• Nie Znaleziono Wyników

Hermeneutik und Sprache bei Schleiermacher

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Hermeneutik und Sprache bei Schleiermacher"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ______________FOLIA PHILOSOPHICA 6, 19B8__________________________

M a c ie j Potępa

HERMENEUTIK UND SPRACHE B E I SCHLEIERMACHER

Mein V o rtra g b e sch rän k t s ic h auf e in en Schw erpunkt, näm lich auf d ie Frage nach dem S u b je k t in Zusammenhang m it dem Problem der Sprache in S c h le ie rm a c h e rs D ia le k t ik und H erm eneutik. Ic h gehe davon aus, daß S c h le ie rm a ch e r d ie V o rs te llu n g e in e s s ic h s e lb s t begründenden S u b je k ts , w ie s ie in der p h ilo s o p h is c h e n Tra­ d it io n fo r m u lie r t wurde, zu überwinden v e rs u c h t. E r v e rn e in t d ie Annahme e in e s u nen d lich en B ew u ß tse in s, in welchem der Sinn von S e in zu e in e r le t z t e n ü b e r g e s c h ic h tlic h e n G e s t a lt käme, d ie s ic h in .d e r deutschen T r a d it io n vor a llem in B e g r if f des s ic h a ls To­ t a l i t ä t d u rc h s ic h tig e n S u b je k ts g eäu ß ert habe. D iese These hat S ch le ie rm a ch e r in der " D i a l e k t i k " 1 , in der "G la u b e n s le h re " und in der " P s y c h o lo g ie " f o r m u lie r t .

Ausgehend von der G e s p r ä c h s s itu a tio n , in d ie v e rs c h ie d e n e S u b je k te v e r w ic k e lt s in d , bestimmt S c h le ie rm a c h e r in s e in e r D ia le k t ik das S u b je k t, u n fä h ig in m onologisch v e rfa h re n d e r De­ d u ktio n über d ie g e s c h ic h t lic h e W elt zu u r t e i l e n , a ls auf den O ia lo g angew iesen. Oas sprechende S u b je k t i s t von v o rn h e re in in einem d ia lo g is c h e n V o llz u g b e g r if f e n . A ls n a t ü r lic h e An­ f a n g s s it u a t io n des Gesprächs w ird der Zustand des S t r e i t e s f e s t g e s t e l l t . D ia le k t ik i s t d ie K u n st, im Gespräch durch

metho-Im Ja h re 1942 h at R u d o lf Odebrecht d ie " D ia le k t i k " S c h le ie r ­ machers neu e d ie r t . Odebrechts Ausgabe s t ü t z t s ic h auf d ie r e i f ­ s te Vorlesungsform der " D i a le k t ik " van 1822, in w elch er S ch le ie rm a c h e r d ie D ia le k t ik e in d e u tig a ls Lehre von den “ Grund­ sätz en e in e r kunstm äßigen G esp rä ch sfü h ru n y" k o n z ip ie r t . Gegenüber den b is h e rig e n Ausgaben von Jo n a s und H alp ern hat s ie den großen V o r t e i l , daß s ie zum ersten m al d ie " O ia le k t i k " a ls e in g e s c h lo ­ ssenes Ganzes in das B l i c k f e l s der p h ilo s o p h is c h e n B e tra c h tu n g '

(2)

d is clt s ic h v o llz ie h e n d e Gedankenentw icklung, Übereinstimmung 2

h e r z u s t e lle n .

Oer Gegenstand der d ia le k t ik is das " r e in e Denken". Soľ lan g e es Menschen m it endlichem Erkenntnisverm ögen g ib t , i s t r e in e s Oenken " s t r e i t i g e s Denken” . Die Aufgabe der D ia le k t ik a ls e in e r K u n s tle h re des re in e n Denkens l i e g t .d a rin , Anweisun­ gen zur S c h lic h tu n g des S t r e i t e s in re in e n Denken s e lb s t zu geben. Die Reg eln , d ie d ie K u n s tle h re des re in e n Denkens geben s o l l , müssen s e lb s t vom E rk e n n tn isp ro z e ß her gefunden werden, w e il es ke in System a p r i o r i s t r e i t f r e i e r , in u n m itte lb a re r An­ schauung e r f a ß t e r S ätz e g ib t , das a ls a p r io r is c h e r Bedingungs- Begründungs-Zusammenhang des W issens fu n g ie re n könnte. D ie D ia ­ l e k t i k s e lb s t , d ie k e in e f e r t ig e n R e s u lta t e l i e f e r t , i s t Aus­ druck des in n e re n Werdegangs des re in e n Denkens; s ie i s t we­ s e n h a ft M ethod en lehre, ih r e Fragen und Antworten empfängt s ie aus der in n eren Oynamik des E rk e n n tn is p ro z e s s e s , dessen Ge­ s e tz m ä ß ig k e it s ie a u fz e ig t und f o r m u lie r t . Der Modus, in dem der S t r e i t in re in e n Denken zur Ersch ein u n g kommt, i s t das Ge­ s p rä c h . In der D ia le k t ik geht es um das Weeep.des - Vor allem p h ilo s o p h is c h e n - G esp rächs. S c h le ie rm a c h e r v e r s t e h t u n te r D ia ­ l e k t i k n ic h t , wie H e g el, e in S e lb s tb e w u ß ts e in des s ic h in der V e rm ittlu n g bewegenden re in e n Denkens, sondern v ie lm e h r das S tru k tu rg e fü g e e in e r G em einschaft m ite in a n d e r sprech en d er i n ­ d iv i d u e l l e r Personen. D ia le k t ik w ird so zum p h ilo s o p h is c h e n S e lb s tb e w u ß ts e in e in e r Kunst der G esp rächsfü hrun g. D ie E n t­ fa ltu n g des re in e n Denkens i s t e in d ia lo g is c h e r Vorgang in der W eise der G esp rächsfü hrun g. A lle s Denken i s t fü r S c h le ie rm a c h e r sprachgebunden. Denken i s t immer "sp rechend es Denken".

Oie Sprache t r i t t n ic h ä u ß e r lic h zum Oenken h in z u , sondern das Denken v o lle n d e t - da der Gedanke s ic h in Wort k o n s t it u ie r t - s e in e B e stim m th e it e r s t in der Sp ra ch e. Gedanke und B e g r if f fin d e n ih r e B e stim m th e it e r s t durch d ie s p r a c h lic h e Form. Den­ ken i s t ohne Rede n ic h t m öglich und d ie s e i s t d ie Bedingung der Vollendung des Denkens. "Rede und Denken stehen in e in e r

2 S ch le ie rm a c h e r b e r u ft s ic h n ic h t nur b ei der Bestimmung der Bedeutung des W ortes " D ia le k t i k " gemäß der A b le itu n g von Si.aAEjr'SSO'cu a ls "k u n st e in Gespräch zu fü h re n " ( " D i a l e k t i k " , S. 47) auf P la t o n , sondern auch wenn e r Z i e l der D ia le k t ik formu­ l i e r t : "M it d ie s e r Kunst des G esprächs s o lle n aber nach p la t o n i­ sch e r A n s ic h t auch d ie höchsten P r in z ip ie n der P h ilo s o p h ie und d ie K o n s tru k tio n d er T o t a l i t ä t des W issens gegeben s e i n " . ( " D i a l e ­ k t i k " , S. 4 8 ).

(3)

fe s te n Verbindung, sin d e ig e n t lic h id e n t is c h " 5. im B e g r if f der Rede a ls Bewegung des Bew ußtseins denkt S c h le ie rm a c h e r, an­ ders a ls H eg el, von v o rn h e re in I n d i v i d u a l i t ä t : Denken a ls " s p r e ­ chendes Denken" i s t in seinem Ursprünge immer i n d i v i d u e l l . Die A llg e m e in g ü lt ig k e it des Denkens a ls d ie A llg e m e in v e r b in d lic h ­ k e it der Rede e r f o r d e r t k e in e a llg e m e in e Sprache durch Aufhe­ bung der in d iv id u e lle n Grenzen der Sp rach e. O ie D ia le k t ik kann d ie s e A llg e m e in g ü lt ig k e it v ie lm e h r nur in Rückgang in d ie I n ­ d i v i d u a l i t ä t der Sprache suchen und d esh alb i s t das Thema der D ia le k t ik d ie Kunst der G esprächsführung.

