186
R ecenzjernym, dołączając indeks rzeczowy (np. system atyczny) i ew en tu aln ie indeks państw, z których czasopism a otrzym ano.
Przeglądając w ydaw nictw o C zasopism a zagraniczne w bibliotekach P o lsk ie j A k a
d e m ii N auk, starałem się w yłow ić (z trudem) pozycje z zakresu historii nauki
i techniki. Czasopism takich, zarejestrowanych w bibliotekach PA N i (towarzystw n aukow ych, jest ponad 20. N ajw iększą ich liczbę mają: biblioteka Zakładu H istorii ¡Nauki i Techniki PA N w W arszawie, B iblioteka P A N w W arszaw ie i B iblioteka PA N ■w K rakow ie. W ydawnictw o jednak n ie rejestru je w szystk ich posiadanych przez n ie czasopism z zakresu historii n auk i i .techniki, brak m in .: „History o f Science. A n A nnual R eview of L iterature R esearch and Teaching”, Cambridge; „M ededelin- gen van het Genootschap voor de G esehiesdenis der G eneeskunde, W iskunde en N atuurw etenschappen”, Groningen; „Historia A griculturae”, Groningen; itd.
Istnieją na św iecie katalogi czasopism naukow ych, przypom inające lakonicz nością opisu om awiany tu katalog i n ie pretendujące do w yczerpania listy tytułów ; choć co prawda nigdy nie stosują układu geograficznego ani n ie opuszczają danych o zasobach czasopisma. Są to jednak katalogi handlowe firm o zasięgu św iatow ym , pośredniczących w prenumeratach i zakupach,' przeznaczone dla księgarzy. T e jed nak dodają przynajm niej ceny. Recenzow any katalog, firm ow any przez A kadem ię N auk, n ie jest dla księgarzy. D la naukow ców też nie. W ięc dla kogo?
J erzy R óziew icz
M ade of Iron. U niversity of St. Thom as, A rt Department, Houston (Texas)
1966, ss. 288, liczn e ilustr. /
W ydanie katalogu w ystaw y w yrobów z żelaza, zorganizowanej z okazji F e stiw alu Sztuk w Houston (Stany Zjednoczone) w ostatnich m iesiącach 1966 r., za słu guje na uw agę historyków techniki.
N a w śtęp ie katalogu w ym ieniono d yrektorów i kustoszów m uzeów, z których pochodziły zebrane na w ysta w ie zabytki żelazne, oraz specjalistów , którzy w ystaw ę przygotow ali.
N astępnie S. V. Gramsay (M etropolitan M useum of Arts, N ow y Jork) przedsta w ił zarys historii w ykorzystania żelaza przez człowieka, począwszy od zabytków ,z żelaza m eteorytow ego z Gerzeh w Egipcie (ok. 4000 r. p.n.e.), a prof. C. S. Sm ith (Instytut Technologiczny, M assachusetts) om ów ił strukturę żelaza, oraz — w skró c ie — historię techn iki jego w ytapiania, p ośw ięcając także nieco m iejsca w yrobom żelaznym jako dziełom sztuki (m.in. głow nie damasceńskie, m iecze japońskie, krisy .malajskie), W bibliografii prof. Sm ith w ym ien ił 13 najw ybitniejszych dzieł z za kresu m etalurgii żelaza (z lat 1627—>1890) oraz 18 w spółczesnych opracowań hi storycznych.
P o tym krótkim wprowadzeniu zestaw iono 515 przedm iotów żelaznych, w łącza jąc także najdaw niejsze zabytki sztuki, w ykon ane z hem atytu i m agnetytu, jak in stru m enty k osm etyczne z Egiptu (lata 2133— 1992 p.n.e.) lub sum eryjska statuetka śpiącej gęsi (ok. 2000 <r. p.n.e.). N ajdaw niejsze przedm ioty wylkute z żelaza, (m iecze i bransolety z Luristanu) zgromadzone n a w ystaw ie, pochodzą z ok. 1000 r. p.n.e. D ruga część zestaw ien ia zawiera opis przedm iotów z okresu rzym skiego, z okre- isu w ędrów ek ludów i w czesnego średniowiecza, a trzecia — rzeźby żelazne z póź n iejszych w iek ó w z Europy i Azji; n astępn e części obejmują sztukę ludową Euro p y (od X V w.) oraz różnego rodzaju żelazne przedmioty u żytkow e (począw szy od X III w.), jak zaw iasy, gwoździe z ozdobnym i głów kam i, kraty (kute), kołatki, k lucze d zamki do drzwi, różnego rodzaju narzędzia i instrum enty. Podobne przed m ioty pochodzące z A fryki i A m eryki zostały zestaw ione oddzielnie.
