KRYSTIAN HEFFNER1
PRZESTRZE
ē JAKO UWARUNKOWANIE ROZWOJU
OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE
Streszczenie: Artykuá jest próbą oceny zmian, jakie zachodzą w przestrzeni wiejskiej w
okre-sie po 1990 roku. Wskazano wpáyw przeksztaáceĔ w zagospodarowaniu obszarów wiejskich na moĪliwoĞci i kierunki rozwoju wsi w kontekĞcie uwarunkowaĔ historycznych, wizji zago-spodarowania przestrzennego oraz nowych form zabudowy pojawiających siĊ na wsi. Zwró-cono uwagĊ na lokalizacjĊ zmian przestrzennych wsi ! dotyczą one zarówno obszarów zabudowanych, jak i stref uĪytkowanych rolniczo, obejmują równieĪ uĪytki ekologiczne. Przeksztaácenia przestrzeni wiejskiej oddziaáują bezpoĞrednio i poĞrednio na warunki Īycia i pracy mieszkaĔców wsi, na ich relacje spoáeczne i kulturowe, ponadto ksztaátują ich przyszáe zachowania ekonomiczne i spoáeczne. Od uĪytkowników obszarów wiejskich w znacznym stopniu zaleĪy struktura przestrzeni wiejskiej, intensywnoĞü i formy jej zagospodarowania, a takĪe uporządkowanie i stopieĔ zachowania walorów, zarówno przyrodniczych, jak i rolni-czych oraz krajobrazowych i kulturowych wsi. Zwrócono uwagĊ na znaczenie czynników ze-wnĊtrznych ! funkcjonowanie systemu planowania zagospodarowania przestrzennego, systemu przyciągania inwestycji na wieĞ, oddziaáywanie europejskich Ğrodków i dokonywa-nie wyboru gáównych kierunków rozwoju wsi.
Sáowa kluczowe: struktura przestrzenna wsi, struktura funkcjonalna, Īywioáowa urbanizacja,
peryferyzacja wsi
WPROWADZENIE
Zmiany, jakie zachodzą i mogą zajĞü w strukturach przestrzennych wsi, nie mają charakteru rewolucyjnego, są to raczej ewolucyjne przeksztaácenia o róĪnym charak-terze i intensywnoĞci, czĊsto o dalekosiĊĪnych konsekwencjach dla kierunków roz-woju wsi. Z jednej strony, pod wpáywem programów i Ğrodków europejskich WIEĝ I ROLNICTWO, NR 2 (167) 2015
1 Katedra Gospodarki Przestrzennej; Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach; Katedra Polityki Regionalnej, Politechnika Opolska.
zachodzi proces modernizacji i porządkowania przestrzeni obszarów wiejskich. Z drugiej zaĞ, wzrost gospodarczy skutkuje Īywioáowym inwestowaniem i sáabo kontrolowanym rozszerzaniem siĊ zurbanizowanych form zagospodarowania nie tylko w bezpoĞrednim otoczeniu metropolii i miast, ale równieĪ w regionach odda-lonych od nich, peryferyjnych i zdominowanych do niedawna przez rolnictwo. Rów-nolegle, w wielu strefach wiejskich wystĊpowanie róĪnego rodzaju niedogodnoĞci poáoĪenia (peryferie krajowe, regionalne, a nawet lokalne, trudne warunki Ğrodowi-skowe, komunikacyjne lub infrastrukturalne itp.) ma wpáyw na zmniejszanie siĊ licz-by mieszkaĔców i stopniowe zanikanie osadnictwa.
W artykule podjĊto próbĊ oceny zmian, jakie zachodzą w przestrzeni wsi w okre-sie po 1990 roku. Celem jest takĪe okreĞlenie wpáywu przeksztaáceĔ w zagospoda-rowaniu obszarów wiejskich na moĪliwoĞci i kierunki rozwoju wsi. Zmiany przestrzenne dotyczą zarówno obszarów zabudowanych (tzw. siedlisk), jak i stref uĪytkowanych rolniczo, obejmują równieĪ uĪytki ekologiczne. Przeksztaácenia prze-strzeni wiejskiej oddziaáują bezpoĞrednio i poĞrednio na warunki Īycia i pracy mieszkaĔców wsi, na ich relacje spoáeczne i kulturowe, ksztaátują teĪ ich przyszáe zachowania ekonomiczne i spoáeczne. Od uĪytkowników obszarów wiejskich w znacznym stopniu zaleĪy struktura przestrzeni wiejskiej, intensywnoĞü i formy jej zagospodarowania, a takĪe uporządkowanie i stopieĔ zachowania walorów, zarówno przyrodniczych, jak i rolniczych oraz krajobrazowych i kulturowych wsi. Warto jed-nak zwróciü uwagĊ na znaczenie czynników zewnĊtrznych ! funkcjonowanie syste-mu planowania zagospodarowania przestrzennego, systesyste-mu przyciągania inwestycji na wieĞ, oddziaáywanie europejskich Ğrodków i dokonywanie wyboru gáównych kie-runków rozwoju wsi.
GENEZA ZMIAN W PRZESTRZENI WIEJSKIEJ OKRESU TRANSFORMACJI
Zarówno zabudowa wsi, jak i struktura przestrzeni rolniczej oraz ukáad terenów otwartych uksztaátowaá siĊ pod wpáywem zmian gospodarczych, demograficznych oraz spoáecznych, kulturowych i politycznych. Znaczące przemieszczenia ludnoĞci, najpierw w kierunku miast, póĨniej w stronĊ stref podmiejskich, a takĪe w relacjach peryferie ! centra miejskie i gospodarcze, wpáywaáy istotnie na formy i intensyw-noĞü zagospodarowania przestrzeni wiejskiej.
W kontekĞcie historycznym warto przypomnieü, pochodzące z lat 70. i 80., wizje niektórych skáadowych systemu spoáeczno-gospodarczego Polski (m.in. systemu osadniczego, spoáeczeĔstwa, gospodarki, rolnictwa i obszarów wiejskich) formuáo-wane wówczas z kilkudziesiĊcioletnią perspektywą, ale czĊsto dla okresu po roku 20002. Zakáadano, Īe zdecydowana wiĊkszoĞü ludnoĞci Polski juĪ w pierwszej deka-dzie XXI wieku bĊdzie mieszkaü w miastach, gáównie wiĊkszych, a tysiące wsi i ma-2 Por. przykáadowo: Prognozy rozwoju sieci osadniczej. Polska 2000, 1997: Komitet BadaĔ i Pro-gnoz "Polska 2000# PAN, Ossolineum, Warszawa; S. HeĜman, P. Eberhardt, 1973: Prognozy prze-mian osadnictwa miejskiego Polski. Biuletyn KPZK PAN nr 78, Warszawa 1973; B. Malisz, Trzy wizje polskiej przestrzeni, [w:] Gospodarka przestrzenna Polski. Diagnoza ! rekonstrukcja ! pro-gnoza, A. KukliĔski (red.), Biuletyn KPZK PAN, nr 125, Warszawa 1984, s. 6!45.
áych miast miaáo ulec likwidacji. Nieliczni rolnicy, po peánym uspoáecznieniu rolnic-twa, mieli dojeĪdĪaü z obszarów podmiejskich do pracy w wielkotowarowych go-spodarstwach rolnych, które miaáy powstawaü na zreorganizowanych terenach po rolnictwie indywidualnym3. Zakáadano wówczas, Īe realizacja modelu modernizacji rolnictwa opartego na wielkotowarowych i uspoáecznionych gospodarstwach rol-nych o duĪej powierzchni bĊdzie siĊ áączyü z radykalną redukcją zatrudnienia w tym sektorze, co musiaáo skutkowaü caákowitą zmianą struktury osadniczej wsi i obsáu-gujących je maáych miast. Nie ulegaáo wątpliwoĞci, Īe skutkiem tych zmian musia-áo byü znaczące zmniejszenie liczby osiedli wiejskich i najmniejszych miast4. WdraĪanie takiego kierunku przemian i odchodzenie od wáasnoĞci cháopskiej, poáą-czone z preferencjami dla systemu pracy najemnej, w konsekwencji "odrywaáo# do-tychczasowych mieszkaĔców wsi od miejsc zamieszkania i inicjowaáo ich masowe przesuniĊcie w kierunku wiĊkszych miast.
W sumie, ówczesne preferencje dla uprzemysáowienia i "uspoáecznienia# rolnic-twa zaowocowaáy silnym przyspieszeniem procesów urbanizacyjnych na obszarach wiejskich, pojawieniem siĊ w wielu wsiach zabudowy blokowej dla pracowników sektora paĔstwowego i spóádzielczego oraz pogáĊbieniem dychotomii miasto!wieĞ5.
W latach 70. zakáadano równieĪ, Īe postĊpująca szybko urbanizacja zaowocu-je zintegrowanymi zespoáami osadniczymi w pobliĪu duĪych miast. Miaáy one byü wzajemnie silnie powiązane spoáecznie i gospodarczo, gáównie wzdáuĪ najwaĪ-niejszych, áączących je ciągów komunikacyjnych. Rozwój aglomeracji miejskich miaá postĊpowaü stopniowo, poprzez wcháanianie otaczających je mniejszych miast i urbanizacjĊ wsi. Sądzono, Īe uksztaátuje siĊ system wĊzáowo-pasmowy o policentrycznym charakterze, oparty na najwiĊkszych aglomeracjach miejsko--przemysáowych6.
Wraz z zaáamaniem siĊ systemu socjalistycznego pod koniec lat 80. zostaáy caá-kowicie zarzucone koncepcje zasadniczych zmian w strukturze obszarów wiejskich. Zarówno uspoáecznienie wáasnoĞci ziemi, jak i tworzenie nowych kompleksów mieszkaniowych na wsi staáo siĊ zdecydowanie wolniejsze. Natomiast scenariusz za-gospodarowania przestrzeni oparty na szybkiej urbanizacji obszarów wiejskich w ze-wnĊtrznych strefach wiĊkszych miast w duĪym stopniu zostaá zrealizowany7. Jednak 3 B. Malisz, 1971: Prognoza zmiany sieci osadniczej w Polsce, [w:] Polska 2000. Prognozy
roz-woju sieci osadniczej. Ossolineum, Wrocáaw!Warszawa.
