ng sku nst. D ie Herm eneutiken von J .M . C h la d e n iu s , und G .F . M eier s in d v o r z ü g lic h r e f e r i e r t b e i P e te r S z o n d i, E in fü h ru n g in d ie l i t e r a r i s c h e H erm eneutik. S 27-154
24
-1 7 4 H' G' G a d a m e r . W ah rh eit und Methode, Tübingen 1972, S. 25
U n e n d lic h e s , das s ic h in der u n e n d lich en Summe s e in e r e in z e ln e n M o d ifik a tio n e n d a r s t e l l t . D ie besondere Anwendung e in e r a l l g e meinen Bedeutung v e rb in d e t in der W eise e in e s Kunstw erkes das E in z e ln e m it dem A llg em e in e n , so daß das l e t z t e r e n iem als ganz
2 6
in dem e rs te r e n g eg en w ärtig i s t . Das k u n s t v o lle In e in a n d e r von z u g le ic h a llg e m e in e r und besonderer Bedeutungaanwendung r e a l i s i e r t s ic h immer im Zusammenhang e in e s gesprochenen S a tz e s . Und auch d ie Bedeutungssphäre i s t n ic h t s an s ic h U b e r g e s c h ic h tli- ch es, in s o fe r n s ie s ic h durch d ie e in z e ln e n M o d ifik a tio n e n n ic h t in je d e r Epoche m it g le ic h e r V e i l f ä l t i g k e i t d a r s t e l l t . Man muß aus d ie sen GrOnden d ie These Ober e in en u rs p rü n g lic h gegebenen, m it s ic h id e n tis c h e n T e x ts in n aufgeben.
Wort-Bedeutung i s t immer von einem Kontext abhängig. S ie be s te h t d a r in , daß jedem Wort e in e in n e re Oimension der V e r v i e l fachung zugeordnet i s t . Je d e Rede b r in g t d ie V e rg an g enh eit ih r e r K on texte m it s ic h , und a n t i z i p i e r t e in e noch unausgesprochene Zukunft des Bed eu ten s. D ie e ig e n t lic h e V i r t u a l i t ä t des Redens b e ste h t d a r in , da s ie e in Genzes von S in n in s S p ie l b r in g t , d ie G esam theit e in e r Sprache v o r a u s s e tz t, ohne es ganz sagen zu können. A lle s m en schliche Sprechen i s t in der W eise e n d lic h , daß e in e U n e n d lic h k e it des a u s z u fa lte n d e n und auszulegenden Sin n es in ihm a u s g e le g t i s t . Oie In t e r p r e t a t io n e in e r Rede i s t fü r S c h le ie rm a c h e r e in e u n e n d lic h e Aufgabe, w e il "e s e in U n e n d lich e s der V erg an g enh eit und der Zukunft i s t , was w ir in der Rede sehen
27
s o lle n " . Weder i s t das Bew ußtsein des In t e r p r e t e n H e rr, über das, was ihn a ls Wort dęr Ü b e r lie fe r u n g e r r e i c h t , noch kann man d as, was b ei der In t e r p r e t a t io n g e s c h ie h t angemessen b e sch reib e n a ls e in e f o r t s c h r e it e n d e E r k e n n tn is . Oie Sinnzuw eisungen e in e r Rede s in d c h a r a k t e r i s i e r t a ls etwas V o r lä u fig e s und Unbestän d ig e s . Denn d ie Anzahl und Ordnung der von einem Z eichen oder von e in e r T e x t e in h e it fe rn z u h a lte n d e n O p p o sitio n e n , S c h l e i e r macher s p r ic h t von E x k lu s io n e n , stehen n ic h t von v o rn h e re in fest; ih r e Menge i s t durch neue unabsehbare K o m b in a tio n sm ö g lich k e iten bestim m bar.