A ls e in e Unterw eisung in der G esprächsführung i s t D ia le k ­ t ik s e lb s t das Gespräch katexochen. Das "Gespräch über das G espräch" sucht d ie a llg em ein en Voraussetzungen des G esp rächs4 . Das Gespräch i s t fü r So h leie rm a ch e r k e in e n tb e h r lic h e s M it t e l des G edankenaustausches, sonder b e z e ich n e t den nbtwendigen Weg zum Erkennen und zum W issen. Oaher b ed eu tet fü r ihn D ia le k t ik s o v ie l wfe W is s e n s c h a fts le h r e , in w e lch e r d ie Id ee des W issens im G e is t der Sprache und des Gespröchs begründet w ir d . Das L e ­ ben des G esprächs, in welchem s ic h d ie I n d i v i d u a l i t ä t r e a l i ­ s i e r t , i s t z u g le ic h auch d a s je n ig e der W is s e n s c h a ft. Das Ge­ sp räch zwischen In d iv id u e n f in d e t n ic h t um s e in e r s e lb s t w ille n s t a t t , sondern h at s e in Z ie l im W issen. Deshalb i s t D ia le k t ik z u g le ic h W is s e n s c h a fts le h r e : in ih r f r a g t S c h le ie rm a c h e r t r a n s ­ zen d en tal nach der M ö g lic h k e it der e rs te n Bedingung der d i a l o ­ g isch e n G edankenentw icklung, d ie zum W issen f ü h r t . A ls e r s t e Bedingung des Gesprächs e r w e is t s ic h der "tra n s z e n d e n te G rund", der aber a ls tran sz en d e n te Voraussetzung des Oenkens an s ic h s e lb e r n ic h t gedacht werden kann. Der Übergang vom Denken zum S e in kann, bezogen auf den tran szen d enten Grund a ls P r in z ip der E in h e it von Denken und S e in , auf dem Boden des Oenkens n ic h t v o llz o g e n werden.

Indem S c h le ie rm a c h e r z e ig t , daß der tra n sz en d e n te Grund des S e in s k e in Gegenstand des Denkens s e in kann, w e il a n d e r n f a lls das Unbedingte durch das B e d in g te b e d in g t w äre, t e i l t e r das n e­ g a t iv e E rg e b n is der K a n tis c h e n O ia le k t ik . Aber im U n te rs c h ie d zu Kant v e r w ir f t e r dam it überhaupt d ie Bemühung s ic h auf

den-*

F.

S c h l e i e r m a c h e r , D i a le k t ik , S . 127.

4 ^ Kň ■ ^ D ie Bedeutung d er Sp rach e f ü r den E r k e n n tn is a k t in der D ia le k t ik F . S c h le ie rm a c h e r s , " K a n t- S tu d ie n ” 1954/55, Bd. 46, J •

J

и о .

(4)

k e n d - d is k u rs ivem Wege des tran sz en d en ten Grundes zu v e rg e w is ­ s e rn . Weder dem Oenken noch .dem W o llen kommt e in e k o n s tru k tiv e Bedeutung fü r d is E rfa s su n g des tran sz en d en ten Grundes a ls der a b s o lu te n I d e n t i t ä t von Oenken und S e in zu. Der tra n sz en d e n te Grund e n tz ie h t s ic h dem .Z u g r iff des Denken« und W o lle n s . Während das Denken a ls s o lc h e s und das W o llen a ls s o lc h e s n ic h t fä h ig s in d , des tran sz en d e n ten Grundes adäquat inne zu werden, s o l l im u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in - G e fü h l, a ls der Bedingung der M ö g lic h k e it der E in h e it von Oenken und W o llen e in Analogon zum tran sz en d e n ten Grund gedacht werden5 . D ie se s S e lb s tb e w u ß ts e in i s t n ic h t r e f l e k t i v , v ie lm e h r l i e g t es a l l e n Akten der g e i s t i ­ gen T ä t ig k e it zugrunde: das G efü hl (u n m itte lb a r e s S e lb s tb e w u ß t­ s e i n ) i s t d ie a llg e m e in e Form des "s ic h - s e lb s t - H a b e n s " .

Das "u n m itte lb a r e S e lb s t b fw u ß t s e in " muß von dem im S in n e der tra n s z e n d e n ta le n A p p erzep tio n K ants g e fa ß te n S e lb s tb e w u ß t­ s e in a ls Bedingung der M ö g lic h k e it des In e in a n d e rs von i n t e l l e k ­ t u e l l e r und o rg a n is c h e r F u n k tio n des Denkens, von S e lb s tb e w u ß t­ s e in und Selbstbew ußtem , u n te rs c h ie d e n werden. Denn d ie s e s r e ­ f l e k t i e r t e S e lb s tb e w u ß ts e in ve rd a n k t s ic h e in e r R e fle x io n auf das denkende Ic h , wodurch aber der bekannte Z i r k e l e n t s t e h t , daß d ie R e f le x io n , d ie das S e lb stb ew u ß tsein - e r k lä r e n w i l l , e in W issen um das S e lb s tb e w u fttse in schon v o r a u s s e t z t . Das r e f l e k t i e r ­ te Selb stb ew usstsein s e t z t s ic h auf d ie s e Weise schon a ls Sub- je k t - O b je k t- E in h e it v o ra u s , ohne dam it dem Z i r k e l zu e n t ­ kommen^. S e ib s tb e w u ß ts e in kapn man, nach S c h le ie rm a c h e r, n ic h t a ls R e fle x io n b e sc h re ib e n : a ls V o r s te llu n g von s ic h s e l b s t , de­ ren R e s u lt a t d ie K e n n tn is des Ic h von s ic h w äre. D ie dem . Sub­ j e k t e in g e s c h rie b e n e R e fle x io n g ib t k e in K r it e r iu m , auf Grund dessen ic h f e s t s t e l l e n kö nn te, daß ic h es b in , den ic h b e tr a c h ­ t e . D ie se E i n s i c h t muß ic h v ie lm e h r schon gehabt haben und nun

in s S p ie l bring erf. S c h le ie rm a c h e r v e r s t e h t u n te r u n m ittelb arem

5 Von d ie s e r A n a lo g ie zw ischen dem u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß t­ s e in und dem tra n sz en d e n ten Grund h a n d e lt S c h le ie rm a c h e r nur im E n tw u rf von 1822. In diesem E n tw u rf nimmt e r auch e in e d e u t lic h e Abgrenzung zw ischen dem u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in - G e fü h l a ls Bestimmungen der s p e k u la tiv e n P h ilo s o p h ie und dem r e li g iö s e n G efü hl v o r, das a ls a llg e m e in e s A b h ä n g ig k e its g e fü h l den t r a n ­ szendenten grund r e p r ä s e n tie r e n s o l l ( v g l . " D i a l e k t i k " , S . 28 9).

6 V g l. F . W a g n e r , S c h le ie rm a c h e rs D i a l e k t i k . E in e k r i ­ t is c h e In t e r p r e t a t i o n , G ü te rlo h 1979, S. 14.

(5)