4 Podobny model reorganizacji wsi, wynikający ze zmniejszenia liczby gospodarstw rolnych i ich dalsze uspoáecznienie, w znacznie szerszym stopniu niĪ w Polsce, zrealizowano w Rumunii w la-tach 70. i 80. Por. W. Drobek, K. Heffner, 1994: Koncepcja wsi kluczowych a procesy osadnicze na obszarach wiejskich, Przegląd Geograficzny, t. 66, z. 12, s. 19!31.
5 M.in. S. Golachowski, 1969: Urbanizacja wsi w województwie opolskim, [w:] Studia nad
mia-stami i wsiami Ğląskimi, S. Golachowski (red.). Opole!Wrocáaw, s. 180!193; A. Prochownikowa,
1975: Urbanizacja wsi czy deruralizacja? Czasopismo Geograficzne, t. XLVI, z. 4. Wrocáaw, s. 399!405.
6 Np. W. Rakowski, 1975: Procesy urbanizacji wsi na przykáadzie woj. warszawskiego. Studia
KPZK PAN, t. 50, Warszawa.
7 K. Heffner, 2011: Semiurbanizacja a suburbanizacja. Ewolucja procesów w aglomeracji opol-skiej, [w:] Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, J. Sáodczyk (red.). Studia
wyznaczone wówczas zewnĊtrzne zasiĊgi aglomeracji miejskich okazaáy siĊ zbyt szerokie, natomiast w ukáadzie regionalnym, gáównie w Polsce wschodniej i póánoc-nej, gdzie duĪe oĞrodki rozwinĊáy siĊ w znacznie wiĊkszym, niĪ zakáadano, stopniu, uruchomione zostaáy procesy wyludniania siĊ wsi nie tylko na peryferiach, lecz takĪe i w ich szerokim otoczeniu8. RównoczeĞnie, dające o sobie znaü wyczerpywanie siĊ potencjaáu demograficznego w skali kraju, jak równieĪ obszarów wiejskich, spowol-niáo proces suburbanizacji w strefach zewnĊtrznych wiĊkszoĞci duĪych i Ğrednich aglomeracji miejskich. W latach 80. wszystkie te nawarstwiające siĊ problemy, zwią-zane z koniecznoĞcią zahamowania negatywnych zjawisk spoáecznych i ekonomicz-nych na wsi, skutkowaáy powrotem do koncepcji koncentracji czynników rozwoju w wybranych, bardziej dostĊpnych komunikacyjnie, lokalnych oĞrodkach wiejskich (koncepcja wsi kluczowych)9.
W nowszych rozwaĪaniach na temat przyszáych przemian na wsi, sformuáowano cztery ogólne scenariusze rozwoju obszarów wiejskich: peryferyzacji, w którym przyjĊto, Īe w warunkach stagnacji gospodarczej w rozwoju wsi priorytet bĊdzie miaáa efektywnoĞü przed spójnoĞcią), polaryzacji ! zakáadający szybki wzrost go-spodarczy kraju i przedkáadający efektywnoĞü nad wzrost spójnoĞci. Staá siĊ on pod-stawą wskazania kierunków rozwoju obszarów wiejskich w KSRR 2010!202010. Dwa dalsze scenariusze, to strategia depresji, opierająca siĊ na preferowaniu wy-równywania poziomu rozwoju wsi przed efektywnoĞcią, przy stagnacji rozwoju go-spodarczego oraz strategia unifikacji ! przyjmująca dodatkowo wygenerowanie szybkiego rozwoju gospodarczego11.
Zarówno polityka europejska w sferze rozwoju obszarów wiejskich, jak i krajo-we programy rozwoju preferują przedsiĊwziĊcia, które prowadzą do przyspieszenia wzrostu spoáeczno-gospodarczego, a wiĊc de facto sprzyjają wprowadzaniu w Īycie scenariusza polaryzacji. ZaáoĪono prowadzenie wielu dziaáaĔ, których nieuniknio-nym skutkiem jest nie tyle niwelowanie róĪnic w poziomie rozwoju wsi, ile róĪnico-wanie siĊ poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego wsi oraz powstawanie stosunkowo szerokich obszarów rozwijających siĊ znacznie wolniej i sáabo korzysta-jących z efektów wzrostu gospodarczego. Liczne badania europejskie wskazują i ostrzegają, Īe obszary wiejskie o niskiej dostĊpnoĞci bĊdą siĊ wyludniaü ze wzglĊdu 8 Por. P. Eberhardt, 1989: Regiony wyludniające siĊ w Polsce, Prace Geograficzne, nr 148, IGiPZ PAN, Warszawa; A. Stasiak, 1992: Przewidywane zmiany w stanie i rozmieszczeniu ludnoĞci wiej-skiej w Polsce do roku 2010, [w:] Wybrane zagadnienia obszarów wiejskich. Biuletyn KPZK PAN, nr 158, Warszawa, s. 7!22.
9 Zob. m.in. W. Drobek, K. Heffner, 1992: Propozycja wykorzystania koncepcji wsi kluczowych do przeksztaáceĔ wiejskiej sieci osadniczej na OpolszczyĨnie, Warszawa 1992. (Materiaáy na se-minarium: "Rolnictwo i gospodarka ĪywnoĞciowa województwa opolskiego. Wybrane problemy regionalne rozwoju i sposoby ich rozwiązywania w okresie przechodzenia do gospodarki rynko-wej#. Opole 9!10 grudnia 1992 r.); W. Drobek, K. Heffner, 1994: Koncepcja wsi kluczowych a procesy osadnicze na obszarach wiejskich. Przegląd Geograficzny t. 66 z. 12, Warszawa, s. 19!31.
10Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010!2020: Regiony, miasta, obszary wiejskie. MRR, Warszawa 2010. Monitor Polski Nr 36.
11J. BaĔski, 2013: Polska wieĞ w perspektywie 2050 roku. Studia Obszarów Wiejskich, t. 33, Ko-misja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN, Warszawa.
na utrzymujący siĊ exodus máodych ludzi, preferujących áatwy dostĊp do edukacji i liczących na znaczącą poprawĊ warunków Īycia. Dziaáania i przedsiĊwziĊcia od-wracające ten proces są trudne do przeprowadzenia ze wzglĊdów spoáecznych, kul-turowych i ekonomicznych12.
PROCESY PRZESTRZENNE ODNOSZĄCE SIĉ DO OBSZARÓW WIEJSKICH W KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO
ZAGOSPODAROWANIA KRAJU 2030
JeĞli wybraü z dokumentów kierunkowych, dotyczących m.in. sterowania procesami przestrzennymi w Polsce, bezpoĞrednie i poĞrednie odniesienia do procesów rozwo-ju na obszarach wiejskich, to praktycznie wszystkie prognozują dalszą koncentracjĊ funkcji gospodarczych i spoáeczno-kulturowych w oĞrodkach krajowych i europej-skich, zlokalizowanych w podstawowej sieci oĞrodków wzrostu. Odnosi siĊ to rów-nieĪ do postĊpującej intensyfikacji powiązaĔ funkcjonalnych miĊdzy metropoliami i oĞrodkami regionalnymi, w których obszary wiejskie praktycznie nie uczestniczą, w kaĪdym bądĨ razie nie bezpoĞrednio13.
W perspektywie 2020, a szczególnie 2030 roku, stabilizacja, a nawet powolny spa-dek zaludnienia Polski, bĊdzie skutkowaü postĊpującą koncentracją ludnoĞci w naj-bardziej dynamicznych oĞrodkach miejskich (metropoliach i centrach regionalnych) rozumianych jako ukáady aglomeracyjne obejmujące równieĪ otaczające, zurbanizo-wane lub urbanizujące siĊ obszary wiejskie. Przy braku wzrostu ludnoĞciowego, kon-sekwencją bĊdzie dalszy odpáyw ludnoĞci z obszarów peryferyjnych, gáównie wiejskich ! obejmujących zarówno tereny z dominacją rolnictwa, jak i maáe oĞrodki miejskie. Tego typu dychotomia przestrzenna procesów rozwojowych wzmaga presjĊ na wsparcie procesów restrukturyzacyjnych i sanacyjnych w róĪnych skalach ! kra-jowej (Polska Wschodnia, Polska Zachodnia, Pomorze ĝrodkowe), regionalnej (Ob-szar Sudecki, Zachodnia Opolszczyzna) i lokalnej (duĪe miasta, obszary depopulacji). W Koncepcji ocenia siĊ jednak, Īe oprócz zagroĪeĔ o charakterze spoáeczno-go-spodarczym, moĪliwe są takĪe znaczące korzyĞci, które mogą byü efektem skutecz-nej polityki przestrzenskutecz-nej. Jej rolą ma byü koordynacja terytorialnych oddziaáywaĔ innych polityk, gáównie sektorowych, których z pewnoĞcią nie uda siĊ wáączyü do rozwiązaĔ typu kompleksowego. WĞród korzyĞci wymienia siĊ m.in. poszukiwanie na poziomie regionalnym i lokalnym moĪliwoĞci nowego, odmiennego niĪ dotych-czas, wykorzystania potencjaáów rozwojowych i w konsekwencji zmianĊ dotychcza-sowej trajektorii rozwoju (co da szanse na tworzenie lepszych miejsc pracy) oraz zmniejszenie antropopresji na znacznych obszarach Polski, co z kolei powinno po-zytywnie wpáynąü na Ğrodowisko przyrodnicze i jakoĞü Īycia14.
12WiĊcej m.in. w: EDORA. European Development Opportunities for Rural Areas, Applied Re-search 2013/1/2 Final Report, Annex 1 (Part C: Scientific Working Papers), ESPON & UHI Mil-lennium Institute 2011, Version 2 August 2011.
13Por. m.in. Strategia Rozwoju Kraju 2007!205, MRR, Warszawa; Narodowe Strategiczne
Ra-my Odniesienia 2007!203. MRR, Warszawa; Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 200!2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, MRR, Warszawa 2010.