Über d ie W ah rh eit e in e r In t e r p r e t a t io n kann n ic h t e n d g ü l t i g "e n ts c h ie d e n " werden. In diesem S in n e g ib t es n ic h t d ie
2 6 Ebenda, S. 61. 27
l e t z t e , b este In t e r p r e t a t io n von Reden oder Texten, w e il je nach L eb e n se rfa h ru n g , S ta n d o r t, W e lta n s ic h t und Sprachbeherrschung von v e rsch ied e n en In t e r p r e te n ve rs c h ie d e n D iffe re n z ie ru n g e n von Worten in einem Text vorgenommen werden, deren S in n nur von einem au ß erh alb der Kommunikation lie g e n d e n S ta n d o rt zu k o n t r o l l i e r e n w ir e . Diesen S ta n d o rt g ib t es n ic h t , denn nur in e in e r Kommunikation (und n ic h t auß erh alb i h r e r ) können W örter einen S in n haben. Oer S in n e in e s S a tz e s i s t n ic h o b j e k t iv , d .h . i s t n ic h auß erh alb der Kommunikation e n ts c h e id b a r. Nur in s o z ia le r P r a x is (S c h le ie rm a c h e r s p r ic h t von der S p ra c h g e m e in s c h a ft) hat s ic h der S in n s t e t s a u f 's neue und ohne l e t z t e G a ra n tie s e in e r O b j e k t i v i t ä t zu bewähren. Die I n t e r p r e t a t io n w ird u n e n d lic h . D iese U n e n d lic h k e it der I n t e r p r e t a t io n lä ß t s ic h durch d ie I n t e r v e n t io n e in e s S in n sc h a ffe n d e n und Sinndeutenden S u b je k ts e r k lä r e n . Die Sprache a ls System i s t nach S c h le ie rm a c h e r e in Un e n d lic h e s , w e il "je d e s Elem ent auf e in e besondere W eise
bestimm-2ß
bar i s t durch d ie ü b r i g e n " . Das h e iß t n ic h t , daß jud es E l e ment d e te r m in ie r t i s t durch e in en e n d lic h e Menge der O p p o s itio nen (E x k lu s io n e n ), d ie von ihm fe rn z u h a lte n s in d , um s e in e Id e n t i t ä t zu garan tieren-, sondern daß d ie A rt und Weise der B e stimmung o ffe n i s t und Jedesm al in l e t z t e r In s ta n z von der In-« t e r p r e t a t io n abhängt. Man könnte m it Gadamer den Wesenszug der Sp rach e nach S c h le ie rm a c h e r auf folg en d e W eise b e sc h re ib e n : " E in je d e s Wort b r ic h t w ie aus e in e r M itt e h e rv o r und hat Bezug auf e in Ganzes, durch das es a l l e i n Wort i s t . E in je d e s Wort läßt das Ganze der S p ra ch e , der es angehört antönen und das Ganze der W e lt a n s ic h t, d ie ihm zugrunde l i e g t , e r s c h e in e n " 29. Ез g ib t keinen "ab geschlossenen und a b s c h lie ß b a re n " B e g r if f des Systems der Sp rach e, w e il nach dem zw eiten Kanon der gram m ati k a lis c h e n In t e r p r e t a t io n "d e r Sin n e in e s jeden Wortes an e in e r gegebenen S t e l l e nach seinem Zusammensein m it denen, d ie es um geben bestimmt werden mu.V'5^. Es i s t aber unm öglich, d ie T o ta l i t ä t a l l e r (s in n d if fe r e n z ie r e n d e n ) Ex k lu sio n e n w issen zu kön nen, d ie das Wort in der V ergangenheit s e in e r "G eb rauch sw eisen " bestimmt haben und in der Zukunft "bestimmen w erden". D ie perma nente O f fe n t h e it von O p p o sitio n e n , d ie das Wort jedesm al bestim
-2 8 Ebenda, S . 80.
29 G a d a m e r , a . a .O . , S. 434.
men, b r in g t es um s e in e I d e n t i t ä t und lä ß t S c h le ie rm a c h e r d ie Sprache a ls etwas U n e n d lich e s .deuten.
