œrodkowosudeckiego, Starého Mìsta i morawsko-œl¹skie-go (Mazur i in., 2010a). Dlaczemorawsko-œl¹skie-go nie napisano nic ani o ro-zwoju tych basenów, ani o dowodach na ich istnienie? Dla-czego nie wspomniano w tekœcie o przeskoku strefy sub-dukcji z pó³nocnych brzegów terranu k³odzko-sowiogór-skiego na jego po³udniowy sk³on w œrodkowym dewonie, co sugeruje rycina 1 (op.cit.)? Jakie s¹ dowody, ¿e terran œnie¿nicki zalega na ofiolicie œrodkowosudeckim, a ten ostatni nasuniêty jest na masyw Gór Sowich (ryc. 1,
op.cit.)? W tekœcie podkreœlano, ¿e ofiolit
œrodkowosudec-ki ma byæ p³aszczowin¹ nadœcielaj¹c¹ masyw sowigórsœrodkowosudec-ki (s. 141, op.cit.), a na przekroju C–D serpentynity kom-pleksu ofiolitowego podœcielaj¹ ten masyw (ryc. 4, op.cit.). Z czego wynikaj¹ te ró¿nice interpretacyjne? Dodatkowo, analizowany przekrój C–D przez masyw sowiogórski nie jest zgodny z przekrojami dla tego masywu z innej publika-cji (¯elaŸniewicz & Aleksandrowski, 2008), ale tego same-go wspó³autora. Na tych ostatnich ofiolit œrodkowosudecki na bloku przedsudeckim podœciela prawie ca³¹ przedsu-deck¹ czêœæ masywu sowiogórskiego (op.cit.).
Dlaczego przekrój geologiczny C–D zakoñczono na masywie Wzgórz Lipowych (ryc. 4, Mazur i in., 2010a)? Widnieje on tylko na tym przekroju i brak o nim jakiejkol-wiek wzmianki w tekœcie; nie zaznaczono go na innych rycinach analizowanego artyku³u. Dlaczego przekroju C–
D nie kontynuowano na po³udniowy wschód na terenie bloku przedsudeckiego, gdzie opisano m.in. rozpoznan¹ za pomoc¹ g³êbokich wierceñ regionaln¹ strefê prawoskrêt-nego œcinania podatprawoskrêt-nego Brzeg-Nysa (Cymerman, 1991b)? Jak¹ rolê w ewolucji waryscyjskiej odegra³y masywy amfi-bolitowe NiedŸwiedzia, Jeseników i Sobotina? Dlaczego nie podano ¿adnych danych o masywie gnejsowym W¹dro¿a Wielkiego i o strefie krystalicznej Odry (¯elaŸ-niewicz & Aleksandrowski, 2008)?
Postawione tu pytania stanowi¹ zaledwie znikom¹ czêœæ w¹tpliwoœci nasuwaj¹cych siê po lekturze artyku³u. Ponie-wa¿ jego ostatnie zdanie brzmi: bardziej szczegó³owy
prze-gl¹d geologii regionalnej Sudetów bêdzie tematem plano-wanych przez autorów kolejnych publikacji w Przegl¹dzie
Geologicznym, relacjonuj¹cych wspó³czesny stan wiedzy o
waryscydach po³udniowo-zachodniej Polski (s. 143, Mazur i
in., 2010a), to mam nadziejê, ¿e zawarte w mojej polemice uwagi i liczne zapytania pomog¹ autorom w przysz³oœci bardziej obiektywnie podchodziæ do wielu trudnych i kon-trowersyjnych zagadnieñ odnosz¹cych siê do waryscydów dolnoœl¹skich. Sugerujê zw³aszcza podkreœlenie zasadni-czych ró¿nic w odmiennych interpretacjach tektonicznych i lepsz¹ dokumentacjê strukturaln¹ i kinematyczn¹ tej nie-zwykle skomplikowanej czêœci masywu czeskiego.
Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiej struktury Sudetów
– odpowiedŸ
Pawe³ Aleksandrowski
1, 2, Stanis³aw Mazur
1, Jacek Szczepañski
1Dziêkujemy koledze Zbigniewowi Cymermanowi za wykazanie zainteresowania nasz¹ publikacj¹ (Mazur i in., 2010a), za umo¿liwienie nam spojrzenia na ni¹ niezale¿ny-mi oczyma czytelnika oraz uœwiadoniezale¿ny-mienie pewnych jej niedoskona³oœci i uchybieñ. Spieszymy zatem, by choæ pobie¿nie odpowiedzieæ na liczne krytyczne uwagi i pyta-nia zawarte w artykule dyskusyjnym (zob. Cymerman, 2010), gdy¿ obawiamy siê, ¿e odpowiedŸ pe³na wielokrot-nie przekroczy³aby objêtoœæ akceptowaln¹ przez redakcjê
Przegl¹du Geologicznego.
Zbigniew Cymerman zarzuca naszemu artyku³owi brak oryginalnoœci, krytycznie dyskutuje o zgodnoœci jego tre-œci z zadeklarowanymi przez nas celami publikacji,
testuje pominiêcie licznych, istotnych Jego zdaniem, kon-cepcji i opracowañ innych autorów, a nastêpnie skupia siê na krytyce naszego, jakoby zbyt pobie¿nego i/lub nietraf-nego potraktowania kilku wyodrêbnionych przez siebie grup problemów szczegó³owych, takich jak nomenklatura jednostek strukturalnych oraz kwestie „podejrzanych” ter-ranów tektonostratygraficznych, danych strukturalno-ki-nematycznych i braku detali interpretacyjnych w naszym zgeneralizowanym opisie skutków deformacji waryscyj-skiej w Sudetach. Po przeczytaniu ca³oœci artyku³u dysku-syjnego z silniejszym ni¿ zwykle nastawieniem autokry-tycznym po raz kolejny pogr¹¿yliœmy siê w lekturze w³as-nej publikacji, staraj¹c siê spojrzeæ na zawarte w niej sfor-mu³owania mo¿liwie obiektywnie i rozwa¿aj¹c zasadnoœæ uwag naszego Polemisty. Zauwa¿yliœmy wtedy racjonal-noœæ zarzutu o niepe³nej zgodnoœci sformu³owanych przez nas celów z treœci¹ naszego artyku³u, pozosta³e zaœ elementy krytyki wyda³y siê nam w znacznej mierze nieuzasadnione.