W takim kontekĞcie znaczenie funduszy UE jest tym wiĊksze, im bardziej dzia-áają jako katalizator inicjatyw aktywizacyjnych na obszarach wiejskich, który mobi-lizuje do montaĪu Ğrodków prywatnych i publicznych, skutkującego synergią i umoĪliwiającego osiągniĊcie sukcesu. Poleganie jedynie na pomocy zewnĊtrznej, o czym Ğwiadczą liczne przykáady, prowadzi do dáugotrwaáego, ale nieskutecznego wspomagania obszarów wiejskich (np. przykáady z Grecji, byáej NRD, Wáoch)15.
CZYNNIKI ODDZIAàUJĄCE
NA FORMY ZAGOSPODAROWANIA WSI
Truizmem jest stwierdzenie, Īe ogromna jest liczba czynników, które wpáywają na powstające formy zagospodarowania wsi, jakkolwiek znaczenie procesów urbaniza-cyjnych i depopulaurbaniza-cyjnych trudno przeceniü. Tym niemniej przynajmniej kilka gáównych przyczyn zmian warto wyliczyü i spróbowaü okreĞliü, jakie bĊdzie ich od-dziaáywanie na ksztaát przestrzeni wiejskiej w perspektywie najbliĪszych dekad.
Wydaje siĊ bardzo prawdopodobne, Īe w horyzoncie kolejnych dekad, podstawo-we znaczenie bĊdą miaáy juĪ wystĊpujące w kraju ogólne trendy demograficzne, sprowadzające siĊ do stopniowego spadku zaludnienia Polski. Niewiele wskazuje, by w tym czasie miaáo dojĞü do istotnego zmniejszenia odpáywu zagranicznego lud-noĞci i napáywu imigrantów spoza Polski, który miaáby charakter kompensacyjny16. Szczególnie gdy chodzi o obszary wiejskie trudno spodziewaü siĊ spadku odpáywu migracyjnego za granicĊ i wzrostu napáywu. Konsekwencją tych trendów bĊdą gáĊ-bokie przeksztaácenia zarówno w sferze gospodarczej, jak i w zakresie stosunków spoáecznych, zarówno w mieĞcie, jak i na wsi. Przy czym moĪna sobie wyobraziü, Īe dla wielu obszarów wiejskich, szczególnie tych, które pozostaną peryferyjne ko-munikacyjnie, ekonomicznie i spoáecznie, model tzw. zamkniĊtego cyklu depopula-cji wsi17 moĪe staü siĊ rzeczywistoĞcią. Odpáyw z obszarów wiejskich do miast dotyczy gáównie stref peryferyjnych, zarówno w skali krajowej, jak i regionalnej (czĊsto równieĪ w lokalnej) i kieruje siĊ przede wszystkim do gáównych aglomeracji 15M. Sáodowa-Heápa, 2009: ZrównowaĪony rozwój terenów otwartych ! punkt widzenia ekono-misty, [w:] Jak zapewniü rozwój zrównowaĪony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwo-ju, Warszawa, s. 22!28.
16Por. M. Farrell, M. Mahon, J. McDonagh, 2012: The rural as a return migration destination,
Eu-ropean Countryside, vol. 4, issue 1, s. 31!44.
17Model zamkniĊtego krĊgu depopulacji wsi to koncepcja, w której początkowy odpáyw migra-cyjny znaczącej liczby mieszkaĔców (szczególnie z máodszych grup wiekowych) jakiegoĞ obsza-ru skutkuje spadkiem popytu zarówno w sektorze usáug, jak i produkcji. Pojawiają siĊ ograniczenia i trudnoĞci rynkowe, w tym równieĪ na rynku pracy. W efekcie uruchomiony odpáyw migracyjny nie ustaje, prowadząc do stopniowego zmniejszania siĊ potrzeb i związanego z nimi popytu. Przy braku interwencji proces pogáĊbia negatywne zmiany, a ich pochodną są zjawiska depopulacyjne i ich skutek ! zanik struktur osadniczych na rozlegáych obszarach wiejskich. Por. m.in. J.E. Taylor, 2001: Migration: new dimensions and characteristics, causes, consequences and implications for
rural poverty. Food, Agriculture and Rural Development, K.G. Stamoulis (red.). Food and
Agri-cultural Organisation. Rome; W. Weiß, 2002: Der Ländlichste Raum ! regional-demografische Per-spektiven. Probleme von Abwanderungsgebieten mit geringer Bevölkerungsdichte, [w:] Der
miejskich, a w mniejszym stopniu do oĞrodków regionalnych. W wyniku trendów tego typu w otoczeniu tych ostatnich, w tzw. strefach wewnĊtrznych pograniczy, ujawniają siĊ negatywne procesy peryferyzacji obszarów wiejskich. Odpáyw obejmuje tylko nie-które grupy wiekowe, gáównie osoby starsze oraz najmáodszą grupĊ produkcyjną (uczą-cy siĊ, poszukujący pracy)18. W strefach oddziaáywania duĪych aglomeracji miejskich, a wiĊc w znacznym stopniu zurbanizowanych, przepáywy migracyjne bĊdą miaáy raczej charakter wymiany ludnoĞci, o dodatnim dla stref wiejskich bilansie19.
Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni mają Ğcisáy związek z gĊstoĞcią zalud-nienia i intensywnoĞcią dziaáalnoĞci gospodarczej20, co oznacza, Īe gáówne znacze-nie dla przebiegu tych zjawisk mają prognozy demograficzne dla Polski. Praktycznie wszystkie prognozy wskazują, Īe w poáowie wieku populacja kraju wyraĨnie siĊ zmniejszy21. Zmniejszenie liczby mieszkaĔców dotknie jednak w nierównym stop-niu miasta i obszary wiejskie oraz bĊdzie miaáo bardzo nierównomierny rozkáad w ukáadzie regionalnym. Charakterystyczny dla pierwszej dekady XXI wieku ogól-ny trend wzrostowy na obszarach wiejskich stopniowo przejdzie w stagnacjĊ, a byü moĪe i spadek zaludnienia. Tylko obszary o szczególnej atrakcyjnoĞci osadniczej (otoczenie Warszawy oraz w mniejszym stopniu Krakowa, GdaĔska i Wrocáawia, a takĪe strefa nadmorska, pojezierna i górska), bĊdą cechowaü siĊ wzrostem liczby mieszkaĔców, natomiast pozostaáe obszary w wiĊkszym lub mniejszym stopniu ule-gną depopulacji.
Dodatkowo, rozbieĪny kierunek zmian w strukturze wielkoĞci gospodarstw rol-nych z rosnącą liczbą gospodarstw duĪych, ale i maáych (te ostatnie to przewaĪnie gospodarstwa osób utrzymujących siĊ z pozarolniczych Ĩródeá dochodów), równieĪ nie wpáyną na podtrzymanie dotychczasowego ukáadu wiejskiej przestrzeni22.
Wreszcie, waĪnym czynnikiem oddziaáującym na ksztaát i formy zagospodaro-wania wsi, bĊdzie wzrost poziomu Īycia mieszkaĔców kraju i rosnąca ĞwiadomoĞü znaczenia, jakie mają w tym kontekĞcie walory Ğrodowiska przyrodniczego i krajo-brazu kulturowego23, chociaĪ sáabe efekty procesów integracji Ğrodowisk wiejskich 18R. Mai, C. Schlomer, 2007: Erneute Landflucht?: Wanderungen aus dem ländlichen Raum in die Agglomerationen, Zeitschrift für Bevolkerungswissenschaft: Demographie, Jg. 32, z. 3/4, s. 713!742; A. Findlay, A. Stockdale, A.M. Findlay, D. Short, 2001: Mobility as a Driver of Chan-ge in Rural Britain: An Analysis of the Links between Migration, Commuting and Travel to Shop Patterns. International Journal of Population Geography, vol. 7, s. 1!15.
19K. Halfacree, 2008: To Revitalise Counterurbanisation Research? Recognising an International and Fuller Picture. Population, Space and Place, vol. 14, s. 479!495.
20Por. EU-LUPA, European Land Use Pattern, Applied Research 2013/1/8, Draft Final Report (Part B) | Version 06/June/2012, ESPON.
21Z. Strzelecki, 2011: LudnoĞü Polski w 2050 roku, [w:] Wizja przyszáoĞci Polski. Studia i
anali-zy, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, Z. Strzelecki, L. KuĨnicki (red. nauk.). Polska Akademia Nauk
Ko-mitet Prognoz ! "Polska 2000 Plus#, t. I SpoáeczeĔstwo i paĔstwo, Warszawa, s. 45!56.
22Por. J. BoĪek, D. Bogocz, 2012: Przestrzenne zróĪnicowanie struktury agrarnej województw w ujĊciu dynamicznym. Zeszyty Naukowe Maáopolskiej WyĪszej Szkoáy Ekonomicznej w Tarnowie, t. 20, nr 1, czerwiec 2012, s. 21!38; J. Faákowski, 2010: Zmiany liczby gospodarstw rolnych w Pol-sce w okresie transformacji, Gospodarka Narodowa nr 1!2, s. 89!108.
23J. Wilkin, 2005: O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska wieĞ
w strefach intensywnej urbanizacji oraz ĪywioáowoĞü wielu trendów sugerują, Īe struktura wiejskiego osadnictwa i formy krajobrazu mogą byü niewiele lepsze niĪ w pierwszej dekadzie XXI wieku24.
Analiza przyszáych kierunków rozwoju obszarów wiejskich Polski powinna od-bywaü siĊ z uwzglĊdnieniem szerokiego kontekstu zmian w polityce rozwoju wsi re-alizowanej w obrĊbie unijnej wspólnej polityki rolnej (WPR). Ogólne ramy tej polityki ulegaáy radykalnym przemianom, w nastĊpstwie zmieniających siĊ uwarun-kowaĔ na páaszczyĨnie gospodarczo-spoáecznej, a od lat 90. ! takĪe w sferze Ğrodo-wiskowej. Ten ostatni kontekst z czasem stopniowo nabieraá znaczenia, by po 2005 roku staü siĊ gáówną skáadową ksztaátowania polityki wiejskiej, na równi z kwestia-mi ekonokwestia-micznykwestia-mi oraz spoáeczno-kulturowymi.