S e lb s tb e w u ß ts e in nur d ie V e r t r a u t h e it des Bew u ßtseins m it s ic h , n ic h t d ie K e n n tn is e in e s Ic h s a ls des In h a b e rs des B ew u ßtseins von s ic h . Oas u n m itte lb a re Selb stb ew u /ytsein-G efüh l i s t v e r ­ sch ie d e n n ic h t nur von dem r e f l e k t i e r t e n Selbstbew usstsein Ic h , w elches nur d ie I d e n t i t ä t des S u b je k ts in der D if fe r e n z der Mo­ mente a u s s a g t, sondern auch ve rs c h ie d e n von der Empfindung, w e l­ che m i t t e l s t der A f fe k t io n g e s e tz t das s u b je k t iv P e r s ö n lic h e i s t 7 . Die R e f le x io n s t h e o r ie des S e lb s tb e w u ß ts e in s geht an dem u n b e s tr e itb a re n Faktum des "s ic h - s e lb s t- H a b e n s " v o r b e i8 . Wie D. H e n rich f o r m u lie r t "D ie V e r t r a u t h e it m it Bew u ßtsein kann überhaupt n ic h t a ls das R e s u lt a t e in e s Unternehmens ve rstan d e n werden. S ie l i e g t ja schon v o r, wenn Bew u ßtsein e i n t r i t t " 9 . Also müssen w ir e in e v o r - r e f le x iv e E in h e it des B e w u ß tse in s, d ie zu­ g le ic h bewußt i s t , a ls B a s is des R e f le x io n s v e r h ä lt n is s e s an­ s e tz e n . Das S u b je k t i s t s ic h nach S c h le ie rm a c h e r bewußt, daß es e in e E in h e it i s t , s ie h t aber z u g le ic h e in , daß es weder Urheber d ie s e r E in h e it s e lb s t noch des W issens um d ie s e E in h e it s e in kann. Anders g e sa g t: S c h le ie rm a c h e r e x p l i z i e r t in der O ia le k t ik e in e k o n s t r u k t iv e E n tf a ltu n g des u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in s a ls A b h ä n g ig k e its g e fü h l des S u b je k ts . D ie Aufhebung des G egensatzes von Denken und W o llen im u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in kann s ic h nur dann a ls S e lb s tb e w u ß ts e in e r f a s s e n , wenn s ic h das S e lb s tb e w u ß ts e in in d ie s e r Aufhebung a ls b ed in g t und bestimmt e r g r e i f t . Die f r e i e S e l b s t t ä t i g k e i t des u n m itte lb a re n S e lb s t b e ­ w u ß tse in s i s t in ih r e r F r e i h e i t dadurch s c h le c h th in ahhängig, daß s ie s ic h n ic h t u rs p rü n g lic h dazu gemacht h a t, f r e i e S e l b s t ­ t ä t i g k e i t zu s e in ; l e t z t l i c h f in d e t s ie s ic h a ls s ic h gegeben. S c h le ie rm a c h e r " e r g ä n z t” durch den B e g r i f f " u n m itte lb a r e s S e lb s tb e w u ß ts e in " - G efü hl d ie "fe h le n d e E i n h e i t " des Bewußt - s e in s ; d ie s e r e p r ä s e n t ie r t fü r ih n d ie V e r t r a u t h e it e in e s i n ­ d i v i d u e l l E x is t ie r e n d e n m it s ic h - w ie M. Frank in seinem w ic h ­ tig e n Buch: "Das i n d i v i d u e l l e A llg e m e in e " f o r m u lie r t h a t.

Das u n m itte lb a re S e lb s tb e w u ß ts e in a ls R e p rä s e n ta tio n des tra n sz e n d e nten Grundes i s t in der " G la u b e n s le h r e ", S c h le ie r

-7 S c h l e i e r m a c h e r , s . a . 0. , S . 429. 8 Ebenda, S . 280.

_ h n ia i b + i ľ 1 T c h ’ S ! lb s £bew ußtsein, [ i n :] Herm eneutik

und D ia le k t ik I h rsg . v. R. B u b n e r , 0. C r a m e r , R. W i e h l , Tubingen 1970, S. 271.

(6)

machers größtem th e o lo g is c h e n Werk, j e w e ils im r e li g iö s e n Ge­ fü h l- a llg e m e in e s A b h ä n g ig k e its g e fü h l p rä s e n t. Oas G efühl weiß s ic h u n m itte lb a r in s e in e r B estim m th e it des S ic h w is s e n s a ls e in Wesen, das n ic h t aberm als Urheber d ie s e r s e in e r S e in s w e is e i s t . Das Auszeichnende des G efü h ls i s t , daß w ir uns unseres •Selbst a l s s c h le c h th in abhängig bewußt s in d 10. . Die W ah rh eit des G e fü h ls b e ste h t gerade d a r in , daß s ie s ic h der K r a f t v e r ­ d an k t, d ie in uns e in g e s e tz t i s t . Das G efühl v e r z ic h t e t in der r e li g iö s e n E in s t e llu n g a u s d rü c k lic h d a ra u f, d ie B estim m th e it s e in e r s e l b s t , a ls in s ic h s e lb s t gegründet e in h o le n zu w o lle n ; s ie nimmt ihn a ls u n v e rfü g lic h e s W id e r fa h rn is e in e r " tr a n s z e n ­ denten B e s tim m th e it"11, d ie den Namen " G o tt " e r h ä l t . G ott i s t nur der "ausgesprochene Name” fü r d ie u n m itte lb a re R e fle x io n auf das "W oher” des G e fü h ls 12.

Die gegen das r e f l e k t i e r t e S e lb s tb e w u ß ts e in der i d e a l i s t i ­ schen P h ilo s o p h ie g e r ic h t e t e Präm isse des u n m itte lb a re n S e lb s t ­ b ew ußtseins v e r b ie t e t nach S c h le ie rm a c h e r, d ie In s ta n z des S e lb s tb e w u ß ts e in s a ls O rt e in e r "a b s o lu te n " W ah rh eit zu bean­ spruchen.

Das G e p rS p tse in durch den "A nderen" b ed eu tet n ic h t , daß S c h le ie rm a c h e r d ie S u b je k tk a te g o r ie p r e i s g i b t , sondern e r lä ß t das S u b je k t s e in e K r is e r e f l e k t i e r e n , ohne es abdanken zu

la s s e n 1^ .

Das u n m itte lb a re S e lb s tb e w u ß ts e in e n t h ä lt n ic h t mehr d ie V o rs te llu n g a l l e r T a ts a c h e n , der g e s c h ic h tlic h e n W e lt, d ie es in monolog is c h v e rfa h re n d e r W eise aus s ic h f r e ig ä b e . W e il d ie

10 F . S c h l e i e r m a c h e r , Der c h r i s t l i c h e Glaube B e r l i n I96 0,§ A , S. 23. 11 S c h l e i e r m a c h e r , D i a l e k t i k , S . 280. 12 F . S c h l e i e r m a c h e r , Der c h r i s t l i c h e G laub e. § 4 ,4 , S. 28.

13 Das Problem der " K r is e des S u b je k ts " kommt noch s t ä r k e r zum V o rsch e in in nach-heideggerschen H erm eneutik, d ie s ic h seh r s ta r k gegen i d e a l i s t i s c h e Konzeption des S u b je k ts wendet. H eidegger und d ie m eisten s e in e r S c h ü le r ( z . B . Gadamer) haben daran f e s t g e h a l­ te n , daß S u b j e k t i v i t ä t und S e lb s tb e w u ß ts e in e in e A b le itu n g aus e in e r u rs p rü n g lic h e n R e a l i t ä t s e i des V e rs te h e n s , s e i es der Sorge- - S tru k tu r s e in muß. B e i Gadamer übernimmt d ie T r a d it io n d ie Funk­ tio n des S u b je k ts . Der herm eneutische E in sp ru c h Gadamers gegen d ie S u b j e k t i v i t ä t bewahrt G ru n d ris se des M o d e lls der R e f l e k t i v i - t ä t , w e il der von Gadamer so genannte s p e k u la t iv e C h a ra k te r des V e rsteh e n s - der d a rin b e s te h t, daß E in e s (zum B e i s p i e l e in e T ra ­ d i t i o n ) s ic h im Anderen ( a k t u e ll e s V e rs te h e n ) a ls in s ic h s e lb s t s p ie g e lt - d ie S tr u k tu r der R e f le x io n - in - s ic h h a t.

(7)

u rs p rü n g lic h e E in h e it f e h l t und ihm im Grunde S e lb s tv e rg e g e n - w ärtig u ng v e rw e h rt, i s t das e in z e ln e S u b je k t "g e ö ffn e t gegen d ie G esam theit des Außer u n s ". D ie s e r Mangel des S u b je k ts e r ­ w e is t s ic h a ls Grund der M ö g lic h k e it fü r das S u b je k t s ic h auf Bedeutungen hin zu ü b e r s c h e re ite n ; er zw ingt das Individuum auf d ie Bahn der Auslegung; e r ' i s t Grund fü r d ie W e lt o f fe n h e it des

1 4 S u b je k ts überhaupt

D ie U n v e rfü g b a rk e it des S e in s fü r den B e g r i f f , d ie s c h le c h th in n ig e A b h än g ig k eit der Macht u n sere r r e f le x io n von einem in i h r m itg e s e tz te n Anderen ( i n unseren u n m itte lb a re n S e lb s tb e w u ß ts e in i s t immer etwas außer uns a ls mitbestimmendes g e s e t z t ) zw ingt uns, das G e b iet der R e fle x io n zu ü b e r s c h r e i­ te n , um den tran szen d enten Grund d e rs e lb e n in der G e sch ich te durch d ie Herm eneutik w ie d e re in z u h o le n . Ic h möchte d a ra u f ih re Aufm erksam keit l e i t e n , daß w ir es h ie r m it e in e r ä h n lic h e n O enk fig u r zu tun haben, wie in der Herm eneutik Gadamers, d ie zum V o rsch e in d a rin kommt, wenn e r auf folg en d e W eise d ie Aufgabe der Herm eneutik c h a r a k t e r i s i e r t : " S i e habe den Weg der hegel- schen Phänomenologie des G e is te s in s o w e it zurückzugehen, a ls man in a l l e r S u b j e k t i v i t ä t d ie s ie bestimmende S u b s ta n ti a l i t ä t a u f w e is t " 15.