Przedstawione cele artyku³u a ich realizacja – nasze niew¹tpliwe niedopatrzenie
Z pewn¹ pokor¹ przyjmujemy krytykê dotycz¹c¹ reali-zacji w naszym artykule celów okreœlonych jako przegl¹d
J. Szczepañski S. Mazur
P. Aleksandrowski
1
Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Nauk Geologicznych, pl. Borna 9, 50-204 Wroc³aw; pawel.aleksandrowski@ing.uni.wroc.pl, stanislaw.mazur@ing.uni.wroc.pl, jacek.szczepanski@ing.uni.wroc.pl
2
obecnego stanu wiedzy dotycz¹cej pozycji tektonicznej, budowy i historii rozwoju przedpermskiego piêtra struktu-ralnego Sudetów oraz udostêpnienie wspó³czesnych kon-cepcji i wyników badañ (Mazur i in., 2010a). W naszym
artykule faktycznie przedstawiamy obecny stan wiedzy oraz
wspó³czesne koncepcje i wyniki badañ dotycz¹ce geologii
waryscydów sudeckich, jednak – ze wzglêdu na wymogi redakcyjne oraz mo¿liwoœci realizacji zamierzonych zadañ dydaktycznych – czynimy to w sposób skrócony i uprosz-czony. Publikacja zawiera jednak tylko tê wersjê modelu budowy i ewolucji Sudetów, która – naszym zdaniem – sta-nowi w miarê zbli¿one do rzeczywistoœci uogólnienie wy-ników szczegó³owych badañ ca³ych pokoleñ geologów ró¿-nych specjalnoœci, w tym zw³aszcza przeprowadzoró¿-nych w ostatnich latach badañ petrologicznych, geochronologicz-nych, tektonicznych i geochemicznych. Zgadzamy siê, ¿e trudno nazwaæ przegl¹dem obecnego stanu wiedzy prezen-tacjê jednego zasadniczo modelu, choæby i spójnego wew-nêtrznie (a za taki go uwa¿amy) oraz nieposiadaj¹cego aktualnie równorzêdnej konkurencji pod wzglêdem zgod-noœci z wynikami ró¿nego typu badañ podstawowych (i tê opiniê jesteœmy w stanie szczegó³owo uzasadniæ). W³aœnie z tego powodu nie odwo³ywaliœmy siê do cytowanych przez naszego Adwersarza jako konkurencyjne wobec na-szego modelu nowych i wa¿nych prac na temat ewolucji
tektonometamorficznej ró¿nych jednostek sudeckich.
Nie-mal wszystkie z nich albo dotycz¹ tylko czêœci Sudetów, albo te¿ skoncentrowane s¹ jedynie na wybranych zagad-nieniach, przez co nie musz¹ ju¿ uwzglêdniaæ – i nie uwzglêdniaj¹ – wyników badañ z innych jednostek sudec-kich ani wyników dotycz¹cych zagadnieñ spoza swego obszaru zainteresowañ i dlatego przedstawione w nich interpretacje – naszym zdaniem – nie uk³adaj¹ siê w spójny model regionalny uwzglêdniaj¹cy ca³okszta³t dostêpnych danych.
Pope³nione przez nas g³ówne uchybienie polega na umieszczeniu w krótkim, syntetycznym i mocno zgenerali-zowanym artykule deklaracji zrealizowania celów przewi-dzianych dla ca³ego cyklu publikacji, do którego artyku³ ten mia³ byæ zaledwie wstêpem. Wspomniana deklaracja w przypadku naszego ostatniego artyku³u mia³a brzmieæ na-stêpuj¹co: Niniejsza publikacja stanowi pierwszy, wstêpny
odcinek planowanego przez nas cyklu artyku³ów, zawie-raj¹cego przegl¹d obecnego stanu wiedzy dotycz¹cej pozy-cji tektonicznej, budowy i historii rozwoju przedperm-skiego piêtra strukturalnego Sudetów jako fragmentu pasma waryscyjskiego Europy. Jego cel stanowiæ bêdzie udostêpnienie szerszym krêgom polskiej spo³ecznoœci geo-logicznej wspó³czesnych koncepcji i wyników badañ, roz-proszonych w ró¿nych Ÿród³ach, czêsto anglojêzycznych i opublikowanych za granic¹, a przez trudno dostêpnych dla wiêkszoœci czytelników.
Przez ewidentne niedopatrzenie nie zwróciliœmy uwagi na fakt, i¿ w naszej publikacji sformu³owanie to pozosta³o w swej wczesnej wersji, napisanej dla wszystkich arty-ku³ów cyklu, w którego kolejnych odcinkach bêdziemy bardziej systematycznie i szczegó³owo omawiaæ geologiê poszczególnych czêœci Sudetów, nie stroni¹c od prezenta-cji ró¿nych pogl¹dów, wzajemnie sprzecznych interpreta-cji oraz odwo³añ do historycznych i/lub klasycznych po-zycji literatury regionalnej. Niedostatek tych ostatnich w pierwszej publikacji cyklu wynika z ich generalnej
nie-przystawalnoœci do zagadnieñ ewolucji tektonicznej Sude-tów, omawianych w niej na wysokim stopniu uogólnienia, w skali ponadregionalnej i w odniesieniu do nowych kon-cepcji tektonicznych i nowych wyników badañ. Mamy nadziejê, ¿e przygotowywany przez nas obecnie cykl arty-ku³ów na temat Sudetów oka¿e siê wreszcie faktycznym
przegl¹dem wspó³czesnego stanu wiedzy, konfrontuj¹cym
rozmaite wyniki, interpretacje i idee oraz ¿e nie bêdzie ju¿ tak rozczarowuj¹cy dla naszego Polemisty.
Kwestia oryginalnoœci naszego artyku³u Na wstêpie do uwag krytycznych zestawionych przez Zbigniewa Cymermana znajdujemy zarzut, ¿e artyku³, okreœlony przez nas jako znacznie rozszerzona i
zmodyfiko-wana wersja referatu przedstawionego na XVI ZjeŸdzie Stowarzyszenia Geologów Wychowanków Uniwersytetu Wroc³awskiego (Mazur i in., 2010a), nie jest oryginalny,
gdy¿ rozbudowan¹ jego wersjê opublikowali prawie ci
sami autorzy kilka lat wczeœniej w Geological Quarterly (Mazur i in., 2006) i ¿e nowym elementem jest tu tylko
jed-na rycijed-na z przekrojami geologicznymi (ryc. 4, Mazur i in., 2010a). Jest to w znacznej mierze, ale jednak nie do koñca, prawda. Nie do koñca, poniewa¿ wszystkie ostatnio za-mieszczone przez nas ryciny (1–4, op.cit.) zosta³y w swych licznych szczegó³ach istotnie zrewidowane, uzupe³nione i zmodyfikowane w stosunku do publikowanych wczeœniej pierwowzorów, co odzwierciedla zarówno stopniowy wzrost iloœci dostêpnej informacji geologicznej od 2006 r., jak i zwi¹zane z nim zmiany œwiadomoœci autorów w kwe-stii rozumienia budowy i ewolucji Sudetów.
Z tego, ¿e nasza publikacja nie jest w pe³ni oryginalna, nie czynimy zreszt¹ tajemnicy, a nasz¹ intencj¹ nie by³o dostarczenie czytelnikowi tekstu zawieraj¹cego ca³kowicie nowe, dot¹d niepublikowane dane i interpretacje. G³ównym zadaniem omawianego artyku³u by³o zebranie i przedsta-wienie w przystêpnej formie oraz w jêzyku polskim szero-kim krêgom odbiorców wyników naszych wczeœniejszych prac (w tym – w znacznej mierze – reinterpretacji i przemyœ-leñ dotycz¹cych wyników badañ innych autorów), opubliko-wanych po angielsku w rozmaitych, czêsto trudno w Polsce dostêpnych Ÿród³ach, a przez to – jak uwa¿amy – niemal zupe³nie nieobecnych w œwiadomoœci polskich geologów.