W europejskiej wizji rozwoju wsi z pierwszej dekady lat 2000. wskazano grupĊ najbardziej istotnych wyzwaĔ, mających swoje przeáoĪenie na polityki krajowe i re-gionalne:
! gwaátowne przemiany demograficzne,
! presja urbanizacyjna w postaci rozrostu przedmieĞü, ! deagraryzacja obszarów wiejskich,
! dąĪenie do wyrównywania poziomu i jakoĞci Īycia miĊdzy miastem a wsią
oraz pomiĊdzy terenami wiejskimi o charakterze rozwiniĊtym i peryferyjnym,
! sprostanie wyzwaniom klimatycznym zarówno w rolnictwie, jak i w
szer-szym kontekĞcie wielofunkcyjnego i zrównowaĪonego rozwoju obszarów wiejskich25.
Trudno sobie wyobraziü, aby któreĞ z powyĪszych wyzwaĔ przestaáo mieü zna-czenie w rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, chociaĪ moĪna przypuszczaü, Īe wydatnie zmniejszy siĊ presja urbanizacyjna i deagraryzacyjna, a dąĪenie do wyrów-nywania poziomu i jakoĞci Īycia w relacji miasto!wieĞ, bĊdzie wzmacniaü trendy rozwoju wsi i rolnictwa w kierunku wielofunkcyjnej struktury obszarów wiejskich26.
Strategie rozwoju spoáeczno-gospodarczego i przestrzennego, a takĪe w ujĊciach regionalnych, przygotowywane w kraju oraz strategie dla obszarów wiejskich z pierwszej dekady XXI wieku stawiają za cel poprawĊ jakoĞci Īycia na wsi oraz efektywne wykorzystanie zasobów i potencjaáów obszarów wiejskich, w tym rolnic-twa i rybacrolnic-twa dla zrównowaĪonego rozwoju kraju27.
24K. Kajdanek, 2012: Suburbanizacja po polsku, Nomos, Kraków.
25A. Haáasiewicz, 2011: Rozwój obszarów wiejskich w kontekĞcie zróĪnicowaĔ przestrzennych
w Polsce i budowania spójnoĞci terytorialnej kraju. MRR, Warszawa,
https://www.mrr.gov.pl/roz-woj_regionalny/Ewaluacja_i_ analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajowe/Documents/Eksper-tyza_Rozwoj_%20obszarow_wiejskich_09082011.pdf; U. Budzich-Szukaáa, 2005: Czy wieĞ uratuje cywilizacjĊ? ! wizja polskiej wsi w perspektywie 25-lecia. Polska wieĞ 2025. Wizja
rozwo-ju. J. Wilkin (red.). IRWiR PAN, Warszawa; K. Heffner, B. Klemens, 2012: JakoĞü Īycia i
aktyw-noĞü mieszkaĔców na obszarach wiejskich (na przykáadzie województwa opolskiego), Barometr
Regionalny, nr 4, s. 81!88.
26MoĪe to byü m.in. konsekwencja ogólnego spadku zaludnienia, procesów reurbanizacji miast, poprawy dostĊpnoĞci obszarów peryferyjnych itd.
27Rozwój obszarów wiejskich jest uwzglĊdniany zarówno w Strategii Rozwoju Kraju 2007!205 (SRK), jak i Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 204!2020. Regiony, miasta, obszary
Wizja rozwoju obszarów wiejskich w Polsce zakáada, Īe juĪ w 2020 roku wieĞ bĊdzie atrakcyjnym miejscem zamieszkania, wypoczynku oraz prowadzenia
dziaáalnoĞci rolniczej i pozarolniczej. Te formy zagospodarowania przestrzeni i aktywnoĞci w sposób komplementarny bĊdą siĊ przyczyniaü do wzrostu gospo-darczego. Z myĞlą o przyszáych pokoleniach obszary wiejskie mają dostarczaü dóbr publicznych oraz rynkowych, zachowując unikalne walory przyrodnicze, krajobrazowe i kulturowe. MieszkaĔcy wsi bĊdą posiadaü szeroki dostĊp do wy-sokiej jakoĞci edukacji, zatrudnienia, sáuĪby zdrowia, dóbr kultury i nauki, na-rzĊdzi spoáeczeĔstwa informacyjnego i niezbĊdnej infrastruktury technicznej. Obszary wiejskie zachowają swój unikalny charakter dziĊki zrównowaĪonemu rozwojowi konkurencyjnego rolnictwa i rybactwa.
Gdyby osiągnąü chociaĪ w jakiejĞ czĊĞci elementy wizji wskazane w opisie strate-gicznych dokumentów rozwoju, to w kolejnych dekadach wysiáek rozwojowy na obsza-rach wiejskich powinien koncentrowaü siĊ na podtrzymywaniu stanu zagospodarowania. W formuáowanych w latach 2004!2012 strategiach rozwoju kraju znalazá siĊ po-stulat, by obszary wiejskie staáy siĊ dla mieszkaĔców Polski konkurencyjnym
miej-scem do zamieszkania i prowadzenia dziaáalnoĞci gospodarczej. Dlatego polityka
rozwojowa wobec obszarów wiejskich powinna uwzglĊdniaü zarówno rolniczy, jak i pozarolniczy rozwój wsi. WĞród procesów okreĞlających trendy zmian na obsza-rach wiejskich wymienia siĊ:
! rozwój przedsiĊbiorczoĞci i aktywnoĞci pozarolniczej, ! wzrost konkurencyjnoĞci gospodarstw rolnych,
! rozwój i poprawĊ infrastruktury technicznej i spoáecznej na obszarach wiejskich, ! wzrost jakoĞci kapitaáu ludzkiego oraz aktywizacjĊ zawodową mieszkaĔców wsi. W strategiach rozwoju polskiej gospodarki i przestrzeni z lat 2000. stwierdza siĊ jednoznacznie, Īe Polska nie osiągnie spójnoĞci terytorialnej, jeĞli polityki rozwojowe nie uwzglĊdnią w wiĊkszym stopniu obszarów wiejskich. CzĊstokroü obszary wiejskie
stanowią obszar marginalizacji gospodarczej, spoáecznej, edukacyjnej i kulturowej.
PodkreĞla siĊ równieĪ koniecznoĞü przeciwdziaáania procesom marginalizacji wsi i wykorzystania jej potencjaáu rozwojowego, chociaĪ w kontekĞcie forsowanej polity-ki rozwoju w oparciu o struktury metropolitalne nie moĪna mieü pewnoĞci, jak dalece są to jedynie werbalne sformuáowania. Procesy depopulacyjne i peryferyzacji obejmu-jące stosunkowo szerokie obszary wiejskie, zarówno w skali kraju, jak i regionów, skutkują równieĪ dekapitalizacją i stopniowym zanikiem zabudowy i infrastruktury wsi, wzrostem rozproszenia obszarów zagospodarowanych i segmentacją przestrzeni. Inicjatywy zmieniające te trendy oraz przeciwdziaáanie tym zjawiskom wymaga odpo-wiednio przygotowanych i wáaĞciwie adresowanych aktywnoĞci i sposobów interwen-cji uwalniających potencjaá wsi.
KIERUNKI ZMIAN W ZAGOSPODAROWANIU PRZESTRZENI WSI
Procesy zmian w wiejskiej przestrzeni, bĊdące efektem zjawisk gospodarczych, ludno-Ğciowych i spoáeczno-kulturowych związanych z okresem po 1990 roku, ujawniają siĊ w powstawaniu w strukturze osadnictwa wiejskiego wielu nowych form zagospoda-rowania. Przede wszystkim chĊü przyciągniĊcia do gmin wiejskich inwestorów
zewnĊtrznych skutkuje pojawieniem siĊ bardzo licznych, niezwiązanych z sektorem rolnictwa, form zainwestowania produkcyjnego i magazynowego. RoĞnie liczba in-westycji związanych z ochroną Ğrodowiska i jego poprawą (oczyszczalnie Ğcieków, przepompownie, urządzenia wodno-kanalizacyjne, energetyczne itp.). Rozwijają siĊ, szczególnie w pobliĪu najwiĊkszych miast, wsie o nierolniczym charakterze (osiedla deweloperskie, zabudowa szeregowa, rezydencjonalna). Stopniowo przywracane są do uĪytkowania liczne paáace, zamki i dwory, których nowe funkcje (najczĊĞciej tu-rystyczno-rekreacyjne, uzdrowiskowe, biznesowe itp.) zmieniają strukturĊ gáównych akcentów przestrzennych i funkcjonalnych obszarów wiejskich w co najmniej lokal-nej skali. Coraz wiĊkszego znaczenia nabiera równieĪ wykorzystanie starej zabudo-wy i powstawanie nowej ! jako tzw. drugich domów, które wprowadzają do osiedli wiejskich nie tylko nowe formy ksztaátowania przestrzeni wsi, lecz takĪe nowe spo-soby funkcjonowania spoáecznoĞci wiejskich. Wreszcie, ogromna liczba, skutkują-cych zmianami porządkującymi w lokalnych przestrzeniach wsi, inicjatyw związanych z aktywnoĞcią liderów wiejskich i lokalnych grup dziaáania.
Jak siĊ wydaje, w relatywnie krótkim okresie, znaczącą szansą dla obszarów wiejskich moĪe byü stopniowe przesuniĊcie w kierunku tzw. zielonej gospodarki. Aby odwróciü trendy depopulacyjne, które dotykają gáównie wsie w strefach o cha-rakterze peryferyjnym lub rejony trudno dostĊpne komunikacyjnie ! na wsi musi po-zostawaü wiĊcej ludzi máodych. Jednym z gáównych czynników zatrzymujących tĊ grupĊ mieszkaĔców na wsi są trwaáe miejsca pracy o zróĪnicowanym charakterze tworzone w bliskim, áatwym do osiągniĊcia, otoczeniu wsi lub sprzyjające aktywno-Ğci i przedsiĊbiorczoaktywno-Ğci warunki funkcjonowania máodych zasobów pracy w strefach wiejskich (entrepreneurship millieu, wiejska przedsiĊbiorczoĞü itd).