R ecenzje
187
D alej katalog zaw iera w ykaż eksponow anych skrzyń okutych żelazem , pocho dzących z Europy (od X IV w .), różnego rodzaju ciekaw e eksponaty łączące się z żelazem (np. fragm ent m eteorytu, próbki rud, żelazny in stru m ent z K onga itp.) oraz przedm ioty k u lto w e w ykon ane z żelaza. O bszerny dział stanow ią żelazne •części uzbrojenia, pochodzące zarówno z Europy, jak i A zji (m.in. m iecze japońskie i krisy m alajskie) oraz A fryki, a także n iek tóre przedm ioty żelazne, pochodzące z okresu obu w ojen św iatow ych (np. żelazne m onety z Polski i Albanii).
Ponadto w ystaw a obejm ow ała akcesoria m yśliw sk ie oraz daw ne druki d o ty czące przeróbki żelaza, poczynając od De re m etallica A gricoli [(<1556 r.), oraz dzieła sztuki, dawne i w spółczesne, zw iązane -w jakiś sposób z żelazem.
K atalog kończy się bibliografią źródeł cytow anych w tek ście oraz k ilk om a ogól n ym i fotografiam i w ystaw y.
W opisie eksponatów zam ieszczono — obok nazw y przedm iotu — jego pochodzę^ nie i datowanie, m ateriał, w ym iary, n azw ę m uzeum , z którego okaz został w yp o życzony, oraz — dla w spółczesnych nam dzieł sztuki — nazw isko w ykon aw cy. D la niektórych zabytków dołączono krótkie opracowanie oraz bibliografię.
Pow ażną zaletą tego starannie opracowanego katalogu jest farm a zewnętrzna: św ietn e ilustracje i papier w ysokiej jakości.
Katalog w ystaw y w Houston pow inien zwrócić uw agę w szystk ich zainteresow a n ych historią techniki i m uzealnictw em technicznym . N ie tylko stanow i on bow iem w zór sposobu opracowania, lecz także zwraca uwagę n a n ow e m ożliw ości m uzeum technicznego, polegające na w yeksponow aniu piękna form y przedm iotów — n aw et użytkow ych — z m etalu. Jest to rów nocześnie n o w y sposób oddziaływania n a roz w ój kultury technicznej, co m a szczególnie duże — choć dotąd nied ocenion e — znaczenie dla naszego przem ysłu.
J e rzy P ia sk o w sk i
N O T A T K I B I B L I O G R A F I C Z N E
R. J. F o t b e s, Bergbau, S tein b ru ch tä tig k e it und H ü tten w esen . W pracy zbio row ej: Archaeologia H om erica. T. 2. G öttingen 1967, ss. K l—K43.
W serii trzech tom ów poświęconych dziełu Homera, przygotow anych przez N ie m iecki In stytu t A rcheologiczny, znalazł się rozdział p ośw ięcony dawnej technice, a ściślej górnictw u i hutnictw u oraz obróbce kamienia. Rozdział ten opracował prof. R. J. Forbeś, autor w ielu obszernych prac z zakresu techn iki sta ro ży tn o ści1.
N a w stęp ie rozdziału om ówiono początki obróbki m etali rodzim ych w późnej fazie neolitu oraz początki obróbki kam ienia dla celów budowlanych, a n astępn ie prof. Forbes przedstaw ił w ystęp ow an ie rud m etali, obsydianu, siarki, szm erglu, w ęgla brunatnego oraz kam ieni szlachetnych n a obszarze Morza E gejskiego i w Azji' M niejszej, W stępną część kończą ogólne w iadom ości o technice w ytop u m etali.
N astępnie om ówiono w szystk ie zaw arte w poem acie Homera w zm ianki doty czące m etali i ich stopów : złota i elektronu, srebra i ołow iu, m iedzi i brązu, cyny i żelaza. Brąz jako surow iec do w yrobu broni w spom niany jest tam aż 350 razy, złoto — 32, żelazo — 21 i cyna — 3 razy. .Ponadto /też drogi rozpow szechniania m e ta li w rejonie Morza Śródziem nego, a w końcu om ówiono m etody przeróbki m etali. Prof. Forbes opiera się głów n ie ,na źródłach pisanych, n iek ied y jednak pow ołuje
1 Por. recenzje i notatki o pracach prof. Forbesa w nraoh 1/1958 (s. 175), 2/1058 (s. ,314), 3—4/1960 (s. 438) i 1/196-4 (s. 88) „K wartalnika”.