Obwohl w ir b ei Gadamer im V e r g le ic h zu S c h le ie rm a c h e r k e in w i r k lic h neues zwingendes Argument gegen d ie P e fle x io n s p h ilo - sop h ie fin d e n , i s t g le ic h w o h l der* U n te rs c h ie d e zu S c h le ie rm a c h e r n ic h t zu verkennen. B e i Gadamer i s t n ic h t e in e in z e ln e s S u b je k t e ig e n t lic h e r Akteur d ie s e s Gespräches m it der V e rg a n g e n h eit, sondern das Gespräch s e lb s t im Gespräch m it der Ü b e r lie fe r u n g . Das Gespräch i s t das g e s c h ic h t lic h e Geschehen s e l b s t , in dem w ir schon immer stehen und durch das w ir immer schon v e r m i t t e l t s in d . Das g e s c h ic h t lic h e Geschehen i s t ko nkret d ie T r a d it io n . Die g e s c h ic h t lic h e Substanz l i e g t dem E in z e ln e n schon zugrunde und d u rc h w a lte t s e in V e rste h e n . W ir s in d in a lle m Tun und Denken unabdingbar bestimmt durch e in uns ü b e rg re ife n d e s Geschehen. Auf d ie s e Weise w ird das e in z e ln e S u b je k t b e i Gadamer v e r f l ü s s i g t , es w ird n ic h t mehr fü r s ic h g e s e tz t. O ie R o lle des S u b je k ts überninmt

d ie T r a d it io n . ' .

14 F . S c h l e i e r m a c h e r , S ä m tlic h e Werke I I I , Bd. 6, P s y c h o lo g ie , B e r l i n 1834, S . 64.

15 H.G. G a d a m e r , W ah rh eit und Methode, Tübingen 1972, S . 286.

(8)

O ie Sprache und zwar in der Form des G esprächs i s t h ie r das Geschehen der G e sc h ic h te s e l b s t . D ies Geschehen i s t n ic h t mehr r e l a t i v i e r b a r , w e il es a l l e s in s ic h e i n s c h l i e ß t . A ls das S p i e l , das s ic h s e lb e r s p i e l t , i s t es das a b s o lu te S u b je k t. Wie W a lte r S ch u lz überzeugend, w ie es m ir s c h e in t , g e z e ig t h a t, i s t d ie Bewegung von Hegel über H eidegger zur modernen Herm eneutik bestimmt durch e in e immer r a d ik a le r e H is t o r is ie r u n g , der e in e parad o xe-S e lb s ta u flö s u n g der P h ilo s o p h ie der S u b j e k t i v i t ä t a ls Gang zu ih r e r V ollendung h in e n t s p r ic h t 16. Obwohl v o lle n d s un­ angeb racht e r s c h e in t , d ie Herm eneutik noch in ir g e n d e in e r Weise

ß '

von der P h ilo s o p h ie der S u b j e k t i v i t ä t h e r - zu b e g re ife n ( H e i­ degger hat d a ra u f h in g e w ie s e n ), gründet d ie s e U n a n g e b ra ch th e it gerade d a r in , daq der Vorgang der S u b je k tiv ie r u n g nun a b s o lu t geworden i c t : es g ib t k e in S e ie n d e s , das a u ß e rh a lb der Ge­ s c h ic h t e s t e h t . G e s c h ic h te i s t nun s e lb e t das S u b je k t geworden. Gadamer e r s e t z t das i d e a l i s t i s c h e " S u b je k t " durch d ie ’T r a d i­ t i o n " , h a l t aber dennoch d ie i d e a l i s t i s c h e R e f le x io n s s t r u k t u r a u f r e c h t , während S c h le ie rm a c h e r s i e durch den Gedanken der m u ltip le n I n d i v i d u a l i t ä t eher in Frage s t e l l t , so daß a ls o Ga­ damer im Grunde i d e a l i s t i s c h e r b l e i b t a ls S c h le ie rm a c h e r.

Kehren w ir dam it von diesem a llg e m ein e n A u s b lic k auf d ie D is k u s s io n in n e rh a lb der Herm eneutik zu S c h le ie rm a c h e r zu rück. In d iv id u e n , d ie d ie G e sc h ic h te ih r e s D ia lo g s im Denken e n t­ w ic k e ln , sin d fü r S c h le ie rm a c h e r a ls j e w e ils k o n k re tes S u b je k t g e s c h ic h t li c h se ie n d e s Denken. D ie se s S u b je k t bewegt 3 ic h zw i­ schen ve rsch ied e n en a b s tra k te n P o l a r i t ä t e n , wie d e n je n ig e n des Denkens und S e in s , der i n t e l l e k t u e l l e n und o rg a n isch en Fu n k tio n des Oenkens und des W o lle n s , der F r e i h e i t und N o tw e n d ig k e it, des G o tte s und der W e lt. Je d e r k o n k re te g e s c h ic h t lic h e Zustand r e a l i s i e r t e in e Vermischung der P o le .b ei einem Öber-bzw. 'U n t e r ­ g e w ich t j e w e ils des e in en der P o le . Daher g ib t es k e in r e in e s Oenken ohne s p ra c h lic h e n Ausdruck. Ebensowenig das r e in e Ic h ohne Außenw elt. Je d e s Denken i s t e in g e m e in s c h a ftlic h e s E r e ig n is der m enschlichen V e rn u n ft und der m enschlichen O r g a n is a tio n . D ie U n tre n n b a rk e it von i n t e l l e k t u e l l e r und o rg a n is c h e r Fu n k tio n s p ie g e lt s ic h in der Zusam m engehörigkeit von Denken und S p re ­ chen. "E s g ib t k e in Denken ohne o rg a n isc h e T ä t i g k e i t ; und so

(9)

w ird f r e i l i c h je d e r Gegenstand durch d ie R e d e "17. Der V o llz u g des Dęnkens i s t n ic h t Sache des bloßen Denkens, sondern g e s c h ie h t in der Sphäre des o rg a n isc h - l e i b l i c h e n M ite in a n d e r s e in s . Das S u b je k t a ls sprechendes Individuum b e g r e if t s ic h a ls Gegenüber e in e s a i t ihm im O ia lo g b e fin d lic h e n Anderen.

Auf d ie s e Woise g ib t S c h le ie rm a c h e r der k a n tis c h e n Konzep­ t io n der T ra n s z e n d e n ta lp h ilo s p h ie e in e bedeutsame Wendung. E r r e f l e k t i e r t n ic h t nur uber d ie M ö g lic h k e ite n , d ie dem S u b je k t zur E rk e n n tn is der Gegenstände gegeben s in d , sondern z ie h t auch den Kommunikationsbezug zw ischen dem e in en und dem anderen Sub­ j e k t und deren gemeinsamen a p r io r is c h e n Erkenntnisbew egungen in B e t r a c h t . Das andere S u b je k t i s t fü r mich weder b lo ß e r Gegen­ stand noch r e in e r kom m unikativer M itv o llz u g des von m ir behaup­ te te n Standpunktes und der von m ir g e le is t e t e n A k te . Das ande­ re S u b je k t i s t e in sprechendes S u b je k t, das fü r mich o rg a n isch - l e i b l i c h g eg en w ärtig i s t . Die Kommunikation zw ischen Su b jek te n i s t d ie G e s c h ic h te der sprechenden S u b je k te , an deren Anfang der S t r e i t und an deren Ende d ie Übereinstim mung s t e h t .