Sch le ie rm a c h e r bestimmt d ie Herm eneutik a ls Kunst des Ver^ s te h e n s 31. W ir k lic h e s Verstehen i s t fü r ihn e in e , < nach einem umfassenden Regelsystem v e rfa h re n d e K un st, d ie den S in n e in e r gegebenen Rede zu e r s c h lie ß e n vermag. Aber d ie herm eneutische P r a x is hat m it der E r le r n b a r k e it e in e r bloßen Technik wenig zu tun, w e il d ie Anwendung der Regel des V ersteh ens n ic h t auf Re g e ln g eb rach t werden kann32, das b e sa g t, daß w ir in der herme- n e u tis c h e n P r a x is uns n ic h t auf b lin d e Anwendung der e r le r n t e n Reg el v e rla s s e n können, w e il s ic h Auslegungen von Ä u ß e ru n g sfo l gen n ic h t - w ie S c h le ie rm a c h e r sagt - m ech a n isie ren la s s e n . Auch d ie K o n te x tre g e ln , wenn es s ie g3be, könnten d ie E in m a lig k e i t und A k t u a lit ä t der k o n te x tu e lle n S it u a t io n n ic h t b is in s l e t z t e a n t iz ip ie r e n und d e te r m in ie re n 33. Die Sprache i s t nach S c h le ie rm a c h e r n ic h t nur V o llzu g so rg an der V o r s c h r if t e n des u n iv e r s e lle n Code. Es g ib t fü r ihn k ein en Code, der jedesm al in d i v i d u e l l e Anwendung der Sprache v ö l l i g zu e n ts c h lü s s e ln im stande wäre. Die i n d i v i d u e l l e Anordnung, d ie z .B . einen S t i l ausm acht, i s t n iem als a b z u le ite n aus einem vorgängigen Code. Wenn das Vorgehen . der I n t e r p r e t a t io n s ic h n ic h t "m e c h a n is ie re n " lä ß t und d ie Sprache s ic h n ic h t a ls e in System "a b g e s c h lo s se n e r O p p o s itio n e n " d a r s t e l le n kann, dann e r g ib t s ic h d a ra u s, daß das N ic h t- V e rste h e n n ic h t mehr a ls Ausnahm efall zu behandeln i s t , sondern g r u n d s ä tz lic h al-s R e g e l f a l l des V ersteh en s g e lte n muß. S c h ie ie rm a c h e r s c h r e ib t in der "Kom pendienartigen Dar s t e llu n g von 1819": " Ic h v e rs te h e n ic h t s , was ic h n ic h t a ls notwendig ein se h e und c o n s tr u ie r e n kann. Oas V ersteh en nach der le t z t e n Maxime i s t e in e u n e n d lic h e A u fg a b e "3* . ’ Herm eneutik t r i t t fü r S c h ie ie rm a c h e r n ic h t e r s t in A k tio n , wo das Verstehen auf S c h w ie r ig k e ite n s t ö ß t , sondern wo der "g ew ö h n lic h e " Grad des V ersteh en s s ic h n ic h t a ls genügend e r w e is t . Die U n m itte lb a r k e it des V e rsteh en s e n t s p r ic h t n ic h t dem w is s e n s c h a ft lic h e n
Stand-^ F - S c h 1 e i e r m a c h e r , Kurze D a r s te llu n g des th e o lo g is c h e n Studium s, L e ip z ig 1910, S. 54.