Warunki, które sprzyjają rozwojowi obszarów wiejskich, a wiĊc i podtrzymywa-niu ich struktury przestrzennej, to gáównie:
! podtrzymywanie zróĪnicowania obszarów wiejskich jako dobra ogólnego,
przy-noszącego korzyĞci mieszkaĔcom i uĪytkownikom w skali kraju i Europy,
! wspieranie inicjatyw rozwijających wymianĊ gospodarczą i
spoáeczno-kulturo-we powiązania zewnĊtrzne obszarów wiejskich,
! rozpoznanie strategicznych moĪliwoĞci i potencjalnych dziedzin rozwoju
"zie-lonej gospodarki# w skali regionalnej i lokalnej (pojĊcie "inteligentnych specja-lizacji#),
! wskazanie potencjalnych przedsiĊwziĊü "zielonej gospodarki# szczególnie
przy-datnych na obszarach wiejskich (np. przetwarzanie biomasy, rolnictwo ekolo-giczne, energia odnawialna),
! wsparcie finansowe i administracyjne dla przedsiĊbiorców i osób
rozpoczynają-cych dziaáalnoĞü gospodarczą,
! wsparcie dla przedsiĊwziĊü gospodarczych i spoáecznych z obszarów wiejskich
otwierających siĊ na wspóádziaáanie z sektorem badaĔ i nauki,
! promowanie rozwoju kapitaáu ludzkiego i spoáecznego,
! integrowanie zagadnieĔ związanych z ochroną Ğrodowiska z dziaáalnoĞcią
sek-torów nierolniczych i upowszechnieniem siĊ wspóáczesnych standardów Īycia. Zarówno w pierwszej dekadzie XXI wieku, jak i póĨniej, obszary wiejskie dys-ponują ciągle znaczącymi, wolnymi zasobami pracy. ĝwiadczy o tym porównanie
struktury zatrudnienia w gospodarstwach rolnych paĔstw czáonkowskich Unii Euro-pejskiej, wskazujące na utrzymujący siĊ nadmiar zasobów pracy zaangaĪowanych w sektor rolny28. Mogą one dywersyfikowaü stopniowo strukturĊ ekonomiczną wsi poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w sektorach "zielonej gospodarki#29 powsta-jących na obszarach wiejskich, a nie w oddalonych duĪych oĞrodkach miejskich. Skutkiem przestrzennym wykorzystania tych zasobów moĪe byü róĪnicowanie funkcjonalne przestrzeni wiejskiej oraz intensyfikacja wykorzystania i moderniza-cja juĪ istniejącej zabudowy, nadawanie jej nowych form, a takĪe lepsze utrzyma-nie infrastruktury technicznej i spoáecznej wsi. Perspektywicznie patrząc, podobne znaczenie mają równieĪ modernizacyjne przeksztaácenia rynku pracy w rolnictwie i jego otoczeniu30.
KONTYNUACJA PROCESU SUBURBANIZACJI I URBAN SPRAWL
Zmiany w zagospodarowaniu obszarów wiejskich idą ! ogólnie biorąc ! w dwóch kierunkach. Z jednej strony, coraz szerszy jest zasiĊg "kolonizacji# miejskiej, która polega na inwazji jedno-, jak równieĪ wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej za-równo w otoczenie tradycyjnych wsi, jak i na obszary uĪytkowane dotąd rolniczo (równieĪ na tereny leĞne). Powiązania mieszkaĔców są zewnĊtrzne i niezintegrowa-ne lokalnie31. W strukturach osadniczych powstają funkcjonalne ukáady równolegáe, wsie nie przeksztaácają siĊ w ukáady wielofunkcyjne, czĊsto ze wzglĊdu na zanika-jący popyt na lokalne usáugi i towary zamierają funkcje usáugowe, co w wielu wy-padkach prowadzi nawet do wyludniania siĊ tego typu jednostek. Podobne procesy zachodzą czĊsto we wsiach maáych i peryferyjnie poáoĪonych.
Z drugiej strony, w wielu polskich regionach proces odchodzenia od rolnictwa prawie siĊ zakoĔczyá (m.in. województwa: lubuskie, opolskie, Ğląskie, maáopolskie, podkarpackie) i tylko w nielicznych gospodarstwach domowych na wsi gáównym Ĩródáem utrzymania jest dziaáalnoĞü rolnicza. W warunkach transformacji gospodarczej w Polsce zmiany funkcjonalne, a wiĊc powiązania poprzez pracĊ, edukacjĊ, handel 28L. Páatkowska-Prokopczyk, 2012: "Zielone miejsca pracy# jako element wielofunkcyjnego roz-woju obszarów wiejskich ! próba rozpoznania zjawiska, Journal of Agribusiness and Rural
Deve-lopment, www.jard.edu.pl 3 (25) 2012, s. 195!206; K. Heffner, 1999: Problem tworzenia miejsc
pracy na terenach wiejskich. Czynnik przestrzeni. Biuletyn nr 9: "Zielone# miejsca pracy na wsi. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, s. 54!58.
29A. Rosner, M. Stanny, 2007: Poziom rozwoju spoáeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce a dynamika przemian, [w:] Programowanie rozwoju regionu. àad ekonomiczny i
Ğrodo-wiskowo-przestrzenny, K. Heffner (red. nauk.). Wydz. Zarządzania i InĪynierii Produkcji
Politech-niki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, KPZK PAN, Opole, s. 327!338; R. Baum, 2008: Sustainable development of agriculture and its assessment criteria. Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 1 (7), s. 5!15.
30J.C. Perez-Mesa, E. Galdeano-Gomez, J.A. Aznar-Sanchez, 2011: The Complexity of Theories on Rural Development in Europe: An Analysis of the Paradigmatic Case of Almeria (South-east Spain). Sociologia Ruralis, vol. 51, no. 1, s. 54!78.
31K. Heffner, 2011: Semiurbanizacja a suburbanizacja. Ewolucja procesów w aglomeracji opol-skiej, [w:] Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, J. Sáodczyk (red.). Studia
i usáugi, uczestnictwo w kulturze i inne ! w tradycyjnych strukturach osiedli wiej-skich zachodzą ewolucyjnie. Liczne wsie Īywioáowo urbanizują siĊ w sensie spo-áecznym i przestrzennym, a czĊĞü z nich nabiera wielofunkcyjnego charakteru, stając siĊ zarówno miejscem zamieszkania, jak i pracy oraz wypoczynku (m.in. rozszerza-jące siĊ zjawisko drugich domów), o rosnącym stopniu integracji spoáecznej i popra-wiającej siĊ jakoĞci Īycia (rys. 1!3)32.
Wiele wskazuje na to, Īe procesy osáabiające powiązania funkcjonalne na linii centra metropolitalne ! regionalne, gáównie wiejskie zaplecza, i równolegle wzmac-niające związki z innymi metropoliami ! bĊdą ciągle w fazie początkowej.
Niestety, Īywioáowe procesy intensyfikujące bezpoĞrednie oddziaáywania wiĊk-szych miast (nie tylko metropolii) na tereny przylegáe, przewaĪnie wiejskie, w stre-fach tzw. miejskich obszarów funkcjonalnych trwają, a nawet ulegają intensyfikacji, co pozwala sądziü, Īe trend rozpraszający zabudowĊ i zainwestowanie obszarów wiejskich utrzymywaü siĊ bĊdzie co najmniej przez kolejną dekadĊ. ZasiĊg obsza-rów funkcjonalnie, ĞciĞle powiązanych z wiĊkszymi miastami roĞnie, przyjmując i kontynuując trend rozlewania siĊ miasta (urban sprawl)33. Chodzi zarówno o for-my zabudowy, jak i miejski styl Īycia, a takĪe o rosnący wymiar dojazdów do pracy w centrach miast. W praktyce oznacza to, Īe w dokumentach strategicznych uznaje siĊ, iĪ proces odchodzenia od tradycyjnego podziaáu struktur osadniczych na miasto i wieĞ, ze wzglĊdu na postĊpującą urbanizacjĊ stosunkowo szerokich stref wiejskich, zwáaszcza w sąsiedztwie duĪych miast ! ma charakter modelowy, a rosnące zróĪni-cowanie funkcjonalne wsi ogranicza znaczenie funkcji rolniczej.
KONCEPCJE ZMIAN I KIERUNKI PRZEKSZTAàCEē PRZESTRZENI WIEJSKIEJ W POLSCE
Najnowsze trendy rozwojowe na obszarach wiejskich sytuują strefy zapóĨnienia i ni-skiej dynamiki wzrostu w rejonach poáoĪonych peryferyjnie w stosunku do sieci gáównych miast, a takĪe czĊĞciej w Polsce wschodniej niĪ zachodniej. W okresie transformacji, spoĞród obu czynników, okreĞlających przestrzenne zróĪnicowanie obszarów wiejskich, wiĊkszą rolĊ odgrywają kwestie poáoĪenia w kategoriach opisu centrum!peryferie niĪ zaszáoĞci historyczne (rozbiorowe i związane z przesuniĊciem granic po II wojnie Ğwiatowej)34.
32Por. wiĊcej na ten temat: K. Heffner, 2011: Problemy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej, [w:] Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Diagnozy, strategie, koncepcje polityki, I. NurzyĔska i M. Drygas (red. nauk.). Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, s. 175!194; K. Heff-ner, A. Czarnecki, 2011: Wpáyw zjawiska drugich domów na rozwój obszarów wiejskich, [w:]
Drugie domy w rozwoju obszarów wiejskich, K. Heffner i A. Czarnecki (red. nauk.). Instytut
Roz-woju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, s. 131!162.