Das S c h e it e r n des R e fle x io n s m o d e lls des S u b je k ts hat h e r ­ m eneutische Konsequenzen, w e il d ie S u b je k te d ie W ah rh e it ih r e r E rk e n n tn is s e auf dem F e ld z w isch e n m en sch lic h e r V erstän d ig u n g suchen müssen. Aber das b ed eu tet n i c h t , daß S c h le ie rm a c h e r auf den B e g r i f f e in e s s in n s t if t e n d e n S u b je k ts v e r z i c h t e t . W e il d ie a b s o lu te W ah rh e it u n e rr e ic h b a r i s t , müssen d ie S u b je k te d ie In-t e r s u b j e k In-t i v i In-t ä In-t ih r e r Ü b e re in k ü n fte in dem Gespräch zu e r z ie -

18

le n suchen . Aue der A n g ew iesen h eit des Denkens auf d ie S p ra ­ che f o l g t , daß es n iem a ls den S ta t u s e in e r a u ß e r g e s c h ic h t li­ chen, a b s o lu te n ‘W a h rh e it e r r e ic h e n kann. D i a l e k t i k a ls T h e o rie der im Gespräch s ic h v o llz ie h e n d e n und zum W issen führenden Gedankenentw icklung i s t v e r m i t t e l s t der S p r a c h lic h k e it dee Oenkens s e lb s t T e i l der g e s c h ic h t lic h e n W e lt 19. Denn es g ib t k e in e G em e in sch a ft, d ie J ih r e d i a l e k t i s c h e r z i e l t e Ü b e re in ­ stimmung n ic h t in der Grammatik e in e s S p r a c h k re is e s ä u ß e rte und t r a d i e r t e . D ie O i a le k t ik i s t auf Grund d ie s e r ir r e d u z ib le n Re­

17 S c h 1 e i e r m a c h e r , O i a l e k t i k , S . 176.

M. F r a n k , Oas Sagbare und das U nsagbare, F ra n k fu rt/ M 1980, S. 19.

19

F . S c h l e i e r m a c h e r , Herm eneutik und K r i t i k h rs g . v . M . F r a n k , F ra n k fu rt/ M 1977, S . 422.

(10)

l a t i v i t ä t des Denkens auf d ie Herm eneutik a ls Auslegungskunst v e rw ie s e n . O ie Herm eneutik b e tr a c h t e t nach S ch le ie rm a c h e r jed e Sprachäußerung d a ra u fh in , in w ie fe rn in ih r das In d i v i d u e l l e s ic h zur G eltung b r in g t , w e il V erstehen der - ein zeln en S p ra ch ­ äußerung d ie R e a lis a t i o n des A llgem einen im Besonderem ( I n d i v i ­ d u e lle n ) a u f z e ig t . Oas in n e re M otiv der Herm eneutik i s t d ie Rettung des N ic h t- Id e n tis c h e n , des vom A llgem einen Abweichen­ den, kurz des I n d i v id u e lle n . Oie O ia le k t ik hingegen b e to n t den A sp ekt, daß auch je d e i n d i v i d u e l l e Sprachäußerung im V o rb lic k auf e in e a lle n Denkenden g e m e in s c h a ftlic h e Id ee des W issens e r ­ f o l g t . Aus dem Gedanken der G e s c h ic h t lic h k e it der Sprache f o lg t e in e notwendige Verbindung von Herm eneutik und D i a l e k t i k . " D ia ­ l e k t i k i s t s o lc h e A uflösung des Denkens in S p ra ch e, daß v o l l ­ s tä n d ig e Verständ ig u ng dabei i s t , indem man dabei immer d ie höch ste Vellkom m en heit, d ie Id ee des W issens im Auge h a t.

Oar-20 aus i s t k l a r , daß beid e m ite in a n d e r werden"

Schon in der E in le it u n g zum M an uskrip t s e in e r Herm eneutik von 1819, das in der Lückeschen Ausgabe v o r l i e g t , b r in g t Sch lei­ erm acher d ie Herm eneutik m it der Leh re vom i n n e r l ic h s p r a c h l i ­ chen Denken ( D i a l e k t i k ) und der R h e to rik in Zusammenhang. "Wo der Denkende n ö tig f in d e t , den Gedanken s ic h s e lb s t zu f i x i e r e n , da e n ts te h t auch Kunst der Rede, Umwandlung des U rs p rü n g lic h e n und w ird hernach auch Auslegung n ö t ig . [ . . . ] Je d e r Akt des V e r­ stehen s i s t d ie Umkehrung e in e s Aktes des Redens; indem in des Bew ußtsein kommen muß, w elches s p r a c h lic h e Oenken der Rede zum

21 Grunde g e le g en " .

Man behauptet m it R e c h t, daß d ie G e sc h ic h te der Hermeneu-22

t i k b e i S c h le ie rm a c h e r e in e Wende e rfa h re n habe . S c h le ie r -20

S c h l e i e r m a c h e r , Herm eneutik und K r i t i k , S . 411. 21

F . S c h l e i e r m a c h e r , H erm eneutik, h rs g . v. H. K i m m e r l e , H e id e lb e rg 1974, S . 76.

‘ 2 W. 0 i 1 t h e y , D ie Entsteh un g der H erm eneutik, [ i n : ] D e r s ., Gesammelte S c h r i f t e n , Bd. 5, S tu tt g a r t - G ö t t in g e n 1961, S. 320. Es s c h e in t im L ic h t e der von D ilt h e y f ü r d ie G e sc h ic h te der Herm eneutik p o s t u lie r t e n G e se tzm äß ig k eit p ro b le m a tis c h , ob d ie Fundierung der Herm eneutik in der A n alyse des V e rs te h e n s , wie b e i S c h le ie rm a c h e r, e in fa c h e in Zeichen des F o r t s c h r i t t s in der E n tw ic k lu n g der Herm eneutik i s t , oder aber d ie F o lg e e in e r Wende zur Begründung e in e r p h ilo s o p h is c h e n H erm eneutik. V g l. P. 5

i

o n d i , E in fü h ru n g in d ie l i t e r a r i s c h e H erm eneutik, F ra n ­ k fu rt/ M 1975, S. 143 und 155, aber auch H. K i m m e r l e , Her- m eneutische T h e o rie oder o n to lo g is c h e H erm eneutik, in Z .T h .K . 53 1962, S. 114-116.

(11)

macher in t e n d ie r t n ic h t d ie F o rtfü h ru n g der t r a d i t i o n e l l e n Her- m eneutik, sondern deren th e o c e tis c h e p h ilo s p h is c h e Begründung, w e il n äm lich der ü b e r lie f e r t e n th e o lo g is c h e n H erm eneutik, d ie nur in e in e r Zusammenstellung von A u sleg u ng sreg eln b estand , d ie " r e c h t e Begründung" f e h l t e . Die Herm eneutik vor S c h le ie rm a c h e r g e la n g te n ic h t zu e in e r allg e m ein e n T h e o rie , d ie über a l l e V e r­ s c h ie d e n h e it der auszulegenden Werke hinweg G ü lt ig k e it beansp­ ruchen konnte. Obwohl schon C h lad e n iu s und M eier e in e a llg e m e in e T h e o rie der Herm eneutik zu e n tw ic k e ln v e rs u c h te n , le g te n s ie das Fundament ih r e r T h eo rie n ic h t in den Akt des V e rs te h e n s 25. O ie Herm eneutik bekommt b e i S c h le ie rm a c h e r e in e q u a l i t a t i v an­ dere F u n k tio n , denn s ie s o l l das V ersteh en überhaupt e r s t e r ­ m öglichen, d .h . in jedem e in z e ln e n F a l l bewußt h e rb e ifü h re n . Oie Aufgabe der Herm eneutik i s t dam it u n iv e r s a l, w e il s ie n ic h t auf b ib lis c h e Texte bezogen i s t , sondern in a lle n F ä lle n von V ersteh en in Anwendung g eb rach t w ird . Herm eneutik h at n ic h t nur, wie Ast le h r t e , m it Werken von S c h r i f t s t e l l e r n zu tu n , oder i s t , wie W olf m ein te, nur auf fre m d s p ra c h lic h e Texte b esch rän k t son­ dern b e fa ß t in s ic h das V ersteh en von Rede oder G espräch24.