O niew³aœciwoœci niektórych metod polemicznych i wykrzywionym wizerunku stanu wiedzy
o œródsudeckiej strefie uskokowej
NajwyraŸniej implikacje geologiczne wyników na-szych badañ mia³y trudnoœci z przebiciem siê równie¿ i do œwiadomoœci naszego Szanownego Polemisty, który od-wo³uje siê do naszych prac czêsto tylko fasadowo, bez fak-tycznego wziêcia pod uwagê zawartych w nich danych, modeli i interpretacji (np. Cymerman, 2000a, b, 2002; por. równie¿ pozytywne – naszym zdaniem – wyj¹tki: Cymer-man 1996, 1998a), a niekiedy wrêcz tylko po to, ¿eby bez istotnych – naszym zdaniem – argumentów i dowodów im zaprzeczyæ (np. Cymerman, 1998b). Przyk³adem takiego sposobu postêpowania naszego Adwersarza mo¿e byæ za-warta w przedostatnim rozdziale Jego artyku³u krytyczne-go (Cymerman, 2010) wzmianka na temat naszych rzeko-mo b³êdnych interpretacji przemieszczeñ na uskoku
œród-sudeckim. Od dwóch dekad zak³adane s¹ prawoskrêtne
przemieszczenia przesuwcze na uskoku œródsudeckim (Aleksandrowski, 1990) – pomimo wykazania tam lewo-skrêtnych i transtensyjnych przemieszczeñ podatnych o zwrocie strop ku NW do WNW (Oliver i in., 1993; John-ston i in., 1994; Cymerman 1994, 1998b, 1999) – pisze nasz
Polemista. W rzeczywistoœci dla uskoku œródsudeckiego zosta³y wykazane (a nie s¹ zak³adane) prawoskrêtne
prze-mieszczenia przesuwcze, natomiast lewoskrêtne (choæ
bynaj-mniej nie transtensyjne) przemieszczenia podatne, zwi¹-zane te¿ czêœciowo ze zwrotem strop ku NW do WNW, oka-za³y siê ca³kowicie b³êdn¹ interpretacj¹ autorów trzecich.
W szczegó³ach wygl¹da to tak: detaliczna analiza strukturalna fragmentu œródsudeckiej strefy uskokowej w rejonie Pilchowic przeprowadzona przez Aleksandrowskie-go (m.in. 1990, 1994, 1995, 2003; Aleksandrowski i in., 1997) wykaza³a na³o¿enie efektów dwóch etapów prze-mieszczeñ przesuwczych o przeciwstawnym zwrocie: pra-woskrêtnego wczesnokarboñskiego (Marheine i in., 2002), które zasz³o w warunkach podatnego œcinania na etapie de-formacji oznaczonym jako D2 oraz lewoskrêtnego,
naj-prawdopodobniej póŸnokarboñskiego, które odby³o siê w warunkach pó³kruchych i kruchych etapu deformacji D3.
Taka zmiana zwrotu przemieszczeñ jest nota bene typowa dla du¿ych uskoków przesuwczych, szczególnie na grani-cach terranów. Kinematyczne wskaŸniki œcinania zwi¹zane z obydwoma etapami przemieszczeñ uskokowych okaza³y siê w Pilchowicach na³o¿one na starsz¹ teksturê deforma-cyjn¹, wykszta³con¹ w warunkach plastycznego p³yniêcia materia³u skalnego i charakteryzuj¹c¹ siê penetratywn¹ foliacj¹ i lineacj¹ z rozci¹gania, zwi¹zan¹ z wczeœniej-szym, wczesnokarboñskim, zachodz¹cym w Sudetach Za-chodnich na skalê regionaln¹ podatnym œcinaniem o zwro-cie strop ku NW i kinematyce kontrakcyjnej (nasuwczej) podczas etapu deformacji D1. W obrêbie œródsudeckiej
strefy uskokowej i mas skalnych bezpoœrednio do niej przyleg³ych podczas transpresyjnej (nie transtensyjnej!) deformacji na etapie D2dosz³o do znacznego zestromienia
i wertykalizacji foliacji, tak ¿e wskaŸniki podatnego œcina-nia z etapu D1zosta³y zreorientowane do po³o¿enia, w
któ-rym wykazuj¹ pozornie lewoskrêtny zwrot œcinania o ki-nematyce przesuwczej. W taki te¿ sposób zosta³y b³êdnie zinterpretowane przez Olivera i in. (1993) oraz Johnstona i in. (1994), wykonuj¹cych badania strukturalne w Sude-tach tylko punktowo. Poniewa¿ interpretacja ta skutkowa³a istotnymi a nierealistycznymi implikacjami dla odtworze-nia paleotektoniki Sudetów, zosta³a szczegó³owo zanalizo-wana, skrytykowana i skorygowana przez Aleksandrow-skiego (1994; Aleksandrowski i in., 1997, 2000), a tak¿e poddana pod miêdzynarodow¹ dyskusjê i niezale¿nie wy-jaœniona i wycofana przez Grahame'a Olivera podczas oso-bistej rozmowy z Paw³em Aleksandrowskim na zamku Ksi¹¿ podczas konferencji w ramach programu Europrobe w 1996 r. (David Johnston niestety nie do¿y³ takiej kon-frontacji, gdy¿ zgin¹³ wczeœniej tragicznie, prowadz¹c badania geologiczne na klifach Irlandii).
W 1998 r. nasz Adwersarz opublikowa³ krótk¹ pracê (Cymerman, 1998b), w której, nie odnosz¹c siê w ¿aden sposób do powy¿szej, zrelacjonowanej w szeregu arty-ku³ów i opartej na rzeczowych argumentach dyskusji, za-kwestionowa³ bez przedstawienia istotnych dowodów wiêk-szoœæ ustaleñ Aleksandrowskiego i wspó³autorów,
doty-cz¹cych kinematyki przemieszczeñ na œródsudeckiej strefie uskokowej. W szczególnoœci poda³ w w¹tpliwoœæ przesuwcz¹ kinematykê tej strefy i podatny charakter de-formacji zwi¹zany z opisanym przez Aleksandrowskiego przemieszczeniem prawoskrêtnym. W odpowiedzi Alek-sandrowski (2003) skrytykowa³ trzy g³ówne argumenty Cymermana wytoczone przeciw przesuwczej kinematyce dyslokacji œródsudeckiej, zauwa¿aj¹c na gruncie wiedzy geologicznej po³¹czonej z elementami logiki, ¿e dwa spo-œród nich w najmniejszym nawet stopniu nie mog¹ byæ
pod-staw¹ do jej podwa¿enia, a argument trzeci [...] równie¿ jest ³atwy do odparcia (po szczegó³y odsy³amy
zaintereso-wanego Czytelnika do prac Cymermana, 1998 i Aleksan-drowskiego, 2003).
