IV Œwiêtokrzyskie Spotkania Geologiczno-Geomorfologiczne
nt. Reginalne aspekty funkcjonowania systemów dolinnych
Jod³owy Dwór pod Œwiêtym Krzy¿em i Jode³ka w Œwiêtej Katarzynie, 11–13.05.2006
W dniach 11–13.05.2006 r. odby³y siê ju¿ IV Œwiêto-krzyskie Spotkania Geologiczno-Geomorfologiczne, które osi¹gnê³y rangê miêdzynarodowej konferencji naukowej. Tym razem miejscem obrad by³y oœrodki Jod³owy Dwór i Jode³ka, po³o¿one na skraju Puszczy Jod³owej i Œwiêto-krzyskiego Parku Narodowego.
Problematyka spotkañ coraz bardziej rozszerza swój zakres, wzbudzaj¹c coraz wiêksze zainteresowanie. Tym razem poruszane kwestie nie tylko wykroczy³y poza region œwiêtokrzyski, ale przekroczy³y równie¿ granice Polski na wschód i po³udnie — co prze³o¿y³o siê na chêæ uczestnic-twa w tej konferencji i wspó³organizowania nastêpnych spotkañ przez badaczy ukraiñskich i s³owackich.
Tradycyjnie, g³ównymi organizatorami by³y dwa wspó³pracuj¹ce ze sob¹ instytuty: Instytut Geografii Aka-demii Œwiêtokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kiel-cach oraz Instytut Geologii Podstawowej Wydzia³u Geologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Wspó³organizatorami IV Œwiêtokrzyskich Spotkañ by³ Wydzia³ Geograficzny Narodowego Uniwersytetu im. I. Franka we Lwowie oraz Priridovedecka Fakulta Uniwersy-tetu Komenskiego w Bratys³awie.
Instytucje organizuj¹ce IV Œwiêtokrzyskie Spotkania reprezentowali: dr hab. B. Jaœkowski (AŒ), dr B.J. Kowal-ski (AŒ), dr R. So³tysik (AŒ), mgr in¿. K. Zawada (AŒ), dr hab. M. B¹bel (UW), prof. dr hab. L. Lindner (UW), prof. dr hab. L. Mastella, prof. dr hab. S. Skompski (UW), prof. dr A. Boguckij (UIF, Lwów), doc. dr J. Chomin (UIF, Lwów), doc. dr hab. M. Frantisek (UK, Bratys³awa), prof. dr hab. D. Plasenka (UK, Bratys³awa).
W konferencji uczestniczy³o 60 osób z ró¿nych oœrodków geologicznych i geograficznych Polski, Ukrainy i S³owacji. Na sesjê plenarn¹ zg³oszono 34 referaty, któ-rych wyg³oszenie zaplanowano w dwóch pierwszych dniach konferencji na sesjach popo³udniowych. Sesje tere-nowe odby³y siê przed po³udniem drugiego i trzeciego dnia konferencji.
W dniu 11.05.2006 r. przedstawiono najwiêcej refera-tów. Po oficjalnym otwarciu i wyst¹pieniach powitalnych organizatorów, zosta³y przedstawione 3 g³ówne, zamawia-ne referaty wprowadzaj¹ce w ogóln¹ problematykê, nawi¹zuj¹ce do funkcjonowania systemów dolinnych.
Pierwszy referat przedstawi³ prof. dr hab. Leszek Lind-ner (wspó³autorstwo prof. dr P. Go¿ik z Instytutu Nauk Geologicznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie) pt. Tarasy œrodkowego i dolnego Dniestru oraz
ich znaczenie w badaniach nad plejstocenem Europy.
Prelegent omówi³ wyniki badañ serii osadów aluwialnych 13 rozpoznanych tarasów nadzalewowych œrodkowego i dolnego odcinka doliny Dniestru. Charakterystyczne jest, ¿e serie te wykazuj¹ dwudzielnoœæ litologiczn¹. Dolne ich partie reprezentuj¹ ocieplenia klimatyczne rangi intergla-cjalnej (lub ciep³ych interstadia³ów), a czêœæ górna akumu-lacjê w czasie och³odzeñ klimatycznych odpowiadaj¹cych zlodowaceniom na Ni¿u Europejskim. Na podstawie badañ paleomagnetycznych omawianych serii osadów
taraso-wych 4 najwy¿sze tarasy nadzalewowe Dniestru powi¹zano z górnym pliocenem, a 9 pozosta³ych z pregla-cjaln¹ i plejstoceñsk¹ czêœci¹ czwartorzêdu. Z kolei nadbu-dowuj¹ce tarasy utwory lessowo-glebowe wykazuj¹ zmniejszanie siê mi¹¿szoœci gleb i oddzielaj¹cych je lessów w kierunku tarasów ni¿szych, co pozwala na uœciœ-lenie wieku tarasów Dniestru, a tak¿e na powi¹zanie wie-kowe ich rozwoju z g³ównymi jednostkami podzia³u klimatostratygraficznego czwartorzêdu w Polsce. Obser-wowany w tarasach Dniestru rytm erozji i akumulacji rzecz-nej, typowy dla strefy ekstraglacjalrzecz-nej, w odniesieniu do zlodowaceñ skandynawskich jest argumentem za korelacj¹ g³ównych cykli glacjalno-interglacjalnych i lessowo-gle-bowych z g³ównymi cyklami erozyjno-akumulacyjnymi w dolinach rzecznych œrodkowej Europy.