S c h le ie rm a c h e r g i l t d ie Sprache a ls u n iv e r s a le r Gegenstand des V e rs te h e n s : "A lles- vorauszusetzend e in der Herm eneutik i s t nur Sprache und a l l e s zu fin d e n d e , wohin auch d ie anderen o b je k ­ t iv e n und s u b je k tiv e n Voraussetzungen gehören, muß aus der S p ra ­ che gefunden w e rd e n "25. O ie k o n k re te Sprache i s t nach den Aus­ führungen S c h le ie rm a c h e rs n ic h t a ls e in fü r s ic h Vorhandenes, von ihrem Gesprochenwerden Unabhängiges a u fg e fa ß t, sondern s ie i s t - m it sein e n eigenen Worten - "etw a s G e s c h ic h t lic h e s " . D ie s kommt in 5 c h le ie rm a c h e rs Leh re von der 'w e s e n tlic h e n E i n h e i t " des W ortes zum Ausdruck. Zu einem Wort gehören immer e in e a l l g e ­ meinen Bedeutungssphäre und v e rs c h ie d e n e B e d e u tu n g sm o d ifik a tio n e n ,

in denen d ie E i n h e i t je w e ils zur D a r s te llu n g kommt. Oie w e s e n tlic h e E i n h e i t e in e s Wortes i s t gedacht wie e in id e a le s

23

Im Ja h r e 1742 e rs c h ie n in L e ip z ig das Buch: Johann M a rtin C h la d e n i i, E in le it u n g zur r ic h t ig e n Auslegung v e r n ü n ft ig e r Reden und S c h r i f t e n . In Ja h r e 1757 e rs c h ie n das Buch: M e ie r, G . F r . , Versuch e in e r a llg e m ein e n A usleg u ng sku nst. D ie Herm eneutiken von J .M . C h la d e n iu s , und G .F . M eier s in d v o r z ü g lic h r e f e r i e r t b e i P e te r S z o n d i, E in fü h ru n g in d ie l i t e r a r i s c h e H erm eneutik. S 27-154

24

-1 7 4 H' G' G a d a m e r . W ah rh eit und Methode, Tübingen 1972, S. 25

(12)

U n e n d lic h e s , das s ic h in der u n e n d lich en Summe s e in e r e in z e ln e n M o d ifik a tio n e n d a r s t e l l t . D ie besondere Anwendung e in e r a l l g e ­ meinen Bedeutung v e rb in d e t in der W eise e in e s Kunstw erkes das E in z e ln e m it dem A llg em e in e n , so daß das l e t z t e r e n iem als ganz

2 6

in dem e rs te r e n g eg en w ärtig i s t . Das k u n s t v o lle In e in a n d e r von z u g le ic h a llg e m e in e r und besonderer Bedeutungaanwendung r e a l i ­ s i e r t s ic h immer im Zusammenhang e in e s gesprochenen S a tz e s . Und auch d ie Bedeutungssphäre i s t n ic h t s an s ic h U b e r g e s c h ic h tli- ch es, in s o fe r n s ie s ic h durch d ie e in z e ln e n M o d ifik a tio n e n n ic h t in je d e r Epoche m it g le ic h e r V e i l f ä l t i g k e i t d a r s t e l l t . Man muß aus d ie sen GrOnden d ie These Ober e in en u rs p rü n g lic h gegebenen, m it s ic h id e n tis c h e n T e x ts in n aufgeben.

Wort-Bedeutung i s t immer von einem Kontext abhängig. S ie be­ s te h t d a r in , daß jedem Wort e in e in n e re Oimension der V e r v i e l ­ fachung zugeordnet i s t . Je d e Rede b r in g t d ie V e rg an g enh eit ih r e r K on texte m it s ic h , und a n t i z i p i e r t e in e noch unausgesprochene Zukunft des Bed eu ten s. D ie e ig e n t lic h e V i r t u a l i t ä t des Redens b e ste h t d a r in , da s ie e in Genzes von S in n in s S p ie l b r in g t , d ie G esam theit e in e r Sprache v o r a u s s e tz t, ohne es ganz sagen zu können. A lle s m en schliche Sprechen i s t in der W eise e n d lic h , daß e in e U n e n d lic h k e it des a u s z u fa lte n d e n und auszulegenden Sin n es in ihm a u s g e le g t i s t . Oie In t e r p r e t a t io n e in e r Rede i s t fü r S c h le ie rm a c h e r e in e u n e n d lic h e Aufgabe, w e il "e s e in U n e n d lich e s der V erg an g enh eit und der Zukunft i s t , was w ir in der Rede sehen

27

s o lle n " . Weder i s t das Bew ußtsein des In t e r p r e t e n H e rr, über das, was ihn a ls Wort dęr Ü b e r lie fe r u n g e r r e i c h t , noch kann man d as, was b ei der In t e r p r e t a t io n g e s c h ie h t angemessen b e sch reib e n a ls e in e f o r t s c h r e it e n d e E r k e n n tn is . Oie Sinnzuw eisungen e in e r Rede s in d c h a r a k t e r i s i e r t a ls etwas V o r lä u fig e s und Unbestän­ d ig e s . Denn d ie Anzahl und Ordnung der von einem Z eichen oder von e in e r T e x t e in h e it fe rn z u h a lte n d e n O p p o sitio n e n , S c h l e i e r ­ macher s p r ic h t von E x k lu s io n e n , stehen n ic h t von v o rn h e re in fest; ih r e Menge i s t durch neue unabsehbare K o m b in a tio n sm ö g lich k e iten bestim m bar.

Über d ie W ah rh eit e in e r In t e r p r e t a t io n kann n ic h t e n d g ü l­ t i g "e n ts c h ie d e n " werden. In diesem S in n e g ib t es n ic h t d ie

2 6 Ebenda, S. 61. 27

(13)

l e t z t e , b este In t e r p r e t a t io n von Reden oder Texten, w e il je nach L eb e n se rfa h ru n g , S ta n d o r t, W e lta n s ic h t und Sprachbeherrschung von v e rsch ied e n en In t e r p r e te n ve rs c h ie d e n D iffe re n z ie ru n g e n von Worten in einem Text vorgenommen werden, deren S in n nur von einem au ß erh alb der Kommunikation lie g e n d e n S ta n d o rt zu k o n t­ r o l l i e r e n w ir e . Diesen S ta n d o rt g ib t es n ic h t , denn nur in e in e r Kommunikation (und n ic h t auß erh alb i h r e r ) können W örter einen S in n haben. Oer S in n e in e s S a tz e s i s t n ic h o b j e k t iv , d .h . i s t n ic h auß erh alb der Kommunikation e n ts c h e id b a r. Nur in s o z ia le r P r a x is (S c h le ie rm a c h e r s p r ic h t von der S p ra c h g e m e in s c h a ft) hat s ic h der S in n s t e t s a u f 's neue und ohne l e t z t e G a ra n tie s e in e r O b j e k t i v i t ä t zu bewähren. Die I n t e r p r e t a t io n w ird u n e n d lic h . D iese U n e n d lic h k e it der I n t e r p r e t a t io n lä ß t s ic h durch d ie I n ­ t e r v e n t io n e in e s S in n sc h a ffe n d e n und Sinndeutenden S u b je k ts e r ­ k lä r e n . Die Sprache a ls System i s t nach S c h le ie rm a c h e r e in Un­ e n d lic h e s , w e il "je d e s Elem ent auf e in e besondere W eise

bestimm-2ß

bar i s t durch d ie ü b r i g e n " . Das h e iß t n ic h t , daß jud es E l e ­ ment d e te r m in ie r t i s t durch e in en e n d lic h e Menge der O p p o s itio ­ nen (E x k lu s io n e n ), d ie von ihm fe rn z u h a lte n s in d , um s e in e Id e n ­ t i t ä t zu garan tieren-, sondern daß d ie A rt und Weise der B e ­ stimmung o ffe n i s t und Jedesm al in l e t z t e r In s ta n z von der In-« t e r p r e t a t io n abhängt. Man könnte m it Gadamer den Wesenszug der Sp rach e nach S c h le ie rm a c h e r auf folg en d e W eise b e sc h re ib e n : " E in je d e s Wort b r ic h t w ie aus e in e r M itt e h e rv o r und hat Bezug auf e in Ganzes, durch das es a l l e i n Wort i s t . E in je d e s Wort läßt das Ganze der S p ra ch e , der es angehört antönen und das Ganze der W e lt a n s ic h t, d ie ihm zugrunde l i e g t , e r s c h e in e n " 29. Ез g ib t keinen "ab geschlossenen und a b s c h lie ß b a re n " B e g r if f des Systems der Sp rach e, w e il nach dem zw eiten Kanon der gram m ati­ k a lis c h e n In t e r p r e t a t io n "d e r Sin n e in e s jeden Wortes an e in e r gegebenen S t e l l e nach seinem Zusammensein m it denen, d ie es um­ geben bestimmt werden mu.V'5^. Es i s t aber unm öglich, d ie T o ta­ l i t ä t a l l e r (s in n d if fe r e n z ie r e n d e n ) Ex k lu sio n e n w issen zu kön­ nen, d ie das Wort in der V ergangenheit s e in e r "G eb rauch sw eisen " bestimmt haben und in der Zukunft "bestimmen w erden". D ie perma­ nente O f fe n t h e it von O p p o sitio n e n , d ie das Wort jedesm al bestim

-2 8 Ebenda, S . 80.

29 G a d a m e r , a . a .O . , S. 434.

(14)

men, b r in g t es um s e in e I d e n t i t ä t und lä ß t S c h le ie rm a c h e r d ie Sprache a ls etwas U n e n d lich e s .deuten.

