Historyczne uwarunkowania powodzi w dorzeczu Odry i znaczenie
prewencyjnego planowania przestrzennego
Aleksandra Sieradzka-Stasiak*, Janusz Zaleski**
Dzia³alnoœæ ludzka w dolinach rzek wp³ywa na zwiêksze-nie zagro¿enia powodziowego, odpowiedzwiêksze-nie zagospodaro-wanie przestrzenne terenów zalewowych jest zaœ narzêdziem równie wa¿nym jak dzia³ania techniczne czy operacyjne, zmierzaj¹ce do zminimalizowania skutków powodzi.
Na przestrzeni wieków cz³owiek zagospodarowywa³ dorzecze Odry. Tam, gdzie by³y wyspy czy brody u³atwiaj¹ce przeprawê przez rzekê, tam powstawa³y osady, które z czasem przekszta³ci³y siê w miasta. Ich szczególnie intensywny wzrost przypada na prze³om XIX i XX w., kie-dy to rozwój oœrodków miejsko-przemys³owych zdetermi-nowa³ podjêcie wielu przedsiêwziêæ hydrotechnicznych w dorzeczu Odry.
Katastrofalne powodzie w dorzeczu Odry wielokrotnie na przestrzeni wieków nawiedza³y mieszkañców miast i
osad po³o¿onych na jej brzegach. Istotny wp³yw na to mia³a wielop³aszczyznowa dzia³alnoœæ cz³owieka. W tym kontekœcie przeanalizowano przebieg znacz¹cych powo-dzi, które wyst¹pi³y na terenie dorzecza Odry, a nastêpnie metody przeciwdzia³ania ich negatywnym skutkom.
Dzia³ania prowadz¹ce do ochrony przed powodzi¹ podzieliæ mo¿na na dzia³ania techniczno-inwestycyjne, tzw. strukturalne i niestrukturalne, obejmuj¹ce prewencjê, profilaktykê, prognozowanie oraz edukacjê.
W procesie tworzenia systemu ochrony przed powo-dzi¹ bardzo istotn¹ rolê pe³ni¹ rozwi¹zania techniczno-inwestycyjne, jednak nie by³oby w³aœciwym opieranie ca³ej efektywnoœci systemu jedynie na tego typu dzia³aniach. Profilaktyka na etapie zagospodarowania przestrzennego, poprzez prognozowanie skali i czêstotli-woœci zagro¿eñ powodziowych oraz uwzglêdnianie tych prognoz w zagospodarowaniu przestrzennym na obszarach zalewowych, jest równie wa¿na jak dzia³ania techniczne czy operacyjne, nie tylko ze wzglêdu na swoj¹ efektyw-noœæ, ale i uwarunkowania ekonomiczne.
Wykorzystanie wa³ów przeciwpowodziowych w niemieckiej strategii obronnej
Urszula Ko³odziejczyk*
Do najwiêkszych fortyfikacji wybudowanych przed drug¹ wojn¹ œwiatow¹ przez Niemców na Œrodkowym Nadodrzu nale¿¹: Miêdzyrzecki Rejon Umocniony, Pêtla Boryszyñska oraz system bunkrów stanowi¹cych Pozycjê Œrodkowej Odry (niem. Oderstellung).
Pozycja Œrodkowej Odry to niemiecka linia obronna, rozci¹gaj¹ca siê wzd³u¿ lewego brzegu rzeki od Wroc³awia do Krosna Odrzañskiego. Jej zadaniem by³o zabezpiecze-nie terytorium Niemiec przed ewentualnym atakiem wojsk polskich, a tak¿e ochrona w³asnych wojsk, zgrupowanych tutaj w celu rozpoczêcia ofensywy na Polskê (Toczewski, 2001; Motyl, 2000).
Lokalizacja umocnieñ nie by³a przypadkowa. Szeroka rzeka ju¿ sama w sobie stanowi³a trudn¹ przeszkodê tere-now¹ dla wojsk nieprzyjaciela. Walory obronne dodatkowo podwy¿sza³y nastêpuj¹ce czynniki: liczne tereny podmok³e, zmienne ukszta³towanie terenu, powszechne i gêste lasy, ograniczona iloœæ mostów i przepraw, wysokie (jak na owe czasy) wa³y przeciwpowodziowe, dobrze rozwiniêta sieæ dróg umo¿liwiaj¹ca transport materia³ów budowlanych, sprzêtu i ¿o³nierzy niezbêdnych do budowy obiektów.
Mimo dzia³añ wojennych, a tak¿e rozbrajania bunkrów w okresie powojennym, w wa³ach przeciwpowodziowych
lubuskiego odcinka Odry zachowa³o siê do dzisiaj 56 bun-krów (ryc. 1).