Drugi referat, pt. Geologia gipsów nadnidziañskich, wyg³osi³ dr hab. M. B¹bel. Treœæ tego referatu by³a wpro-wadzeniem do problematyki gipsowej i do kolejnych refe-ratów tego autora: Tumulusy gipsowe Ponidzia oraz we wspó³autorstwie z badaczami ukraiñskimi — prof. dr. A. Boguckim i doc. dr. A. Jacyszynem: Tumulusy gipsowe
i zjawiska pêcznienia ska³ gipsowych w krajobrazach kra-sowych zachodniej Ukrainy. Niezwykle ciekawa i
atrakcyj-na problematyka gipsowa zosta³a bardzo dobrze wkomponowana w zasadniczy temat sesji: Regionalne
aspekty funkcjonowania systemów dolinnych. Ogromne
przestrzenie wystêpowania badeñskiej formacji gipsowej, obejmuj¹ce obszar zachodniej Ukrainy, a w Polsce Poni-dzie, s¹ przyczyn¹ powstania bogactwa form i zjawisk kra-sowych bêd¹cych odzwierciedleniem zarówno krasu podziemnego, jak i zwi¹zanych z krasem powierzchnio-wym ska³ gipsowych. Urozmaicona powierzchnia, formy dolinne i krajobrazowe s¹ tego efektem.
Zwieñczeniem tej problematyki by³a koñcz¹ca konfe-rencjê druga czêœæ drugiej sesji terenowej, poœwiêcona geomorfologicznym aspektom gipsów Ponidzia, prowa-dzona przez dr. hab. M. B¹bla. Zaprezentowano na niej ró¿ne formy rzeŸby terenu zwi¹zane z krasem gipsowym, a tak¿e unikatowe kopu³y selenitowe i tumulusy gipsowe w okolicach Skorocic, Grodziska i Wiœlicy.
Trzecim referatem wprowadzaj¹cym w problematykê konferencji by³ referat dr. R. So³tysika, pt. Koniecznoœæ
uwzglêdniania roli m³odej tektoniki w analizie funkcjono-wania systemów dolinnych regionu œwiêtokrzyskiego.
W referacie tym podkreœlono istnienie zale¿noœci ele-mentów geomorfologicznych regionu œwiêtokrzyskiego (pasma górskie i obni¿enia dolinne) od planu strukturalne-go pod³o¿a, przy jednoczesnym zró¿nicowaniu przebiegu g³ównych pasm górskich i dolin na obszarze coko³u paleo-zoicznego (przebieg W–E) oraz mezopaleo-zoicznego obrze¿e-nia (przebieg NW–SE). Istotnym stwierdzeniem jest rów-nie¿ to, ¿e rzeki wraz ze swoimi dolinami nie nawi¹zuj¹ do tektoniczno-morfologicznego uwarunkowania, p³yn¹c w kierunkach poprzecznych do g³ównych kierunków pasm i przecinaj¹c je prze³omami. Istotnym faktem jest równie¿
744
Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006
to, ¿e przed prze³omami rzeki tworz¹ rozleg³e strefy aku-mulacji biogeniczno-mineralnej.
Bardzo dobrym rozwiniêciem tej problematyki by³y trasy pierwszej sesji terenowej, zlokalizowane w dolinie Czarnej Wody. Pierwsz¹ czêœæ sesji terenowej, pod tytu³em
Wp³yw m³odych procesów tektonicznych na kszta³towanie struktury geologicznej paleozoicznego pod³o¿a i rzeŸby doliny rzeki Czarnej Wody, prowadzi³ dr R. So³tysik.
W drugiej czêœci tej sesji terenowej, zatytu³owanej
Wybrane parametry fizjograficzne zlewni Czarna Woda (Góry Œwiêtokrzyskie), prowadz¹cym by³ dr T. Ciupa.