Sch le ie rm a c h e r bestimmt d ie Herm eneutik a ls Kunst des Ver^ s te h e n s 31. W ir k lic h e s Verstehen i s t fü r ihn e in e , < nach einem umfassenden Regelsystem v e rfa h re n d e K un st, d ie den S in n e in e r gegebenen Rede zu e r s c h lie ß e n vermag. Aber d ie herm eneutische P r a x is hat m it der E r le r n b a r k e it e in e r bloßen Technik wenig zu tun, w e il d ie Anwendung der Regel des V ersteh ens n ic h t auf Re­ g e ln g eb rach t werden kann32, das b e sa g t, daß w ir in der herme- n e u tis c h e n P r a x is uns n ic h t auf b lin d e Anwendung der e r le r n t e n Reg el v e rla s s e n können, w e il s ic h Auslegungen von Ä u ß e ru n g sfo l­ gen n ic h t - w ie S c h le ie rm a c h e r sagt - m ech a n isie ren la s s e n . Auch d ie K o n te x tre g e ln , wenn es s ie g3be, könnten d ie E in m a lig ­ k e i t und A k t u a lit ä t der k o n te x tu e lle n S it u a t io n n ic h t b is in s l e t z t e a n t iz ip ie r e n und d e te r m in ie re n 33. Die Sprache i s t nach S c h le ie rm a c h e r n ic h t nur V o llzu g so rg an der V o r s c h r if t e n des u n iv e r s e lle n Code. Es g ib t fü r ihn k ein en Code, der jedesm al in ­ d i v i d u e l l e Anwendung der Sprache v ö l l i g zu e n ts c h lü s s e ln im­ stande wäre. Die i n d i v i d u e l l e Anordnung, d ie z .B . einen S t i l ausm acht, i s t n iem als a b z u le ite n aus einem vorgängigen Code. Wenn das Vorgehen . der I n t e r p r e t a t io n s ic h n ic h t "m e c h a n is ie re n " lä ß t und d ie Sprache s ic h n ic h t a ls e in System "a b g e s c h lo s se n e r O p p o s itio n e n " d a r s t e l le n kann, dann e r g ib t s ic h d a ra u s, daß das N ic h t- V e rste h e n n ic h t mehr a ls Ausnahm efall zu behandeln i s t , sondern g r u n d s ä tz lic h al-s R e g e l f a l l des V ersteh en s g e lte n muß. S c h ie ie rm a c h e r s c h r e ib t in der "Kom pendienartigen Dar­ s t e llu n g von 1819": " Ic h v e rs te h e n ic h t s , was ic h n ic h t a ls notwendig ein se h e und c o n s tr u ie r e n kann. Oas V ersteh en nach der le t z t e n Maxime i s t e in e u n e n d lic h e A u fg a b e "3* . ’ Herm eneutik t r i t t fü r S c h ie ie rm a c h e r n ic h t e r s t in A k tio n , wo das Verstehen auf S c h w ie r ig k e ite n s t ö ß t , sondern wo der "g ew ö h n lic h e " Grad des V ersteh en s s ic h n ic h t a ls genügend e r w e is t . Die U n m itte lb a r k e it des V e rsteh en s e n t s p r ic h t n ic h t dem w is s e n s c h a ft lic h e n

Stand-^ F - S c h 1 e i e r m a c h e r , Kurze D a r s te llu n g des th e o lo g is c h e n Studium s, L e ip z ig 1910, S. 54.

32 Ebenda, S . 132.

V g ]. I . L . A u s t i n , How to do th in g s w ith Words, Cambridge, M a ssachu setts 1962.

(15)

punkt und w ird dementsprechend n ic h t in der Herm eneutik be­ r ü c k s ic h t i g t . E r s t d ie T a tsa ch e , daß w ir ein e n d er n ie ganz v e r ­ ste h e n , macht m ö g lich , dart w ir e in a n d er v e rs te h e n , und d ie s macht das G e sch ä ft der Herm eneutik aus. A ll e s V ersteh en im p li­

z i e r t w e s e n tlic h e in N ic h t- V e rs te h e n . Ic h 2i t i e r e aus S c h l e i e r ­ machers B e r l i n e r Akademiereden: "Das N ich t- V e rste h e n ( w i l l ) s ic h n iem als g ä n z lic h a u f lö s e n " 35. E r v e rs u c h t zu z e ig e n , daß d ie E in lö s b a r k e it des S in n s des Textes (o d er der Z e ic h e n ) nur in e in e r Herm eneutik fu n d ie r t s e in kann. Die in Text s e lb s t verwobenen Z eichen erwerben den S ta tu s von Zeichen nur k r a f t e in e r In t e r p r e t a t io n - Äußerung (T e x t) und I n t e r p r e t a t io n sind n ic h t - wie H. Frank das seh r t r e ff e n d f o r m u lie r t hat - zwei i e i t e n e in e r t e ilb a r e n A r b e it - der P ro d u k tio n urd der Rezep­ t io n : "N ic h t d ie Auslegung v e r f e h l t g e g e b e n fa lls den

ursprüng­

lic h e n S in n der Äußerung, d ie Äußerung s e lb s t b e s i t z t S in n nur d ie » h y p o th e s in « , nur verm utungsweise (genau das i s t ’ s ü b r i­ gens, was S c h le ie rm a c h e r, und nach ihm S a r t r e - den d iv in a to - r is c h e n Akt ^nannten und b ald m it ‘• E r r a te n * , b ald m it K o n jiz ie r e n ü b e r s e t z t e n )36. D ie herm eneutische P r a x is l i e f e r t k i l e t z t ­ g ü lt ig e s K r ite r iu m der W a h rh e it. Das Moment des N ic h t - V e r­ stehen s lä ß t s ic h n ie g ä n z lic h in der Herm eneutik a u flö s e n . Es kommt aus s t r u k t u r e lle n Gründen noch s t ä r k e r zum. V o rsch e in in der Beziehung der Sprache a ls System (la n g u e ) zu ih re n kon­ k re te n Sprachverw endung. Vom System her e r r e i c h t man nur d ie vom System e rfa ß te n und fo rm u lie rte n Typen und d ie besonderen F ä l l e d ie s e r allg e m ein e n Typen. Was man n ic h t e r f a ß t , i s t das, was das sprechende Individuum durch d ie vom System her unvor - aussehbare A rt und W eise s e in e s Umgangs m it den s p ra c h lic h e n M ö g lic h k e ite n ih en zugefügt h a t . Es g ib t k e in o b je k t iv w ir k ­ sames G esetz, des uns v o rs c h re ib e n kann, w ie 'S in n ' e in e r Rede l e t z t l i c h zu a r t i k u l i e r e n s e i ; je d e Z e ic h e n id e n t if ik a t io n s c h l i e ß t e in e In t e r p r e t a t io n e in , n äm lich e in e vom System der Sprache aus n ic h t d e d u z ie rb a re In t e r p r e t a t i o n , d ie das Wort von Kommunikation zu Kommunikation a ls immer w ied er anderes Z e i ­ chen v e r s t e h t . D ie i n d i v i d u e l l e Anwendung der Sprache kann n ie ­ mals aus der Sem antik und der Grammatik d e d u z ie rt werden.

Aus der Grammatik a ls v ir t u e l le m , form al d e te rm in ie re n d e n , 35 Ebenda, S. 328.