Dlaczego w naszym artykule nie odnieœliœmy siê do licznych interpretacji i koncepcji wielu innych autorów
oraz do szeregu prac klasycznych
Zbigniewa Cymermana zdumiewa, ¿e w naszym arty-kule pominiêto [...] nie tylko cytowania, ale przede
wszyst-kim dyskusjê z wynikami prac strukturalnych i kinema-tycznych dla najwiêkszych jednostek strukturalnych Sude-tów, takich jak metamorficzny kompleks kaczawski czy ko-pu³a orlicko-œnie¿nicka. Zapytuje te¿, dlaczego nie podjêto dyskusji na temat pozycji terranu sowiogórskiego jako ewentualnego fragmentu ³uku peryba³tyckiego (Cymerman, 1998a, 2000a, b). Pominiêto i nie podjêto dlatego, ¿e
wspo-mniane problemy i prace dotycz¹ zagadnieñ szczegó³o-wych oraz w wiêkszoœci prezentuj¹ wzajemnie sprzeczne rozwi¹zania, które – naszym zdaniem – nie odzwiercied-laj¹ w wystarczaj¹cy sposób wyników badañ podstawo-wych. Tymczasem – powtarzamy raz jeszcze – opubliko-wany przez nas artyku³ nie jest rygorystycznie napisanym oryginalnym wk³adem w rozwój wiedzy o Sudetach, tylko przystêpnie sformu³owanym wstêpem do cyklu bardziej szczegó³owych, ale wci¹¿ przegl¹dowo-popularyzator-skich publikacji. Dotyczy on wy³¹cznie zagadnieñ ogól-nych i prezentuje w jêzyku polskim (co w obecnej sytuacji fachowego piœmiennictwa geologicznego w naszym kraju stanowi w pewnym sensie ewenement) i w sposób – wie-rzymy – zrozumia³y dla szerokiego grona odbiorców za-sadnicze zrêby wspó³czesnej wiedzy o Sudetach, wy³o¿one w postaci jednej, spójnej, autorskiej wizji ich budowy i ewolucji, któr¹ wypracowaliœmy w trakcie d³ugoletniej wspó³pracy. Gdybyœmy, pisz¹c artyku³, zastosowali siê do sugestii naszego Oponenta, to musielibyœmy w pewnym miejscu skoncentrowaæ siê np. na postulowanych przez ró¿nych autorów przemieszczeniach na uskoku œródsudec-kim. Napisalibyœmy wtedy pewnie, ¿e do dziœ nie wiado-mo, ile wynosi sumaryczne prawoskrêtne przemieszczenie przesuwcze na tym uskoku – ponad 300 km, jak postuluje Aleksandrowski (1990, 1994, 1995, 2003), czy tylko 100– 150 km, jak to widz¹ Franke i in. (1993). Napisalibyœmy te¿, ¿e wedle niektórych autorów uskok œródsudecki móg³ mieæ kinematykê lewoprzesuwcz¹ (oprócz lub zamiast dekstralnej) o amplitudzie rzêdu 150 km (Oliver i in., 1993). W koñcu dodalibyœmy, ¿e nie mo¿na równie¿ ca³-kiem wykluczyæ mo¿liwoœci, ¿e sumaryczne przemiesz-czenia na uskoku (podczas jednej fazy lub kilku faz wza-jemnie znosz¹cych swe efekty) by³y bardzo niewielkie, wrêcz zaniedbywalne, a w poprzek uskoku mo¿na œledziæ
przed³u¿anie siê granic jednostek tektonicznych pomiêdzy jednostk¹ kaczawsk¹ i wschodni¹ okryw¹ granitu Karko-noszy (Seston i in., 2000). Wyjaœnilibyœmy te¿, ¿e pogl¹d powy¿szy stoi w sprzecznoœci z obserwacjami Aleksan-drowskiego (1990, 1995), który stwierdzi³, ¿e na ca³ej d³ugoœci uskoku œródsudeckiego – z wyj¹tkiem jego naj-bardziej wschodniego odcinka – na obu jego skrzyd³ach wystêpuj¹ zupe³nie ró¿ne, niedaj¹ce siê bezpoœrednio sko-relowaæ ze sob¹ jednostki tektoniczne. Dorzucilibyœmy tak¿e, ¿e niektórzy autorzy (np. Cymerman, 1998b) – inna sprawa, ¿e bez dowodów – w ogóle kwestionuj¹ prze-mieszczenia przesuwcze na tej strefie uskokowej, zastê-puj¹c je zrzutowymi, oraz ¿e w latach 50. badacze Sudetów Zachodnich zaprzeczali wrêcz samemu istnieniu dysloka-cji œródsudeckiej, gdy¿ przejœcie miêdzy metaosadowymi i metawulkanicznymi seriami skalnymi Gór Kaczawskich a gnejsami i granitami masywu izerskiego wydawa³o im siê naturalnym skutkiem procesów metasomatycznej granity-zacji, zgodnie z ówczeœnie modn¹ koncepcj¹.
Rzeczywiœcie zatem Czytelnik nie znajdzie w naszym artykule rzetelnego omówienia tych wzajemnie wyklucza-j¹cych siê pogl¹dów. Ale czy faktycznie na tym straci? Czy praca prezentuj¹ca te liczne, sprzeczne ze sob¹ i zazwyczaj s³abo udokumentowane hipotezy dobrze spe³nia³aby rolê popularyzatorsko-informacyjn¹ – o jak¹ nam chodzi³o – czy te¿ mia³aby raczej charakter odstraszaj¹cy? Czy nie wywo³a³aby u Czytelników – niespecjalistów w dziedzinie geologii regionalnej po³udniowo-zachodniej Polski – wra-¿enia, ¿e geologi¹ Sudetów interesowaæ siê nie warto, bo nic na jej temat nie wiadomo na pewno, a wzajemnie niezgod-ne interpretacje geniezgod-neruj¹ jedynie chaos pojêciowy? A prze-cie¿ wra¿enie takie chyba nie odpowiada³oby prawdzie. Obecnoœæ formacji skalnych powsta³ych we wczesnopaleo-zoicznych basenach ekstensyjnych oraz ortognejsów, bê-d¹cych istotnym sk³adnikiem ich pod³o¿a, stanowi niekwes-tionowan¹ cechê Sudetów Zachodnich – niezale¿nie od skali i zwrotu przemieszczeñ na uskoku œródsudeckim i od tego, czy w Sudetach Zachodnich mamy do czynienia z jednym terranem tektonostratygraficznym (Seston i in., 2000; Winchester i in., 2002), czy te¿ np. z trzema zupe³nie odrêbnymi terranami (Aleksandrowski & Mazur, 2002). W naszym artykule usi³owaliœmy wybraæ z chaosu wypo-wiedzianych dot¹d hipotez (a wypowypo-wiedzianych nie zaw-sze odpowiedzialnie i na podstawie wystarczaj¹cej iloœci danych) ugruntowane informacje i interpretacje, znajdu-j¹ce oparcie w faktach obserwacyjnych i wynikach badañ analitycznych. Okaza³o siê (zechciej, Drogi Czytelniku, zauwa¿yæ tu spor¹ dawkê autoironii, ale te¿ i odrobinê poczucia wartoœci w³asnej autorów), ¿e test na zgodnoœæ interpretacji z danymi terenowymi i laboratoryjnymi prze-szed³, dziwnym trafem, tylko nasz autorski model budowy i ewolucji Sudetów.