32 Ebenda, S . 132.
V g ]. I . L . A u s t i n , How to do th in g s w ith Words, Cambridge, M a ssachu setts 1962.
punkt und w ird dementsprechend n ic h t in der Herm eneutik be r ü c k s ic h t i g t . E r s t d ie T a tsa ch e , daß w ir ein e n d er n ie ganz v e r ste h e n , macht m ö g lich , dart w ir e in a n d er v e rs te h e n , und d ie s macht das G e sch ä ft der Herm eneutik aus. A ll e s V ersteh en im p li
z i e r t w e s e n tlic h e in N ic h t- V e rs te h e n . Ic h 2i t i e r e aus S c h l e i e r machers B e r l i n e r Akademiereden: "Das N ich t- V e rste h e n ( w i l l ) s ic h n iem als g ä n z lic h a u f lö s e n " 35. E r v e rs u c h t zu z e ig e n , daß d ie E in lö s b a r k e it des S in n s des Textes (o d er der Z e ic h e n ) nur in e in e r Herm eneutik fu n d ie r t s e in kann. Die in Text s e lb s t verwobenen Z eichen erwerben den S ta tu s von Zeichen nur k r a f t e in e r In t e r p r e t a t io n - Äußerung (T e x t) und I n t e r p r e t a t io n sind n ic h t - wie H. Frank das seh r t r e ff e n d f o r m u lie r t hat - zwei i e i t e n e in e r t e ilb a r e n A r b e it - der P ro d u k tio n urd der Rezep t io n : "N ic h t d ie Auslegung v e r f e h l t g e g e b e n fa lls den
ursprüng
lic h e n S in n der Äußerung, d ie Äußerung s e lb s t b e s i t z t S in n nur d ie » h y p o th e s in « , nur verm utungsweise (genau das i s t ’ s ü b r i gens, was S c h le ie rm a c h e r, und nach ihm S a r t r e - den d iv in a to - r is c h e n Akt ^nannten und b ald m it ‘• E r r a te n * , b ald m it K o n jiz ie r e n ü b e r s e t z t e n )36. D ie herm eneutische P r a x is l i e f e r t k i l e t z t g ü lt ig e s K r ite r iu m der W a h rh e it. Das Moment des N ic h t - V e r stehen s lä ß t s ic h n ie g ä n z lic h in der Herm eneutik a u flö s e n . Es kommt aus s t r u k t u r e lle n Gründen noch s t ä r k e r zum. V o rsch e in in der Beziehung der Sprache a ls System (la n g u e ) zu ih re n kon k re te n Sprachverw endung. Vom System her e r r e i c h t man nur d ie vom System e rfa ß te n und fo rm u lie rte n Typen und d ie besonderen F ä l l e d ie s e r allg e m ein e n Typen. Was man n ic h t e r f a ß t , i s t das, was das sprechende Individuum durch d ie vom System her unvor - aussehbare A rt und W eise s e in e s Umgangs m it den s p ra c h lic h e n M ö g lic h k e ite n ih en zugefügt h a t . Es g ib t k e in o b je k t iv w ir k sames G esetz, des uns v o rs c h re ib e n kann, w ie 'S in n ' e in e r Rede l e t z t l i c h zu a r t i k u l i e r e n s e i ; je d e Z e ic h e n id e n t if ik a t io n s c h l i e ß t e in e In t e r p r e t a t io n e in , n äm lich e in e vom System der Sprache aus n ic h t d e d u z ie rb a re In t e r p r e t a t i o n , d ie das Wort von Kommunikation zu Kommunikation a ls immer w ied er anderes Z e i chen v e r s t e h t . D ie i n d i v i d u e l l e Anwendung der Sprache kann n ie mals aus der Sem antik und der Grammatik d e d u z ie rt werden.Aus der Grammatik a ls v ir t u e l le m , form al d e te rm in ie re n d e n , 35 Ebenda, S. 328.