(16)

System f o lg t - fü r S c h le ie rm a c h e r - niem als e in ganz bestim m ter Sp rachgebrauch. O ie s e r ünüberbrückbare Abstand zw ischen u n iv e r ­ s e lle m System und e in z e ln e r Aussage i s t der u n v e r lie r b a r e " i n ­ d i v i d u e l l e B e i s a t z " , m it einem Ausdruck Boeckhs zu sprech en . I n t e r p r e t a t io n b e s t e h t ' n ic h t d a r in , e in e sem antische Deduktion aus einem bestimmten Bedeutungsstand e in e r Sprache zu v o l l ­ z ie h e n , sondern ganz in G e g e n te il d a rin - ic h z i t i e r e w id er M. Frank - "e in e m o t iv ie r t e , aber gram m atisch-pragm atisch un­ absehbare S in n tra n s fo rm a tio n a ls d as, was s ie i s t : a ls Nova­ t io n , in e in e r ebenso f r e ie n und s c h ö p fe ris c h e n 'D iv in a t io n ' zu re p r o d u z ie r e n "37. D .h. d ie I n t e r p r e t a t io n s o l l den " i n d i ­ v id u e lle n B e is a t z " in je d e r Sprachverwendung " d i v i n i e r e n " ( e r ­ r a t e n ) . Besonders s ta r k kommt das zum V o rsch e in in der I n t e r ­ p r e t a t io n der P o e s ie , wo der E in f lu ß des Ind ivid uu m s auf d ie Sprache seh r prägnant w ir d . Die p o e tis c h e Sprachverwendung i s t fü r S c h le ie rm a c h e r nur der E x t r e m fa ll des normalen Sp ra ch g eb ra u ch e . Kurz g e sag t: Die In t e r v e n t io n des Sprechenden kommt in je d e r Rede zur E rsc h e in u n g ; s ie kann m in im al, aber niem als g le ic h N u ll s e in . Die Sprache i s t n ie H e rr . i h r e r eigenen An­ wendung ohne In t e r v e n t io n h a n d lu n g s fä h ig e r, s in n s t if t e n d e r Sub­ j e k t e . Oie Sprache a ls System (S c h le ie rm a c h e r s p r ic h t von: To­ t a l i t ä t der Sprache - man könnte sagen: O i f f e r e n z i a l i t ä t der S p ra c h e ) i s t gewiß e in e notwendige Voraussetzung der S in n e r ­ zeugung (ohne d if f é r e n c e gäbe es k e in e Bedeutungen und auch k e in e Bed eu tu n g sverän d eru n g ), aber das h e iß t n ic h t , daß Bedeu­ tungen (w ie O e rrid a b e h a u p te te ) a l l e i n durch s p ra c h lic h e D if fe - r e n z i a l i t ä t e n ts te h e n . Ohne Sprache a ls System kann n ic h t ge­ sprochen und ve rstan d e n werden, aber ohne L e is tu n g des S u b je k ts h ä tte n w ir überhaupt kein en S in n und k e in e V erständ nis-M ög­ l i c h k e i t . Ic h stimme h ie r v ö l l i g m it M. Frank ü b e re in , der be­ h a u p te t, daß der h y p o th e tis c h bezogene In t e r p r e ta t io n s p r o z e ß s ic h n ic h t v e rs te h e n l ä ß t , wenn man d ie Dimension von Bewußt­ s e in , von P r a x is e in fa c h a u s s c h a lte t o d er, f ü r einen E f f e k t der d i f f e r e n z i e l l e n Beziehung zwischen den Wortmarken e r k l ä r t . Nur in der Dimension e in e s vorgängigen Bew u ßtseins la s s e n s ic h hy­ p o th e tis c h e U r t e i l e f ä l l e n , und M o tiv ie ru n g e n v o llz ie h e n wie es

3 8 In t e r p r e t a t io n e n sin d

37 Ebenda, S . 556. Ebenda, S . 555.

(17)

Айз der In t e r p r e t a t io n s l e h r e S c h le ie rm a c h e rs könnten w ir den Schlu ß z ie h e n , daß dar Rekurs auf d ie I n d i v i d u a l i t ä t fü r d ie Herm eneutik unverm eidbar i s t . Das S u b je k t s t e l l t d ie l e t z t e In s ta n z d a r, d ie b e w irk t, daß je w e ils S in n g e sc h a ffe n und v e r ­ standen werden kann. Die Sprache s p r ic h t n ic h t von s e l b s t , wie Heidegger und e in ig e N e o - S tr u k tu r a lis te n f o r m u lie r t haben. Die Sprache i s t som it e in i n d i v i d u e l l e s A llg e m e in e . Damit p lä d ie r e ic h m it S c h le ie rm a c h e r fü r e in e H erm eneutik, d ie am B e g r i f f e in e s s in n s t if te n d e n S u b je k ts f e s t h a lt e n kann und w i l l .

L e h rs tu h l fü r P h ilo s o p h ie U n i v e r s i t ä t tódź

M a c ie j Potępa

HERMENEUTYKA I JĘZYK U SCHLEIERMACHERA

W a r t y k u le a n a liz u ję p o ję c ie podmiotu w d ia le k t y c e w herme­ neutyce F . S c h le ie rm a c h e ra . Wychodzę od te z y : S c h le ie rm a c h e r pod­ d a je k r y ty c e r e f le k s y j n y model podm iotow ości, k tó ry w t r a d y c j i f i l i z o f i i n ie m ie c k ie j n a j p e łn i e j z o s ta ł w yartykułow any w p o ję c iu samougruntowującego s ię podmiotu. W " D ia le k t y c e " s ta w ia S c h l e i e r ­ macher o r y g in a ln ą , na t l e t r a d y c j i id e a liz m u n ie m ie c k ie g o , tezę o d ia lo g ic z n e j n a tu rz e procesu m y ś le n ia . Rozmowa n ie j e s t - w myśl tego u ję c ia - żadnym dodatkowym środkiem wymiany m y ś li, le c z ozna­ cza konieczną drogę do poznania i do w ied zy. D ia le k ty k a n ie j e s t dlart, ja k d la H e g la, samoświadomością m yśle n ia p o ru sz ająceg o s ię w z a p o ś re d n ic z e n iu , le c z j e s t s tr u k tu r ą w spólnoty indiw iduów wza­ jem ze sobą ro zm aw iających. Kom unikacja między podmiotami j e s t h i s t o r i ą d ia lo g ic z n e g o procesu rozg ryw ająceg o s ię między in d iw i- duami, na któreg o początku z n a jd u je s ię sp ó r, a na końcu zgoda. W ten sposób dokonuje on w K a n io w s k ie j k o n c e p c ji tra n s c e n d e n ta ln e j f i l o z o f i i zasadniczego zw rotu: do dwuczłonowej r e l a c j i podmiot- -przedm iot wprowadza t r z e c i cz ło n - in n y podm iot; zam iast p y ta ć o tra n s c e n d e n ta ln y warunek p oznan ia, p yta S c h le ie rm a c h e r o t r a n ­ s ce n d e n ta ln y warunek d ia lo g ic z n e g o procesu nakierowanego na zdoby­ c ie w iedzy.

K ryty k a r e f le k s y jn e g o modelu podmiotu ma hermeneutyczne konse­ kw en cje, ponieważ podmiot prawdy sw oich poznań musi szukać na polu m ię d z y lu d z k ie j k o m u n ik a c ji. W a r t y k u le k o n c e n tru ję s ię na p o ję c iu ję z y k a ja k o uniw ersalnym p rzed m iocie herm eneutyki S c h l e i e ­ rm achera. Teza moja j e s t n a s tę p u ją c a : ję z y k j e s t d la S c h le ie rm a ­ ch era systemem n ie is t n ie ją c y m , n ie z a le ż n ie od procesu m ówienia. O z ię k i hermeneutyce zqak językowy s t a j e s ię naprawdę znakiem j ę z y ­ kowym. Teza H eiedeggera i n ie k tó ry c h n e o s t r u k t u r a lis tó w o autono- m ii ję z y k a j e s t f i k c j ą . Każdy a kt i n t e r p r e t a c j i o d s y ła do podmio­ tu , k tó ry go przeprow adza. Opowiadam s ię za herm eneutyką, k tó ra p o s łu g u je s ię k a te g o r ią podm iotu.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Bei einer Trossenlänge von etwa 0,93 L liegt der taktische Drehpunkt für die untersuchten Schleporadien zwischen 0,75 und 1,5 L auf Schiffsmitte, wodurch der Driftwinkel gleich

Enerzijds dienen deze Grondslagen gezien te worden als de manier waarop de Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen de Wet op de waterkering in de praktijk toepast,

Po soborze przepaść między całościowym odnawianiem się Kościoła a praktyką sakram entu pokuty stała się jesz­ cze bardziej widoczna zarówno dla św ieckich,

This paper discusses an original technology of slide bearing production from a new composite material based on 316L stainless steel powder with the addition of Ni, Cr and with

Ten niestrudzony opiekun szkolnictwa polonijnego i nauki języka polskiego w publicznych szkołach francuskich wyznaje, „poprzez problemy szkolnictwa i życia

Wśród rekomendacji znalazło się zagadnienie zwiększe- nia bezpieczeństwa energetycznego amerykańskich sił zbrojnych poprzez przesunięcie energetycznego rozwoju armii w

aóskusàe i séçró nasiäałó się w miarę éçàawiania się kçäeànóch ustawI dekretówI òaròądòeńK waäecenia tieäkieà oadó uwidçcòniçne w „hartó rasó”

Ale „Zaratustra&#34; stanowi szczyt twórczości Nietzschego, a myśl o przezwyciężaniu (Überwindung) była jego myślą najdojrzalszą. Błąkając się w metafizyce