Obiekty te stanowi¹ du¿¹ atrakcjê turystyczn¹ dla pasjonatów historii i architektury obronnej. Analiza kon-strukcji bunkrów pozwala na poznanie historii rozwoju myœli in¿ynierskiej. Bunkry posadowione w wa³ach prze-ciwpowodziowych s¹ równie¿ interesuj¹ce pod wzglêdem hydrotechnicznym. Obecnoœæ bunkrów w wa³ach przeciw-powodziowych Odry przyczynia siê bowiem do
zró¿nico-wania skutecznoœci ochrony przeciwpowodziowej,
powoduj¹c z jednej strony wzmocnienie, a z drugiej — os³abienie wa³ów (ryc. 2). Wzmocnienie wynika z pojawie-nia siê w obrêbie wa³u du¿ej bry³y twardego i sztywnego materia³u, odpornego na erozjê mechaniczn¹ i parcie wód powodziowych, który mo¿na porównaæ z zastrzykiem cementowym, jaki stosujemy do wzmocnienia pod³o¿a obiektu budowlanego lub z budow¹ betonowej zapory. Natomiast os³abienie wa³u przeciwpowodziowego jest spo-wodowane wzmo¿on¹ filtracj¹, jaka niew¹tpliwie zachodzi na styku dwóch oœrodków o diametralnie ró¿nym wspó³czynniku przep³ywu, czyli na granicy bunkier (beton, ¿elbet) — wa³ (materia³ mineralny, nasypowy, najczêœciej zró¿nicowany litologicznie). Filtracji sprzyjaj¹ równie¿ otwory znajduj¹ce siê w bunkrach. Bez wzglêdu na ich cel militarny, zawsze stanowi¹ one otwarty front dla napie-raj¹cych wód powodziowych. Os³abienie wa³u wynika tak¿e z detonacji obiektów obronnych podczas dzia³añ wojennych, czy te¿ rozbrajania powojennego. W wale powsta³y wówczas du¿e wyrwy i strefy rozluŸnionego 1098
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
*Instytut In¿ynierii Œrodowiska,Uniwersytet Zielonogórski, ul. prof. Z. Szafrana 15, 65-246 Zielona Góra; U.Kolodziej-czyk@iis.uz.zgora.pl
materia³u, które z czasem uleg³y samozagêszczeniu, albo te¿ zosta³y w sposób przypadkowy zlikwidowane przy bie¿¹cej konserwacji wa³ów. Czêœæ utworzonych wyrw lub rozmyæ nigdy nie zosta³a rozpoznana, chyba, ¿e poprzez drena¿ lub przebicie hydrauliczne.
Wszelkie oddzia³ywania obiektów obronnych na wa³y s¹ ³atwe do ustalenia, o ile obiekty te s¹ widoczne na powierzchni. W innym przypadku mo¿na je rozpoznaæ tylko poprzez badania szczegó³owe, np. sondowanie lub obraz uzyskany drog¹ profilowañ geofizycznych (Ko³odziejczyk, 2001, 2002). Niestety najczêœciej o lokalizacji tego typu zniszczeñ informuje nas bezpoœrednio woda powodziowa, ³atwo tworz¹ca w tych miejscach wyrwy i rozmycia, co wyraŸnie zaznaczy³o siê podczas powodzi w 1997 r.
Literatura
KO£ODZIEJCZYK U. 2001 — In¿yniersko-geologiczne i geotech-niczne badania wa³ów przeciwpowodziowych woj. lubuskiego jako metoda oceny stanu wa³ów. Prz. Geol., 49: 607–612.
KO£ODZIEJCZYK U. 2002 — Geologiczno-in¿ynierskie badania wa³ów przeciwpowodziowych i ich pod³o¿a jako metoda prognozy zagro¿eñ powodziowych na lubuskim odcinku Odry. Wyd. Oficyna Wyd. Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra.
MOTYL K. 2000 — Pozycja Œrodkowej Odry — rejon Cigacice. Wydawnictwo z serii: Fortyfikacje Ziemi Lubuskiej. Wyd. Oddz. Zielo-nogórski Tow. Przyjació³ Fortyfikacji. Zielona Góra.
TOCZEWSKI A. 2001 — Miêdzyrzecki rejon umocniony. Wyd. Muz. Ziemi Lubuskiej, Zielona Góra.
1099
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 11, 2004
Dobiegniew GORZÓW WIELKOPOLSKI Kostrzyn Œwiebodzin Krosno Odrzañskie ¯agañ ZIELONA GÓRA Nowa Sól G³ogów Odra Drawa Odra Nysa £u¿ycka Bóbr Warta Obrzyca Obra Noteæ Sulêcin Miêdzyrzecz S³ubice ¯ary Strzelce Krajeñskie Pliszka Postomia Oœnianka województwo w ielkopolskie województwo dolnoœl¹skie REPUBLIKA F EDERALNA NIEMIEC województwo zachodnio-pomorskie 1L 2L 3L 4L 5L 6L 7L8L 9L 10L 11L 12L 2P 1P 2aP 3P 4P 5P 6P 7P 8P 9P 10P 11P 12P 0 25 50 km
1P odcinek wa³ów przeciwpowodziowych
obiekty infrastruktury znajduj¹ce siê na wale 3 3 1 11 3 3 8 9 1 11
1 liczba obiektów znajduj¹cych siê na odcinku wa³u
5 3 5
6
województwo lubuskie
Warta
filtracja przez grunt s³abo zagêszczony
filtracja przez strefê kontaktu bunkier-grunt
filtracja przez ruiny filtracja przez otwory w bunkrze podp arcie sk arpy przez bu nkier
Ryc. 2. Oddzia³ywanie bunkra na stabilnoœæ wa³u przeciwpowodziowego
¬
Ryc. 1. Rozmieszczenie bunkrów w wa³ach przeciwpowodzio -wych lubuskiego odcinka Odry