System f o lg t - fü r S c h le ie rm a c h e r - niem als e in ganz bestim m ter Sp rachgebrauch. O ie s e r ünüberbrückbare Abstand zw ischen u n iv e r s e lle m System und e in z e ln e r Aussage i s t der u n v e r lie r b a r e " i n d i v i d u e l l e B e i s a t z " , m it einem Ausdruck Boeckhs zu sprech en . I n t e r p r e t a t io n b e s t e h t ' n ic h t d a r in , e in e sem antische Deduktion aus einem bestimmten Bedeutungsstand e in e r Sprache zu v o l l z ie h e n , sondern ganz in G e g e n te il d a rin - ic h z i t i e r e w id er M. Frank - "e in e m o t iv ie r t e , aber gram m atisch-pragm atisch un absehbare S in n tra n s fo rm a tio n a ls d as, was s ie i s t : a ls Nova t io n , in e in e r ebenso f r e ie n und s c h ö p fe ris c h e n 'D iv in a t io n ' zu re p r o d u z ie r e n "37. D .h. d ie I n t e r p r e t a t io n s o l l den " i n d i v id u e lle n B e is a t z " in je d e r Sprachverwendung " d i v i n i e r e n " ( e r r a t e n ) . Besonders s ta r k kommt das zum V o rsch e in in der I n t e r p r e t a t io n der P o e s ie , wo der E in f lu ß des Ind ivid uu m s auf d ie Sprache seh r prägnant w ir d . Die p o e tis c h e Sprachverwendung i s t fü r S c h le ie rm a c h e r nur der E x t r e m fa ll des normalen Sp ra ch g eb ra u ch e . Kurz g e sag t: Die In t e r v e n t io n des Sprechenden kommt in je d e r Rede zur E rsc h e in u n g ; s ie kann m in im al, aber niem als g le ic h N u ll s e in . Die Sprache i s t n ie H e rr . i h r e r eigenen An wendung ohne In t e r v e n t io n h a n d lu n g s fä h ig e r, s in n s t if t e n d e r Sub j e k t e . Oie Sprache a ls System (S c h le ie rm a c h e r s p r ic h t von: To t a l i t ä t der Sprache - man könnte sagen: O i f f e r e n z i a l i t ä t der S p ra c h e ) i s t gewiß e in e notwendige Voraussetzung der S in n e r zeugung (ohne d if f é r e n c e gäbe es k e in e Bedeutungen und auch k e in e Bed eu tu n g sverän d eru n g ), aber das h e iß t n ic h t , daß Bedeu tungen (w ie O e rrid a b e h a u p te te ) a l l e i n durch s p ra c h lic h e D if fe - r e n z i a l i t ä t e n ts te h e n . Ohne Sprache a ls System kann n ic h t ge sprochen und ve rstan d e n werden, aber ohne L e is tu n g des S u b je k ts h ä tte n w ir überhaupt kein en S in n und k e in e V erständ nis-M ög l i c h k e i t . Ic h stimme h ie r v ö l l i g m it M. Frank ü b e re in , der be h a u p te t, daß der h y p o th e tis c h bezogene In t e r p r e ta t io n s p r o z e ß s ic h n ic h t v e rs te h e n l ä ß t , wenn man d ie Dimension von Bewußt s e in , von P r a x is e in fa c h a u s s c h a lte t o d er, f ü r einen E f f e k t der d i f f e r e n z i e l l e n Beziehung zwischen den Wortmarken e r k l ä r t . Nur in der Dimension e in e s vorgängigen Bew u ßtseins la s s e n s ic h hy p o th e tis c h e U r t e i l e f ä l l e n , und M o tiv ie ru n g e n v o llz ie h e n wie es
3 8 In t e r p r e t a t io n e n sin d
37 Ebenda, S . 556. Ebenda, S . 555.
Айз der In t e r p r e t a t io n s l e h r e S c h le ie rm a c h e rs könnten w ir den Schlu ß z ie h e n , daß dar Rekurs auf d ie I n d i v i d u a l i t ä t fü r d ie Herm eneutik unverm eidbar i s t . Das S u b je k t s t e l l t d ie l e t z t e In s ta n z d a r, d ie b e w irk t, daß je w e ils S in n g e sc h a ffe n und v e r standen werden kann. Die Sprache s p r ic h t n ic h t von s e l b s t , wie Heidegger und e in ig e N e o - S tr u k tu r a lis te n f o r m u lie r t haben. Die Sprache i s t som it e in i n d i v i d u e l l e s A llg e m e in e . Damit p lä d ie r e ic h m it S c h le ie rm a c h e r fü r e in e H erm eneutik, d ie am B e g r i f f e in e s s in n s t if te n d e n S u b je k ts f e s t h a lt e n kann und w i l l .