33Por. m.in. wnioski z opracowaĔ: R. WilczyĔski, M. Wiland, I. NiedĨwiedzka-Filipiak, I. Solisz, 2014: PrzestrzeĔ wiejska, [w:] PrzestrzeĔ Īycia Polaków, Raport, J. Sepioá (red.). SARP, Warsza-wa, s. 37!66; U. Szachowicz, I. NiedĨwiecka-Filipiak, 2007: Problematyka przemian funkcjonal-nych i przestrzenfunkcjonal-nych gmin podmiejskich ! wybrane zagadnienia na przykáadzie gminy DobrzeĔ Wielki. Woda, ĝrodowisko, Obszary wiejskie, t. 7, z. 2b (21), IMUZ, Falenty.
JeĞli syntetycznie ująü cechy struktur przestrzennych wsi i charakterystyki obsza-rów wiejskich, które sprzyjają wielokierunkowemu rozwojowi spoáeczno-gospodar-czemu, to moĪna je zebraü w nastĊpujące stwierdzenia:
! tylko czĊĞü miejscowoĞci na obszarach wiejskich jest podatna na rozwój
spo-áeczno-gospodarczy, dotyczy to szczególnie osiedli o charakterze skupionym i zwartym; wiĊkszoĞü wsi wymaga dziaáaĔ inicjujących aktywizacjĊ,
! poprzez programy i inicjatywy odnawiające lub aktywizujące wieĞ moĪna
pro-cesy rozwoju w istotny sposób przyspieszyü i przyciągnąü; niektóre z nich ma-ją pierwszorzĊdne znaczenie, inne są nieco mniej istotne,
! korzystną charakterystyką jest duĪa dostĊpnoĞü komunikacyjna wsi oraz
moĪli-woĞü penetracji struktur morfologicznych, tworzących wiejską jednostkĊ osad-niczą poprzez czytelny i utwardzony system dróg i ulic,
! wiĊksza liczba mieszkaĔców, wyznaczająca potencjaá demograficzny wsi (co
najmniej 300 osób, tj. okoáo 100 gospodarstw domowych lub budynków miesz-kalnych), która uzasadnia ekonomicznie podtrzymywanie podstawowego sekto-ra usáug i tworzenie przestrzeni publicznych o charakterze centrum,
! brak negatywnych tendencji w rozwoju demograficznym (zawsze prowadzą one
do degradacji ukáadów przestrzennych wsi i niekorzystnych konsekwencji go-spodarczych),
! zróĪnicowana struktura funkcjonalna ukáadu wiejskiego (wielofunkcyjnoĞü),
najkorzystniej bez dominacji funkcji rolniczej i w mniejszym stopniu mieszka-niowej,
! brak rozproszenia zabudowy wsi jest czynnikiem uáatwiającym integracjĊ
infra-strukturalną oraz spoáeczną, warunkuje dostĊpnoĞü ukáadu wsi ! zwáaszcza z ze-wnątrz,
! záoĪonoĞü morfologiczna wsi, moĪliwa wyáącznie w ukáadach z udziaáem
zabu-dowy skupionej lub zwartej, z konsekwencjami analogicznymi do braku rozpro-szenia, ale zwiĊkszająca dostĊpnoĞü wewnĊtrzną (wyjazdy, kontakty, korzystanie z pojawiających siĊ moĪliwoĞci),
! wystĊpowanie elementów ukáadu centrum wsi o charakterze wĊzáowym, które
zwykle wiąĪe siĊ z bardziej záoĪonymi genetycznie strukturami morfologiczny-mi (wsie ulicowe, owalnice, wielodroĪnice, wsie placowe, osady targowe, osa-dy przemysáowe lub zdegradowane miasta),
! liczne nowe obiekty, w tym o funkcji niemieszkaniowej i nierolniczej, oraz
wy-stĊpowanie zabudowy usáugowej, przemysáowej i wielorodzinnej.
Koncepcje rozwoju przestrzennego, związane z regulacją procesów suburbani-zacji w strefach oddziaáywania duĪych aglomeracji miejskich w krajach Europy Zachodniej opierają siĊ na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania áa-du przestrzennego, podtrzymywania ciągáoĞci kulturowej, równowaĪenia rozwoju (sustainability) oraz podnoszenia integralnoĞci osiedli wiejskich35. Podejmowane 35M. Antrop, 2000: Changing patterns in the urbanized countryside of Western Europe,
Landsca-pe Ecology no. 15, s. 257!270; J. Aring, G. Herfert, 2001: Neue Muster der Wohnsuburbanisierung,
[w:] Suburbanisierung in Deutschland. Aktuelle Tendenzen, K. Brake, J. Dangschat, G. Herfert, (red.). Leske und Budrich, Leverkusen-Opladen, s. 43!56.
dziaáania i przedsiĊwziĊcia rozwojowe generalnie nie naruszają toĪsamoĞci wsi, na-tomiast podtrzymują wiĊzi spoáeczne i aktywizują lokalne spoáecznoĞci wiejskie (inicjatywy rewaloryzacyjne w zabudowie historycznej, przeciwdziaáanie nie-kontrolowanemu rozproszeniu zabudowy, tworzenie systemu przestrzeni pu-blicznych itp.)36.
Jeszcze w latach 60. XX wieku obszary wiejskie w Polsce miaáy gáównie cha-rakter monofunkcyjny, rolniczy i byáy obsáugiwane przez liczne, zazwyczaj nie-wielkie lokalne centra (najczĊĞciej maáe miasta, byáe miasta lub wiĊksze wsie gminne). PóĨniej struktura funkcjonalna wsi stopniowo siĊ komplikowaáa, a w otoczeniu szybko rosnących oĞrodków miejskich rosáa zarówno liczba miesz-kaĔców, jak i zmieniaá siĊ ukáad spoáeczny i ekonomiczny wsi (m.in. odchodze-nie od rolnictwa, nowe zakáady przemysáowe, usáugowe, ludnoĞü dwuzawodowa, praca w mieĞcie, drugie domy). Zjawiska te przybraáy niekontrolowany charakter i coraz szerzej zaczĊto opisywaü liczne negatywne skutki Īywioáowej urbanizacji (okreĞla siĊ ją czĊsto terminem urban sprawl) na obszarach wiejskich, do których naleĪą:
!nieproporcjonalny wzrost powierzchni uĪytków nierolniczych i leĞnych oraz
nie-wspóámierny rozwój zabudowy,
!konsumpcja ziemi roĞnie szybciej niĪ gĊstoĞü zaludnienia, marnotrawne
zapo-trzebowanie na nowe tereny, niewspóámierne do wielkoĞci koniecznych dla pro-wadzonych aktywnoĞci,
!rozpowszechnienie wzorców planistycznych propagujących niskie gĊstoĞci
uĪyt-kowania (mieszkania, biura, usáugi, przemysá, turystyka); w warunkach rynko-wych skutkuje to ekspansją terenów zagospodarowanych na zewnĊtrzne, wiejskie obszary otwarte o dobrej dostĊpnoĞci (rolnicze, leĞne, uĪytki ekologiczne),
!utrudnienia i zagroĪenie dla polityki zrównowaĪonego rozwoju37.
W sensie przestrzennym, Īywioáowe procesy urbanizacyjne na obszarach wiej-skich skutkują niską gĊstoĞcią zabudowy, brakiem ciągáoĞci i nierównomiernym uĪytkowaniem ziemi, nadmierną lokalną koncentracją i jednostronnym uĪytkowa-niem ziemi, niską centralnoĞcią organizacji przestrzennej oraz duĪą odlegáoĞcią miĊdzy róĪnymi formami uĪytkowania ziemi (kwestia obniĪonej lokalnie dostĊp-noĞci, rys. 1)38.
36A.M. Williams, G. Shaw, 2009: Future play: tourism, recreation and land use. Land Use Policy, vol. 26, s. 326!335; L. Czernik, 2009: WieĞ w procesie suburbanizacji na przykáadzie wybranych
wsi Poáudniowej Anglii. [Politechnika SzczeciĔska, wspóápraca w zakresie projektu badawczego Ksztaátowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykáadzie oddziaáywania funkcjonalnego miasta Szczecina, http://www.led.ps.pl/publikacje/ LC_PF_0407_S.pdf (dostĊp: 10.02.2011)]; E.
Gonda--SoroczyĔska, 2009: Przemiany strefy podmiejskiej Wrocáawia w ostatnim dziesiĊcioleciu.
Infra-struktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4, Polska Akademia Nauk, Oddziaá w Krakowie,
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków, s. 149!165.
37Por. np. Ksztaátowanie przestrzeni wsi podmiejskiej ! na przykáadzie obszaru oddziaáywania
funkcjonalnego miasta Szczecina, http://www.led.ps.pl/BADANIA/podsumowanie.htm (dostĊp:
19.09.2010).
38A. Lisowski, 2005: Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Wspóáczesne procesy urbanizacji i ich
skutki, I. JaĪdĪewska (red.). Konwersatorium Wiedzy o MieĞcie XVIII, Katedra Geografii Miast
RYSUNEK 1. Narastanie rozproszenia zabudowy wiejskiej po 1990 roku (Chrząstowice, woj. opolskie) FIGURE 1. The growth of urban sprawl after 1990 around Chrząstowice, Opole Provinc
ħródáo: Oprac. [Szachowicz 2011].
WspóáczeĞnie do najwaĪniejszych czynników wywoáujących proces niekontrolo-wanej urbanizacji wsi zaliczyü moĪna politykĊ wáadz lokalnych, strategie dewelope-rów i preferencje mieszkaniowe stosunkowo wąskiej grupy mieszkaĔców miast tworzącej klasĊ Ğrednią. Ekspansja zabudowy miejskiej przyczynia siĊ do nawar-stwiania siĊ wielu problemów w funkcjonowaniu obszarów wiejskich ! niszczenie obszarów zalesionych, wzrost zanieczyszczenia Ğrodowiska przyrodniczego, obudo-wa dróg i szlaków komunikacyjnych skutkująca wzrostem trudnoĞci komunikacyj-nych i transportowych, zanik historyczkomunikacyj-nych ukáadów morfologicznych wsi, osáabienie wiĊzów sąsiedzkich, tradycyjnie áączących mieszkaĔców maáych miaste-czek i wsi oraz znaczący wzrost kosztów komunalnych.