O zagadnieniu terranów w Sudetach i o jednej koncepcji naszego Adwersarza, której nieuwzglêdnienie budzi Jego sprzeciw Gdybyœmy do dyskusji na temat pozycji terranu
sowio-górskiego jako ewentualnego fragmentu ³uku peryba³tyc-kiego spróbowali zastosowaæ receptê pisarsk¹ Zbigniewa
Cymermana, to musielibyœmy napisaæ, ¿e kszta³t i swoisty
sk³ad litologiczny masywu sowiogórskiego od dawna in-spirowa³ wyobraŸniê geologów sudeckich. Masyw ten by³ wielokrotnie interpretowany jako p³aszczowina (np. Koss-mat, 1925, 1927; Znosko, 1981; Behr i in., 1982), a Oberc (1966) uzna³ go za „kamieñ wêgielny”, wokó³ którego owi-nê³a siê staroassyntyjska struktura Sudetów. Badania ana-lityczne z lat 90. zdawa³y siê potwierdzaæ egzotyczny cha-rakter terranu sowiogórskiego. Metamorfizm facji granuli-towej by³ tam datowany na ok. 400 mln lat (O’Brien i in., 1997) i nie mia³ odpowiedników w innych jednostkach sudeckich. Wydawa³ siê znacznie starszy ni¿ metamorfizm granulitowy w masywie orlicko-œnie¿nickim (datowany ówczeœnie na 340 mln lat – np. Štipská i in., 2004; Lange i in., 2005a). Wiek protolitu gnejsów sowiogórskich by³ przy tym uwa¿any za proterozoiczny (¯elaŸniewicz, 1987, 1990). PóŸniejsze badania dowiod³y jednak, ¿e ró¿nice nie s¹ tak drastyczne, jak s¹dzono na pocz¹tku. Okaza³o siê, ¿e wiêk-szoœæ po³udniowo-zachodniej czêœci masywu sowiogór-skiego buduj¹ gnejsy o wieku ok. 500 mln lat, które wystê-puj¹ powszechnie tak¿e w innych jednostkach sudeckich. Co wiêcej, wiek serii suprakrustalnej siêga ku górze przy-najmniej po wczesny kambr (Gunia, 1999), podobnie jak w metamorfiku Œnie¿nika (Jastrzêbski i in., 2010). PóŸniej-sze, bardziej precyzyjne datowanie metamorfizmu facji granulitowej da³o wiek ok. 395 mln lat w Górach Sowich (Kryza & Fanning, 2007) i 386 mln lat w masywie Œnie¿ni-ka (Anczkiewicz i in., 2007). W zwi¹zku z tym nie jest wykluczone, ¿e masywy sowiogórski i œnie¿nicki mog¹ nale¿eæ do jednego stosu p³aszczowin, obejmuj¹cego kom-pleksy skalne podobne pod wzglêdem ewolucji tektonome-tamorficznej. Jeœli by³oby tak faktycznie, to czy masyw sowiogórski nadal zas³ugiwa³by na miano oddzielnego, egzotycznego terranu? Na pewno za osobny i egzotyczny uznawali go geolodzy wywodz¹cy ten masyw z krawêdzi Baltiki (platformy wschodnioeuropejskiej) lub zwi¹zanego z ni¹ zespo³u terranów. Mo¿liwoœæ przed³u¿ania siê Baltiki a¿ po uskok œrodkowej Odry jako pierwszy na gruncie wspó³czesnych, mobilistycznych pogl¹dów, opartych na zasadach tektoniki p³yt litosfery postulowa³ Berthelsen (1998), zainspirowany now¹ interpretacj¹ g³êbokiego re-frakcyjnego profilu sejsmicznego LT-7. Równie¿ póŸniej-sze profile refrakcyjne eksperymentu POLONAISE’97 po-twierdza³y tak¹ mo¿liwoœæ (np. Grad i in., 2002), choæ Mazur i Jarosiñski (2006) wskazywali, ¿e mo¿e to byæ nadinterpretacja danych sejsmicznych. Wszystkie dotych-czasowe publikacje odnosz¹ce siê do rezultatów badañ g³êbokiej sejsmiki refrakcyjnej zak³ada³y przed³u¿anie siê krawêdzi Baltiki po uskok œrodkowej Odry jedynie na poziomie dolnej skorupy. Pierwszymi badaczami, którzy postulowali wystêpowanie w górnej skorupie Sudetów ter-ranów wywodz¹cych siê z krawêdziowych partii Baltiki byli Oliver, Corfu i Krogh (1993). Za³o¿enie to mia³o bar-dzo powa¿ne konsekwencje. Uskok œródsudecki, o którym by³a ju¿ mowa w kontekœcie b³êdnych interpretacji kine-matycznych, uznano za szew tektoniczny powsta³y w re-zultacie zamkniêcia Oceanu Tornquista, a Sudety – za frag-ment orogenu kaledoñskiego (Oliver i in., 1993; Johnston i in., 1994). Pogl¹dy te spotka³y siê z ostr¹ krytyk¹ wkrótce po ich og³oszeniu (Aleksandrowski, 1994; ¯elaŸniewicz & Franke, 1994; Aleksandrowski i in., 2000). Nie bêdziemy
tu przedstawiaæ wysuwanych wtedy argumentów, zaintere-sowanego Czytelnika odsy³amy do prac Ÿród³owych.
Nie zra¿aj¹c siê powy¿sz¹ krytyk¹ i najwyraŸniej nie bior¹c pod uwagê wypowiedzianych w jej ramach zasadni-czej wagi argumentów, Zbigniew Cymerman ponownie zasugerowa³, ¿e masyw sowiogórski stanowi terran pery-ba³tycki (2000a). Czy w tym kontekœcie mo¿e kogoœ zdzi-wiæ, ¿e w swoim popularyzatorskim artykule pominêliœmy ca³kowicie w naszych oczach nieuprawnion¹, wtórn¹ i zdyskredytowan¹ jeszcze przed jej sformu³owaniem hipo-tezê o pozycji terranu sowiogórskiego jako ewentualnego
fragmentu ³uku peryba³tyckiego? Nasze stanowisko mo¿e
tu ewentualnie wzmocniæ fakt, ¿e od czasu opublikowania nikt nie potraktowa³ jej powa¿nie. Jeœliby jednak nasz Polemista faktycznie mia³ tu racjê (w co – na gruncie argu-mentów merytorycznych – zupe³nie jednak nie wierzymy), to czy ofiolit œrodkowosudecki o wieku protolitu wczes-nokarboñskim (Pin i in., 1988), sylurskim (Oliver i in., 1993) b¹dŸ te¿ wczesnodewoñskim (Dubiñska i in., 2004) mia³by byæ kopalnym fragmentem dna Oceanu Tornquista, a masyw sowiogórski oderwanym i przemieszczonym fragmentem pod³o¿a platformy wschodnioeuropejskiej? Swój wniosek o ba³tyckim pochodzeniu masywu sowio-górskiego nasz Oponent (Cymerman, 2000a) opiera na rze-komym braku w gnejsach sowiogórskich odziedziczonych cyrkonów o neoproterozoicznym wieku. Odwo³uje siê przy tym do pracy Krönera i Hegnera (1998), którzy datowali gnejsy sowiogórskie, u¿ywaj¹c metody ewaporacji poje-dynczych cyrkonów. Metoda ta ze swej natury nie nadaje siê do oznaczania sk³adnika odziedziczonego cyrkonu. Nowsze badania z u¿yciem mikrosondy jonowej SHRIMP (Kryza & Fanning, 2007) dowiod³y, ¿e w populacji cyrko-nów odziedziczonych w gnejsach sowiogórskich dominuje w³aœnie sk³adnik neoproterozoiczny (580 mln lat), podobnie jak i w innych terranach gondwañskich. Wydaje siê to ca³kowicie dyskwalifikowaæ hipotezê naszego Polemisty. Akrecja terranu sowiogórskiego i jednoczesne zamkniêcie Oceanu Tornquista nast¹pi³o, Jego zdaniem, na prze³omie syluru i dewonu – ze wzglêdu na maksymalny wiek ofiolitu sudeckiego (420 mln lat, Oliver i in., 1993) i wiek granulitów sowiogórskich, datuj¹cych ju¿ etap nastêpny, tj. kolizje fragmentów skorupy kontynentalnej (395 mln lat, Kryza & Fanning, 2007). Tymczasem, wedle wspó³czesnego stanu wiedzy, Ocean Tornquista zosta³ zamkniêty ju¿ pod koniec ordowiku (Dallmeyer, 1999; Katzung, 2001; Winchester i in., 2002; Torsvik & Rehnström, 2003; Nawrocki & Popra-wa, 2006), czyli jeszcze przed powstaniem dna oceanicz-nego, z którego wywodzi siê ofiolit sudecki. Zbigniew Cymerman nie ustosunkowuje siê w swoich pracach (2000a, 2002) do tego paradoksu zwi¹zanego z lansowan¹ przez siebie hipotez¹.