Prezentowane zagadnienia w obu czêœciach trasy sta-nowi³y niezwyk³¹ atrakcjê, zw³aszcza dla uczestników konferencji, którzy byli tu pierwszy raz. Prelegenci przed-stawili w swoich wyst¹pieniach wiele ciekawych faktów oraz oryginalnych interpretacji, dotycz¹cych np. wspó³cze-snej aktywnoœci tektonicznej omawianego obszaru i jej wp³ywu na tworzenie prze³omów, powstawanie struktural-nych prze³omów erozyjstruktural-nych, rozwoju akumulacyjstruktural-nych stref mokrad³owych, wp³ywu nachylenia stoków na prze-bieg procesów morfodynamicznych i kszta³towanie odp³ywów oraz wp³ywu ekspozycji stoków na te procesy i odp³ywy itp. Wyst¹pienia wzbudzi³y zainteresowanie prezentowan¹ problematyk¹ i bardzo o¿ywi³y dyskusjê.
Jednym z ciekawszych i dyskusyjnych problemów by³a interpretacja tzw. deformacji piêtrzeniowych osa-dów (tu miêkkich utworów sylurskich, po których p³yn¹ wody rzeki Czarnej Wody), powstaj¹cych w obszarze wystêpowania twardych i odpornych na wietrzenie utwo-rów kambryjskich i dewoñskich. Chocia¿ interpretacja mechanizmu powstawania owych wypuk³oœci nie budzi³a w¹tpliwoœci, to jednak próba nazwania ich „diapirami” spotka³a siê z wypowiedziami, m.in. pisz¹cego te s³owa, niezupe³nie akceptuj¹cymi u¿ycie tego terminu, który ma swoje doœæ œciœle okreœlone znaczenie w geologii, a zw³aszcza w tzw. geologii salinarnej i tektonice. Polu-bownie i tymczasowo prezentowane formy morfologicz-ne nazwano „wypuk³oœciami” lub „garbami”. Zobowi¹zano
siê w najbli¿szej przysz³oœci znaleŸæ mo¿e jeszcze bardziej stosowne okreœlenie tego, co jest wypuk³e i powstaje naj-czêœciej na stokach w wyniku wyciœniêcia, a „diapirem” nie jest.
Zalet¹ sesji terenowych by³a mo¿liwoœæ wymiany pogl¹dów i nie skrêpowanej dyskusji na ¿ywo — nawet w trakcie wypowiedzi referuj¹cego. Dyskusja nie by³a ograniczona sztywnymi ramami czasowymi, w odró¿nie-niu od wyst¹pieñ w sali konferencyjnej.
Pozosta³e referaty dotyczy³y bardzo zró¿nicowanej problematyki szczegó³owej, choæ ich wspólnym mianow-nikiem by³y aspekty funkcjonowania systemów dolinnych oraz wody rzek ró¿nej wielkoœci i na ró¿nym etapie rozwo-ju (od rzeki We³ny do Dniestru i Niemna). Gdy do tego wspomimy prezentacjê prof. S. ¯urka Torfowiska Wysp
So³owieckich (Morze Bia³e), doœæ jednoznacznie kojarz¹c¹
siê z Archipelagiem Gu³ag, to ró¿norodnoœæ problematyki zgromadzonej na seminarium rysuje siê a¿ nadto, a o jej atrakcyjnoœci przekonywaæ nie trzeba.
Trudno jest omówiæ wszystkie zagadnienia, nawet w bardzo wielkim skrócie, lub choæby wymieniæ tytu³y referatów. Streszczenia wszystkich wyst¹pieñ, w formie obszernych abstraktów, zosta³y wydrukowane w mate-ria³ach konferencyjnych, wydanych staraniem Instytutu Geografii Akademii Œwiêtokrzyskiej im. Jana Kochanow-skiego w Kielcach. Ca³y ogrom prac zwi¹zanych z przygo-towaniem materia³ów do druku wziêli na siebie pracownicy tej uczelni — wspó³organizatorzy konferencji: dr R. So³tysik i mgr in¿. K. Zawada.
Wszyscy uczestnicy konferencji z³o¿yli gor¹ce podziê-kowania organizatorom za trud organizacyjny i za bardzo ciekawy program merytoryczny zarówno czêœci referato-wej, jak i sesji terenowych. Podziêkowano równie¿ za atrakcyjny program imprezy towarzysz¹cej, która odby³a siê przy ognisku w oœrodku Jode³ka w Œwiêtej Katarzynie.
Roman Chlebowski
745 Przegl¹d Geologiczny, vol. 54, nr 9, 2006