Coraz wiĊksze obszary w wiejskim otoczeniu duĪych miast są zajmowane przez inspirowane aktywnoĞcią miejską nowe osiedla mieszkaniowe, powiązane bezpoĞred-nio z nimi centra handlowe, supermarkety, kompleksy biur (business parks, special
Legenda obszar zabudowany do 1940 obszar zabudowany do 1990 obszar zabudowany po 1990 lasy pola, łąki inne/okres powstania zbiorniki wodne ciek wodny cmentarz kościół droga wojewódzka droga kolej skala 1:25000 C K Lokalizacja 0 5 10 km
Legenda obszar zabudowany do 1940 obszar zabudowany do 1990 obszar zabudowany po 1990 lasy pola, łąki inne/okres powstania zbiorniki wodne ciek wodny cmentarz kościół droga wojewódzka droga kolej skala 1:25000 C K Lokalizacja 0 5 10 km
RYSUNEK 2. Narastanie rozproszenia zabudowy wiejskiej po 1990 roku (DobrzeĔ Wielki, woj. opolskie)
FIGURE 2. The growth of urban sprawl after 1990 around Greater DobrzeĔ, Opole Province ħródáo: Oprac. [Szachowicz 2011].
economic zones), hurtownie i centra logistyczne, zakáady przemysáowe, drogi,
par-kingi, tereny sportowe i rekreacyjne oraz inne rodzaje nierolniczego uĪytkowania ziemi. Nowe formy zagospodarowania funkcjonują prawie wyáącznie w powiązaniu z miastami, a na obszarach wiejskich wokóá miast zmniejsza siĊ wyraĨnie po-wierzchnia gruntów rolnych39.
Procesy rozwoju i zagospodarowania przestrzennego na obszarach wiejskich w szerokim otoczeniu aglomeracji miejskich, a nawet poza nimi, przyjmują formĊ Īywioáowego narastania rozproszonej zabudowy, pomimo wielu formalnych regula-cji, czĊsto równieĪ wkraczają na tereny otwarte, ekologicznie i krajobrazowo cen-ne40. DąĪenie do przyciągniĊcia inwestycji zewnĊtrznych za wszelką cenĊ ma RYSUNEK 3. Narastanie rozproszenia zabudowy wiejskiej po 1990 roku (Zawada, woj. opolskie) FIGURE 3. The growing urban sprawl after 1990 around Zawada, Opole Province
ħródáo: Oprac. [Szachowicz 2011]. Legenda obszar zabudowany do 1940 obszar zabudowany do 1990 obszar zabudowany po 1990 lasy pola, łąki inne/okres powstania zbiorniki wodne ciek wodny cmentarz kościół droga wojewódzka droga kolej skala 1:25000 C K Lokalizacja 0 5 10 km
39Por. J. BaĔski, 2008: Strefa podmiejska ! juĪ nie miasto, jeszcze nie wieĞ, [w:] Gospodarka
przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, A. Jezierska-Thole i L. Kozáowski
(red.). Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikoáaja Kopernika, ToruĔ, s. 29!43.
40Np. I. NiedĨwiecka-Filipiak, Z. Borcz, 2010: Zmiany krajobrazu wiejskiego zagroĪeniem dla zachowania toĪsamoĞci miejsca. Acta Scientiarum Polonorum. Acta Sci. Pol., Administratio Locorum vol. 9(4), s. 85!97; M. Kistowski, 2009: Problemy zrównowaĪonego rozwoju terenów wiejskich !
spoáeczną akceptacjĊ i jest charakterystyczne dla lokalnych struktur, prowadzi do po-wielania inicjatyw otwierających tereny wiejskie pod nowe przedsiĊwziĊcia. Skut-kiem tych zjawisk jest rozgĊszczanie ukáadów przestrzennych wsi, a tym samym rosnące koszty funkcjonowania i uĪytkowania szeroko rozumianej infrastruktury. Pogarszanie zwartoĞci siedlisk wsi pogáĊbia trudnoĞci z zapewnieniem dostĊpu do infrastruktury technicznej, spoáecznej i handlowo-usáugowej oraz komunikacji. Po-Ğrednią konsekwencją tych procesów jest równieĪ masowe odchodzenie od transpor-tu publicznego na wsi na rzecz indywidualnego oraz prawie zupeány zanik obsáugi transportem kolejowym. PrzesuniĊcia te wpáywają negatywnie na Ğrodowisko natu-ralne i na krajobraz wiejski poprzez rosnącą powierzchniĊ terenów wyáączonych z uĪytkowania rolniczego, zabudowanych, wykorzystywanych komunikacyjnie i dla róĪnych terenocháonnych celów.
WiĊkszoĞü trudnych do opanowania zmian w przestrzeni obszarów wiejskich istotnie zwiĊksza koszty funkcjonowania mieszkaĔców wsi i wywoáuje negatywne, czĊsto nieuĞwiadamiane skutki spoáeczne oraz jest Ĩródáem powaĪnych problemów gospodarczych. Dotyczy to zarówno obszarów zurbanizowanych na wsi (suburbani-zacja), stref przejĞciowych, gdzie dominują procesy semiurbanizacji, jak i wiejskich regionów peryferyjnych, gdzie skutkują odpáywem ludnoĞci, depopulacją i czĊstą degradacją zabudowy caáych osiedli wiejskich.
BIBLIOGRAFIA
Aring J., Herfert G., 2001: Neue Muster der Wohnsuburbanisierung, [w:] Suburbanisierung in
Deutschland. Aktuelle Tendenzen, K. Brake, J. Dangschat, G. Herfert, (red.), Leske und
Bu-drich, Leverkusen-Opladen, s. 43!56.
Antrop M., 2000: Changing patterns in the urbanized countryside of Western Europe, Landscape
Ecology, nr 15, s. 257!270.
BaĔski J., 2008: Strefa podmiejska ! juĪ nie miasto, jeszcze nie wieĞ, [w:] Gospodarka
przestrzen-na w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, A. Jezierska-Thole i L. Kozáowski (red.).
Wyd. Naukowe Uniwersytetu Mikoáaja Kopernika, ToruĔ, s. 29!43.
BaĔski J., 2013: Polska wieĞ w perspektywie 2050 roku. Studia Obszarów Wiejskich, t. 33, Komi-sja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ PAN, Warszawa.
Baum R., 2008: Sustainable development of agriculture and its assessment criteria. Journal of
Agribusiness and Rural Development, nr 1 (7), s. 5!15.
BoĪek J., Bogocz D., 2012: Przestrzenne zróĪnicowanie struktury agrarnej województw w ujĊciu dynamicznym. Zeszyty Naukowe Maáopolskiej WyĪszej Szkoáy Ekonomicznej w Tarnowie, t. 20, nr 1 (czerwiec 2012), s. 21!38.
Budzich-Szukaáa U., 2005: Czy wieĞ uratuje cywilizacjĊ? ! wizja polskiej wsi w perspektywie 25-lecia. Polska wieĞ 2025. Wizja rozwoju. J. Wilkin (red.). IRWiR PAN, Warszawa.
ýerne A., 2004: Dispersed and decentralized settlement system. Dela, vol. 21, Ljubljana 2004, s. 83!95.
miĊdzy rozkwitem, peryferyzacją a degradacją, [w:] Jak zapewniü rozwój zrównowaĪony terenów
otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa s. 6!17; M. Wesoáowska, 2005: Rozwój
bu-downictwa mieszkaniowego a przemiany przestrzenne wsi województwa lubelskiego. Studia
Ob-szarów Wiejskich, t. 10, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa; A. ýerne, 2004: Dispersed and decentralized
Czernik L., 2009: WieĞ w procesie suburbanizacji na przykáadzie wybranych wsi Poáudniowej
Anglii. Politechnika SzczeciĔska, (wspóápraca w zakresie projektu badawczego Ksztaátowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykáadzie oddziaáywania funkcjonalnego miasta Szczecina),
http://www.led.ps.pl/publikacje/ LC_PF_0407_S.pdf (dostĊp: 10.02.2011)
Developing Europe$s Rural Regions in the Era of Globalization, Summary Report from the
DER-REG Project, October 2011, http://www.derreg.eu/system/files/DERDER-REG%20Summary %20Report.pdf
Drobek W., Heffner K., 1994: Koncepcja wsi kluczowych a procesy osadnicze na obszarach wiej-skich. Przegląd Geograficzny, t. 66, z. 12, Warszawa, s. 19!31.
Eberhardt P., 1989: Regiony wyludniające siĊ w Polsce. Prace Geograficzne nr 148, IGiPZ PAN, Warszawa.
EDORA. European Development Opportunities for Rural Areas, Applied Research 2013/1/2 Final
Report, Annex 1 (Part C: Scientific Working Papers), ESPON & UHI Millennium Institute 2011, Version 2 August 2011.
Faákowski J., 2010: Zmiany liczby gospodarstw rolnych w Polsce w okresie transformacji.
Gospo-darka Narodowa nr 1!2, s. 89!108.
Farrell M., Mahon M., McDonagh J., 2012: The rural as a return migration destination, European
Countryside, vol. 4, issue 1, s. 31!44.
Findlay A., Stockdale A., Findlay A.M., Short D., 2001: Mobility as a Driver of Change in Rural Britain: An Analysis of the Links between Migration, Commuting and Travel to Shop Patterns.
International Journal of Population Geography vol. 7, s. 1!15.
Frys W., Nienaber B., 2011: Die Situation der Wohnmigranten im ländlichen Saarland, [w:]
Schnel-ler, öfter, weiter? Perspektiven der Raumentwicklung in der Mobilitätsgesellschaft, H.-P. Hege,
Y. Knapstein, R. Meng, K. Ruppenthal, A. Schmitz-Veltin, Ph. Zakrzewski (red.), 13. Junges Forum der ARL. 13. bis 15. Oktober 2010 in Mannheim, Arbeitsberichte der ARL 1, Hannover, s. 94!104.
Golachowski S., 1969: Urbanizacja wsi w województwie opolskim, [w:] Studia nad miastami
i wsiami Ğląskimi, S. Golachowski (red.). Opole!Wrocáaw, s. 180!193.