Przerwijmy w tym miejscu dyskusjê nad ewentualn¹ peryba³tyck¹ proweniencj¹ masywu sowiogórskiego. Po-wy¿sze akapity potraktujmy zaœ jako próbkê tego, jak wy-gl¹da³by nasz tekst, gdyby napisaæ go wedle wskazówek naszego Adwersarza. Rzetelne omówienie wczeœniejszych pogl¹dów uczyni³oby z niego niestrawny aglomerat wza-jemnie sprzecznych hipotez o zupe³nie ró¿nej wartoœci merytorycznej. Oczywiœcie Zbigniew Cymerman jako wy-trawny badacz geologii Sudetów bez problemu dostrzega
ró¿ne niuanse zwi¹zane z licznymi badaniami i interpreta-cjami tego obszaru, ale wydaje siê, ¿e nie jest to przypadek wszystkich czytelników... £atwo jest, bêd¹c przeciwnego zdania w wiêkszoœci kwestii, sugerowaæ nam nierzetelnoœæ i stronniczoœæ, podpieraj¹c siê przy tym garœci¹ mniej lub bardziej przypadkowo dobranych cytowañ prac zawiera-j¹cych interpretacje, których nie da siê zaakceptowaæ ze wzglêdu na brak zgodnoœci z danymi terenowymi i anali-tycznymi. Trudniej jest stworzyæ spójny schemat budowy Sudetów, wpisuj¹cy siê w kanony wspó³czesnej nauki i niesprzeczny z wynikami ró¿nego typu badañ podstawo-wych. Równie trudno jest opisaæ go w taki sposób, aby by³ zrozumia³y dla szerokiego grona czytelników.
Czujemy siê jeszcze zmuszeni odpowiedzieæ na zarzut, ¿e w naszym artykule brak jest wystarczaj¹cej informacji o terranowej budowie Sudetów oraz na – nie wprost sfor-mu³owan¹, ale wyraŸnie czyteln¹ – sugestiê, ¿e obecnie chy³kiem wycofujemy siê z naszego wczeœniej opubliko-wanego modelu z 8 terranami w Sudetach (Aleksandrow-ski & Mazur, 2002; Mazur i in., 2006). Otó¿ opracowany przez nas podzia³ Sudetów na terrany jest w dalszym ci¹gu przez nas podtrzymywany (nota bene mimo innej interpre-tacji genetycznej poszczególnych wydzielonych jednostek, wykazuje on liczne podobieñstwa do koncepcji autorstwa naszego Adwersarza – np. Cymerman i Piasecki, 1994; Cymerman, 2000a; Cymerman i in., 2007). W naszym ostatnim artykule (Mazur i in., 2010a) zasadniczo pominê-liœmy kwestiê tektoniki kola¿u w Sudetach w przekonaniu, i¿ stanowi ona zagadnienie doœæ specjalistyczne, choæ na rycinie 2 (op.cit.) umieœciliœmy najwa¿niejsze z postulo-wanych przez nas granic terranów, których nazwy znalaz³y siê na rycinie 1.
W naszym modelu terranowym (Aleksandrowski & Mazur, 2002; Mazur i in., 2006) w Sudetach Zachodnich na uskoku œródsudeckim o potencjalnie du¿ej amplitudzie przemieszczeñ przesuwczych postawiliœmy granicê miê-dzy dwiema odmiennymi wczesnopaleozoicznymi sukces-jami osadowo-wulkanicznymi, powsta³ymi w morskich basenach ekstensyjnych, które wystêpuj¹ (1) w metamorfi-ku kaczawskim oraz (2) w po³udniowej i wschodniej okry-wie masywu granitoidowego Karkonoszy. Te dokry-wie jed-nostki wydzieliliœmy jako dwa osobne terrany tektonostra-tygraficzne: kaczawski oraz Po³udniowych i Wschodnich Karkonoszy. O ile serie skalne Po³udniowych i Wschod-nich Karkonoszy mo¿na uznaæ za kopaln¹ pozosta³oœæ sek-wencji wulkaniczno-osadowej Oceanu Saksoturyñskiego (Mazur & Aleksandrowski, 2001), o tyle sukcesja skalna terranu kaczawskiego mo¿e ewentualnie wywodziæ siê z Oceanu Renohercyñskiego (Aleksandrowski, 1990, 1995). Z kolei neoproterozoiczne i wczesnonopaleozoiczne orto-gnejsy i granitoidy Sudetów Zachodnich, wraz ze sw¹ os³on¹ zbudowan¹ b¹dŸ to z szarog³azów ³u¿yckich, b¹dŸ z ³upków ³yszczykowych i paragnejsów, tworz¹ – naszym zdaniem – jeden osobny terran, nazwany przez nas ³u¿ycko-izerskim (który w skali waryscydów Europy stanowi czêœæ terranu saksoturyñskiego).
Sudety Œrodkowe obejmuj¹ w naszym ujêciu (Aleksan-drowski & Mazur, 2002; Mazur i in., 2006) trzy terrany tek-tonostratygraficzne o zró¿nicowanym inwentarzu litostra-tygraficznym. S¹ to terrany: (1) sowiogórsko-k³odzki, (2)
Tepli-Barrandienu i (3) moldanubski. Dwa ostatnie repre-zentuj¹ sudeckie fragmenty du¿ych terranów znanych z innych czêœci Masywu Czeskiego. Niezale¿nie od odmien-nej proweniencji wspomnianych terranów, sugerowaodmien-nej przez korelacje transregionalne, wszystkie wykazuj¹ pew-ne cechy wspólpew-ne, takie jak (1) brak wczesnopaleozoicz-nych sekwencji wulkaniczno-osadowych zdeponowawczesnopaleozoicz-nych w otwartych zbiornikach morskich (z wyj¹tkiem olistoli-tów w basenie bardzkim) i (2) w ró¿nym stopniu zachowa-ne relikty przedpóŸnodewoñskiego metamorfizmu i de-formacji. Ró¿nice obejmuj¹ natomiast: (1) szerokie roz-przestrzenienie pstrych serii metaosadowych w sudeckim fragmencie terranu moldanubskiego, (2) obecnoœæ neopro-terozoiczno-kambryjskiego ³uku magmowego w obrêbie terranu Tepli-Barrandienu (Kryza i in., 2003; Mazur i in., 2004) oraz (3) wystêpowanie wczesnopaleozoicznego kom-pleksu ofiolitowego w terranie sowiogórsko-k³odzkim.