L e h rs tu h l fü r P h ilo s o p h ie U n i v e r s i t ä t tódź
M a c ie j Potępa
HERMENEUTYKA I JĘZYK U SCHLEIERMACHERA
W a r t y k u le a n a liz u ję p o ję c ie podmiotu w d ia le k t y c e w herme neutyce F . S c h le ie rm a c h e ra . Wychodzę od te z y : S c h le ie rm a c h e r pod d a je k r y ty c e r e f le k s y j n y model podm iotow ości, k tó ry w t r a d y c j i f i l i z o f i i n ie m ie c k ie j n a j p e łn i e j z o s ta ł w yartykułow any w p o ję c iu samougruntowującego s ię podmiotu. W " D ia le k t y c e " s ta w ia S c h l e i e r macher o r y g in a ln ą , na t l e t r a d y c j i id e a liz m u n ie m ie c k ie g o , tezę o d ia lo g ic z n e j n a tu rz e procesu m y ś le n ia . Rozmowa n ie j e s t - w myśl tego u ję c ia - żadnym dodatkowym środkiem wymiany m y ś li, le c z ozna cza konieczną drogę do poznania i do w ied zy. D ia le k ty k a n ie j e s t dlart, ja k d la H e g la, samoświadomością m yśle n ia p o ru sz ająceg o s ię w z a p o ś re d n ic z e n iu , le c z j e s t s tr u k tu r ą w spólnoty indiw iduów wza jem ze sobą ro zm aw iających. Kom unikacja między podmiotami j e s t h i s t o r i ą d ia lo g ic z n e g o procesu rozg ryw ająceg o s ię między in d iw i- duami, na któreg o początku z n a jd u je s ię sp ó r, a na końcu zgoda. W ten sposób dokonuje on w K a n io w s k ie j k o n c e p c ji tra n s c e n d e n ta ln e j f i l o z o f i i zasadniczego zw rotu: do dwuczłonowej r e l a c j i podmiot- -przedm iot wprowadza t r z e c i cz ło n - in n y podm iot; zam iast p y ta ć o tra n s c e n d e n ta ln y warunek p oznan ia, p yta S c h le ie rm a c h e r o t r a n s ce n d e n ta ln y warunek d ia lo g ic z n e g o procesu nakierowanego na zdoby c ie w iedzy.
K ryty k a r e f le k s y jn e g o modelu podmiotu ma hermeneutyczne konse kw en cje, ponieważ podmiot prawdy sw oich poznań musi szukać na polu m ię d z y lu d z k ie j k o m u n ik a c ji. W a r t y k u le k o n c e n tru ję s ię na p o ję c iu ję z y k a ja k o uniw ersalnym p rzed m iocie herm eneutyki S c h l e i e rm achera. Teza moja j e s t n a s tę p u ją c a : ję z y k j e s t d la S c h le ie rm a ch era systemem n ie is t n ie ją c y m , n ie z a le ż n ie od procesu m ówienia. O z ię k i hermeneutyce zqak językowy s t a j e s ię naprawdę znakiem j ę z y kowym. Teza H eiedeggera i n ie k tó ry c h n e o s t r u k t u r a lis tó w o autono- m ii ję z y k a j e s t f i k c j ą . Każdy a kt i n t e r p r e t a c j i o d s y ła do podmio tu , k tó ry go przeprow adza. Opowiadam s ię za herm eneutyką, k tó ra p o s łu g u je s ię k a te g o r ią podm iotu.