Gonda-SoroczyĔska E., 2009: Przemiany strefy podmiejskiej Wrocáawia w ostatnim dziesiĊciole-ciu. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4, Polska Akademia Nauk, Oddz. w Krako-wie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków, s. 149!165.
Halfacree K., 2008: To Revitalise Counterurbanisation Research? Recognising an International and Fuller Picture. Population, Space and Place, vol. 14, s. 479!495.
Haáasiewicz A., 2011: Rozwój obszarów wiejskich w kontekĞcie zróĪnicowaĔ przestrzennych
w Polsce i budowania spójnoĞci terytorialnej kraju. MRR, Warszawa, https://
www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Ewaluacja_i_analizy/Raporty_o_rozwoju/Raporty_krajo-we/Documents/Ekspertyza_Rozwoj_%20obszarow_wiejskich_09082011.pdf
Heffner K., 1999: Problem tworzenia miejsc pracy na terenach wiejskich. Czynnik przestrzeni.
Biuletyn nr 9: "Zielone# miejsca pracy na wsi, Instytut na rzecz Ekorozwoju. Warszawa,
s. 54!58.
Heffner, K., 2011: Problemy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej, [w:] Rozwój obszarów
wiej-skich w Polsce. Diagnozy, strategie, koncepcje polityki, I. NurzyĔska i M. Drygas (red. nauk.).
Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, s. 175!194.
Heffner K., 2011: Semiurbanizacja a suburbanizacja. Ewolucja procesów w aglomeracji opolskiej, [w:] Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, J. Sáodczyk (red.). Studia miejskie 3, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 17!34.
Heffner K., Czarnecki A., 2011: Wpáyw zjawiska drugich domów na rozwój obszarów wiejskich, [w:] Drugie domy w rozwoju obszarów wiejskich, K. Heffner i A. Czarnecki (red. nauk.). Insty-tut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa, s. 131!162.
Heffner K., Klemens B., 2012: JakoĞü Īycia i aktywnoĞü mieszkaĔców na obszarach wiejskich (na przykáadzie województwa opolskiego). Barometr Regionalny nr 4, s. 81!88.
HeĜman S., Eberhardt P., 1973: Prognozy przemian osadnictwa miejskiego Polski. Biuletyn KPZK
Jansson K.M., Terluin I.J., 2009: Alternative Futures of Rural Areas in the EU. Den Haag, LEI Wa-geningen UR, (LEI Rapport / Werkveld International Policy 2009-057).
Kajdanek K., 2012: Suburbanizacja po polsku. Nomos, Kraków.
Kistowski M., 2009: Problemy zrównowaĪonego rozwoju terenów wiejskich ! miĊdzy rozkwitem, peryferyzacją a degradacją, [w:] Jak zapewniü rozwój zrównowaĪony terenów otwartych? Insty-tut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, s. 6!17.
Krajowa strategia rozwoju regionalnego 200!2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie, 2010:
Monitor Polski nr 36, MRR, Warszawa.
Ksztaátowanie przestrzeni wsi podmiejskiej ! na przykáadzie obszaru oddziaáywania funkcjonalne-go miasta Szczecina, http://www.led.ps.pl/BADANIA/podsumowanie.htm (dostĊp: maj 2013).
Lisowski A., 2005: Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Wspóáczesne procesy urbanizacji i ich
skutki, I. JaĪdĪewska (red.). Konwersatorium Wiedzy o MieĞcie XVIII, Katedra Geografii Miast
i Turyzmu, Uniwersytet àódzki, àodĨ, s. 91!100.
Mai R., Schlomer C., 2007: Erneute Landflucht?: Wanderungen aus dem ländlichen Raum in die Agglomerationen. Zeitschrift fur Bevolkerungswissenschaft: Demographie, Jg. 32, z. 3/4, s. 713!742.
Malisz B., 1971: Prognoza zmiany sieci osadniczej w Polsce, [w:] Polska 2000. Prognozy
rozwo-ju sieci osadniczej. Ossolineum, Wrocáaw!Warszawa.
Malisz B., 1984: Trzy wizje polskiej przestrzeni, [w:] Gospodarka przestrzenna Polski. Diagnoza ! rekonstrukcja ! prognoza, A. KukliĔski (red.). Biuletyn KPZK PAN nr 125, Warszawa, s. 6!45. Marsden T., Sonnino R., 2008: Rural development and the regional state: Denying multifunctional
agriculture in the UK. Journal of Rural Studies vol. 24, s. 422!431.
NiedĨwiecka-Filipiak I., Borcz Z., 2010: Zmiany krajobrazu wiejskiego zagroĪeniem dla zachowa-nia toĪsamoĞci miejsca. Acta Scientiarum Polonorum. Acta Sci. Pol., Administratio Locorum vol. 9 (4), s. 85!97.
Perez-Mesa J.C., Galdeano-Gomez E., Aznar-Sanchez J.A., 2011: The Complexity of Theories on Rural Development in Europe: An Analysis of the Paradigmatic Case of Almeria (South-east Spain). Sociologia Ruralis vol. 51, nr 1, s. 54!78.
Páatkowska-Prokopczyk L., 2012: "Zielone miejsca pracy# jako element wielofunkcyjnego rozwo-ju obszarów wiejskich ! próba rozpoznania zjawiska. Journal of Agribusiness and Rural
Deve-lopment, www.jard.edu.pl 3(25) 2012, s. 195!206.
Prochownikowa A., 1975: Urbanizacja wsi czy deruralizacja? Czasopismo Geograficzne, t. XLVI, z. 4. Wrocáaw, s. 399!405.
Prognozy rozwoju sieci osadniczej. Polska 2000, 1971: Komitet BadaĔ i Prognoz "Polska 2000#
PAN, Ossolineum, Warszawa.
Rakowski W., 1975: Procesy urbanizacji wsi na przykáadzie woj. warszawskiego. Studia KPZK
PAN, t. 50, Warszawa.
Sáodowa-Heápa M., 2009: ZrównowaĪony rozwój terenów otwartych ! punkt widzenia ekonomi-sty, [w:] Jak zapewniü rozwój zrównowaĪony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwo-ju, Warszawa, s. 22!28.
Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, dokument przyjĊty przez
Ra-dĊ Ministrów w dniu 13 lipca 1999 roku, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej, Warszawa.
Stasiak A., 1992: Przewidywane zmiany w stanie i rozmieszczeniu ludnoĞci wiejskiej w Polsce do roku 2010, [w:] Wybrane zagadnienia obszarów wiejskich. Biuletyn KPZK PAN nr 158, s. 7!22, Warszawa.
Strzelecki Z., 2011: LudnoĞü Polski w 2050 roku, [w:] Wizja przyszáoĞci Polski. Studia i analizy, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, Z. Strzelecki, L. KuĨnicki (red. nauk.). Polska Akademia Nauk Ko-mitet Prognoz ! "Polska 2000 Plus#, t. I SpoáeczeĔstwo i paĔstwo, Warszawa, s. 45!56.
Sytuacja demograficzna Polski, 2011: Rządowa Rada LudnoĞciowa, Raport 2010!2011,
War-szawa.
Szachowicz U., 2011, Wpáyw nowych funkcji na przemiany funkcjonalno-przestrzenne wsi w
stre-fie podmiejskiej Opola. Praca doktorska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu, Wydz.
Szachowicz U., NiedĨwiecka-Filipiak I., 2007: Problematyka przemian funkcjonalnych i prze-strzennych gmin podmiejskich ! wybrane zagadnienia na przykáadzie gminy DobrzeĔ Wielki.
Woda, ĝrodowisko, Obszary wiejskie, t. 7, z. 2b (21), IMUZ, Falenty.
Taylor J.E., 2001: Migration: new dimensions and characteristics, causes, consequences and
im-plications for rural poverty. Food, Agriculture and Rural Development, K.G. Stamoulis (red.).
Food and Agricultural Organisation. Rome.
W. Weiß, 2002: Der Ländlichste Raum ! regional-demografische Perspektiven. Probleme von Abwanderungsgebieten mit geringer Bevölkerungsdichte. Der Landkreis, 72. Jg., Heft 1/2002, s. 15!19.
Wesoáowska M., 2005: Rozwój budownictwa mieszkaniowego a przemiany przestrzenne wsi wo-jewództwa lubelskiego. Studia Obszarów Wiejskich, t. 10, IGiPZ PAN, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, Warszawa.
WilczyĔski R., Wiland M., NiedĨwiecka-Filipiak I., Solisz I., 2014: PrzestrzeĔ wiejska, [w:]
Prze-strzeĔ Īycia Polaków, Raport, J. Sepioá (red.). SARP, Warszawa, s. 37!66.
Williams M., Shaw G., 2009: Future play: tourism, recreation and land use. Land Use Policy, vol. 26, s. 326!335.
Wilkin J., 2005: O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska wieĞ
2025. Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). Fundusz Wspóápracy, Warszawa, s. 9!14.
Wilkin J. (red.)., 2005: Polska wieĞ 2025, Wizja rozwoju. Fundusz Wspóápracy, Warszawa.
THE SPATIAL CONDITIONS REQUIRED FOR THE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN POLAND
Abstract: There are no revolutionary changes occurring and expected to occur in the spatial
structures of rural areas. They have rather an evolutionary format of differing nature and intensity. These processes have often far-reaching consequences for rural development. The influence of European Programmes and funds has effected a process of rural areas modernization and reorganization, however, economic growth has resulted in spontaneous investment and the expansion of urbanization and urban sprawl not only in the immediate vicinity of urban areas but also in many remote regions, which are peripheral and until recently dominated by agricultural production.
This article presents elements of a vision of the spatial development of the Polish countryside in the next decades. It has as its context the main factors which will result in changes (or no change) of the rural areas and the current and future affect on rural inhabitants and how this will shape their future behaviour. The effect on residents and users of rural areas will depend largely the structure of rural spatial organization, its intensity and form of its development, and the preservation of the villages natural and cultural assets.
Key words: spatial structure of rural areas, functional structure, spontaneous urbanization,