W sk³ad Sudetów Wschodnich wchodz¹ z kolei neo-proterozoiczne ortognejsy w otoczeniu metaszarog³azów oraz przykrywaj¹ce je, zmetamorfizowane w ró¿nym stop-niu górnopaleozoiczne ska³y pokrywy osadowej. Ska³y te wywodz¹ siê z terranu Brunovistulicum, obejmuj¹cego ogromn¹ wiêkszoœæ Sudetów Wschodnich i maj¹cego sw¹ kontynuacjê na obszarze po³udniowych Moraw i w pod-³o¿u Górnego Œl¹ska. Jednak pewne cechy jednostek Vel-kého Vrbna i Branny na terenie Sudetów Wschodnich sk³oni³y nas (Aleksandrowski & Mazur, 2002) do wyró¿-nienia ich w postaci osobnego terranu morawskiego. Seria Branny obejmuje wprawdzie ska³y dewoñskie, ale ich wykszta³cenie facjalne nie odpowiada innym fragmentom pokrywy osadowej Brunovistulicum. Równie¿ stopieñ metamorfizmu jednostki Branny jest inny ni¿ s¹siaduj¹cej z ni¹ od wschodu jednostki Keprnika. Jednostka Velkého Vrbna zawiera co prawda neoproterozoiczne ortognejsy, ale wiek towarzysz¹cych im silnie zmetamorfizowanych ska³ osadowych pozostaje nieznany, a ich inwentarz litolo-giczny nie wykazuje analogii z górnopaleozoiczn¹ po-kryw¹ osadow¹ Brunovistulicum. Z tego powodu, a tak¿e przez analogiê do p³aszczowin morawskich na po³udnio-wych Morawach, jednostki Velkého Vrbna i Branny wy-ró¿niliœmy jako ma³y allochtoniczny terran, umiejscowio-ny w trakcie wczesnokarboñskiej kolizji pomiêdzy terrana-mi Brunovistulicum i moldanubskim.
O nomenklaturze regionalno-tektonicznej i o naszym ma³ym wk³adzie w analizê strukturalno-kinematyczn¹
W dalszej czêœci dyskusji Zbigniew Cymerman odnosi siê krytycznie do u¿ytej przez nas nomenklatury jednostek tektonicznych, prezentuj¹c tabelê wskazuj¹c¹, ¿e od dawna ró¿ni autorzy stosowali mniej lub bardziej odmienne naz-wy do tych samych jednostek. Na tej podstawie nasz Pole-mista konstatuje, ¿e mimo próby regionalizacji tektonicznej
po³udniowo-zachodniej Polski (¯elaŸniewicz & Aleksan-drowski, 2008) oraz opublikowania Tectonic Map of the
Sudetes and Fore-Sudetic Block 1 : 200 000 (Cymerman,
2004) [...] sprawa nazewnictwa i podzia³u jednostek tekto-nicznych pó³nocno-wschodniej czêœci masywu czeskiego pozostaje nadal otwarta. Zgadzamy siê z tym w pe³ni, ale
nie rozumiemy, co konkretnie nie podoba siê Polemiœcie w
u¿ytych przez nas nazwach i których jednostek struktural-nych Sudetów to dotyczy.
Dalej kolega Zbigniew Cymerman zarzuca nam, ¿e od
kilkunastu lat (z wyj¹tkiem jednej pracy) nie
opublikowa-liœmy nowych danych strukturalnych i kinematycznych dla
Sudetów, a nastêpnie kontestuje brak w naszym artykule
szczegó³owych danych dotycz¹cych kierunku i zwrotu œci-nania w seriach skalnych ich ró¿nych jednostek tektonicz-nych. Wyjaœniamy po raz kolejny, ¿e podniesione zagad-nienia s¹ istotne, ale – jako kwestie dalece specjalistyczne – dopiero na pewnym poziomie szczegó³owoœci, do które-go daleko naszej syntetycznej pracy, i ¿e gdybyœmy je, jak te¿ i inne problemy o tym samym ciê¿arze gatunkowym, uwzglêdnili w naszym artykule, to przybra³by on rozmiary ksi¹¿ki. Poza tym wspomniany na pocz¹tku niniejszego akapitu zarzut naszego Adwersarza nie odzwierciedla pra-wid³owo stanu faktycznego, gdy¿ od 1997 r. ukaza³y siê drukiem nastêpuj¹ce pozycje sygnowane przez cz³onków naszego zespo³u autorskiego i zawieraj¹ce nowe dane strukturalno-kinematyczne: Mazur & Józefiak (1999); Ma-zur (2003); Szczepañski & MaMa-zur (2004); MaMa-zur i in. (2005). Zreszt¹ nawet gdyby by³o tak, jak utrzymuje Zbi-gniew Cymerman, to nie rozumiemy doprawdy, co z tego mia³oby wynikaæ dla wartoœci naszego artyku³u? To prze-cie¿ naturalne, ¿e prowadz¹c prace badawcze w dziedzinie geologii, mo¿emy sensownie zajmowaæ siê jeszcze innymi sprawami ni¿ ustalanie kierunku i zwrotu œcinania w zde-formowanych seriach skalnych i wcale nie musi to nas ograniczaæ intelektualnie.
Odpowiedzi na niektóre szczegó³owe pytania i zarzuty (bo odpowiedzi na wszystkie
nie zmieœci³yby siê w Przegl¹dzie)
Zbigniew Cymerman zapytuje, dlaczego – po prawie
dwóch dekadach od ich rozpoznania [...] w Sudetach [w
naszym artykule] pomija siê znaczenie [...] stref œcinania
podatnego. Odpowiadamy: jest to zagadnienie
specjali-styczne i jako takie nie wesz³o w zakres tematyczny nasze-go artyku³u. Niemniej ¿adna koncepcja przedstawiona w tym artykule nie jest sprzeczna z bardzo istotn¹ rol¹ podat-nych stref œcinania w budowie i ewolucji piêtra waryscyj-skiego Sudetów, na któr¹ uwagê s³usznie zwraca w swych licznych pracach nasz Polemista (np. Cymerman, 1994, 1998b, 2000b, 2002; Piasecki & Cymerman, 1994), ale tak¿e i my sami (np. Aleksandrowski, 1990, 1995; Alek-sandrowski i in., 1997; Mazur i in., 2005).
Nastêpnie nasz Oponent zarzuca nam, ¿e mylonity –
jako osobne wydzielenie litologiczne zaznaczyliœmy jedy-nie w w¹skiej strefie œcinania Niemczy i Skrzynki, co
stano-wi oko³o 10% ods³oniêtych ska³ mylonitycznych na blokach
sudeckim i przedsudeckim. Wyjaœniamy: mylonity – jako
osobne wydzielenie litologiczne – zaznaczyliœmy na na-szych ilustracjach (ryc. 3 i 4, Mazur i in., 2010a) jedynie w tych jednostkach, w których stanowi¹ one objêtoœciowo co najmniej 50% inwentarza litologicznego. Jeœli nasz Ad-wersarz uwa¿a, ¿e jest jeszcze w Sudetach jakaœ inna jed-nostka geologiczna zbudowana w ponad po³owie z sa-mych mylonitów, to faktycznie siê ze sob¹ w tej kwestii nie zgadzamy.
Nasz Polemista docieka, dlaczego dla zespo³u
p³asz-czowin wschodniosudeckich i wnêtrza masywu orlicko-œnie¿nickiego narysowano przemieszczenia ku SE (ryc. 4,
op.cit.), a w tekœcie podano prawid³owo ich nasuwanie ku
NE do NNE w re¿imie prawoskrêtnej transpresji.
Odpowia-damy: obie informacje mo¿na uznaæ jednoczeœnie za pra-wid³owe, gdy¿ w strefach deformacji transpresyjnej kie-runek nasuniêæ nie jest równoleg³y do kierunku przemiesz-czeñ przesuwczych (zob. Sanderson & Marchini, 1984).
Dalej kolega Zbigniew Cymerman pyta: dlaczego w
rozwa¿aniach kinematycznych pominiêto znaczenie skie-rowanego ku WSW kolapsu ekstensywnego w zachodniej czêœci kopu³y (p³aszczowiny) Keprnika i jednostki Branny (Cymerman, 1993, 1997)? Odpowiadamy: bo jest to
szcze-gó³owe zagadnienie, niemaj¹ce bezpoœredniego wp³ywu na zrozumienie generalnej budowy i ewolucji piêtra wary-scyjskiego Sudetów. Ponadto zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ no-menklatur¹ geologiczno-strukturaln¹ kolaps mo¿e byæ
eks-tensyjny, ale nie ekstensywny, bo znaczenie tego ostatniego
s³owa jest zgo³a odmienne.
Zbigniew Cymerman pyta i komentuje: Jakie s¹
dowo-dy, ¿e terran œnie¿nicki zalega na ofiolicie œrodkowosudec-kim, a ten ostatni nasuniêty jest na masyw Gór Sowich (ryc. 1,
op.cit.)? W tekœcie podkreœlano, ¿e ofiolit
œrodkowo-sudecki ma byæ p³aszczowin¹ nadœcielaj¹c¹ masyw sowio-górski (s. 141, op.cit.), a na przekroju C–D serpentynity kompleksu ofiolitowego podœcielaj¹ ten masyw (ryc. 4,
op.cit.). Z czego wynikaj¹ te ró¿nice interpretacyjne? Od-powiadamy: miêdzy przekrojami z rycin 1 oraz 4 (wzd³u¿ linii C–D) nie ma sprzecznoœci, bo nie s¹ one równolegle do siebie. Do porównania bardziej w³aœciwa by³aby linia A–B z ryciny 4, na której Masyw Nowej Rudy znajduje siê u szczytu stosu p³aszczowin. Z drugiej strony nasz Adwer-sarz s³usznie wyczuwa, ¿e brak nam pe³nego przekonania co do relacji strukturalnej pomiêdzy masywem sowiogór-skim a ofiolitem sudeckim. Problem ten obszernie przedys-kutowaliœmy przed paroma laty (Aleksandrowski & Ma-zur, 2002) i od tego czasu nie zrobiliœmy wiêkszych postê-pów w zrozumieniu tej kwestii.
Polemista pyta: dlaczego przekrój geologiczny C–D (ryc. 4, Mazur i in., 2010a) zakoñczono na masywie Wzgórz
Lipowych. Odpowiadamy: po pierwsze ka¿dy przekrój
musi siê gdzieœ koñczyæ. Po drugie celowo staraliœmy siê unikn¹æ zobrazowania na przekroju granicy Sudetów Œrod-kowych i Wschodnich na bloku przedsudeckim. Geometria i po³o¿enie tej granicy s¹ wci¹¿ s³abo rozpoznane ze wzglê-du na brak danych sejsmicznych i z³e ods³oniêcie terenu. Kilka g³êbokich wierceñ, o których wspomina Cymerman, jest faktycznie pomocnych, ale nie rozwi¹zuje problemu. Do tej kwestii powrócimy w dalszych artyku³ach cyklu, a na razie odsy³amy Czytelników do publikacji Oberc-Dziedzic i in. (2003, 2005) i Mazura ze wspó³autorami (2010b).
O tym, ¿e nie widzimy tych problemów z naszym modelem waryscyjskiej ewolucji tektonicznej,
które trapi¹ naszego Polemistê oraz retoryczne pytanie na zakoñczenie W koñcu kolega Zbigniew Cymerman przygwa¿d¿a nas rzekomymi problemami z naszym modelem ewolucji
tektonicznej Sudetów i obszarów s¹siednich i sugeruje, ¿e powinniœmy byli znacznie wiêcej napisaæ o ró¿nych szcze-gó³ach widocznych na naszym schemacie graficznym (ryc. 1, Mazur i in., 2010a). Otó¿, maj¹c na wzglêdzie dopusz-czaln¹ objêtoœæ pracy w Przegladzie Geologicznym oraz przewagê materia³ów graficznych nad informacj¹ werbal-n¹, jak równie¿ poddaj¹c siê dyskretnemu urokowi sztuki niedopowiedzenia, zdecydowaliœmy siê zawrzeæ czêœæ in-formacji wy³¹cznie w formie graficznej, licz¹c z jednej strony na domyœlnoœæ Czytelników, z drugiej zaœ pozosta-wiaj¹c pewne zagadnienia nieskomentowane i nierozstrzy-gniête. Nie wszystko przecie¿ mo¿na przedstawiæ w krót-kiej, ogólnej i syntetycznej pracy, jak¹ stanowi nasz arty-ku³. Wiêcej danych – historii i wyników badañ poszczegól-nych jednostek strukturalposzczegól-nych Sudetów oraz wynikaj¹cych z nich ró¿nych interpretacji, hipotez i koncepcji – przy-nieœæ powinny dalsze artyku³y zaplanowanego przez nas cyklu. Mamy niek³aman¹ nadziejê, powtórzmy po raz ko-lejny, ¿e tym razem lepiej sprostamy postawionemu sobie zadaniu, a mo¿e nawet uda siê nam zyskaæ pewne uznanie w oczach naszego Polemisty (?).
Na koniec postawmy jeszcze nurtuj¹ce nas od dawna pytanie pod Jego adresem: czy w naszej ostatniej publika-cji, jak te¿ i w publikacjach wczeœniejszych, znalaz³ cokol-wiek, z czym by³by sk³onny siê zgodziæ i co zosta³o przez nas przedstawione w odpowiedni, Jego zdaniem, sposób? Bo ani z artyku³u dyskusyjnego, ani z innych publikacji naszego Adwersarza nie uda³o nam siê dotychczas tego dowiedzieæ.
PS: Uaktualnienie niektórych informacji z naszego artyku³u
Pisz¹c odpowiedŸ na polemikê z nasz¹ ostatni¹ publi-kacj¹, korzystamy z okazji, aby uaktualniæ informacje z zamieszczonej w niej ryciny 5, choæ nie by³a ona akurat przedmiotem krytyki. Rycina ta prezentuje uproszczone kolumny stratygraficzne dla g³ównych jednostek tekto-nicznych Sudetów i chcemy skomentowaæ w odniesieniu do niej dwa istotne, nowo opublikowane wyniki, które pocz¹tkowo usz³y naszej uwadze lub ukaza³y siê ju¿ po z³o¿eniu naszego manuskryptu do druku.
Znalezisko fauny archeocjatów w wapieniach wojcie-szowskich (Bia³ek i in., 2007) pozwoli³o na bezsporne oznaczenie ich wieku na wczesny kambr, podczas gdy w schemacie stratygraficznym na rycinie 5 przypisaliœmy im wiek wczesnoordowicki. Nie dowierzaj¹c w pe³ni ozna-czeniom mikropaleontologicznym Skowronka i Steffahna (2000), datuj¹cym wapienie wojcieszowskie na ordowik-sylur, nasz¹ interpretacjê oparliœmy na nieprecyzyjnych relacjach terenowych pomiêdzy wapieniami i datowanymi radiometrycznie metawulkanitami. Teraz pozostaje nam jedynie wyraziæ zadowolenie, ¿e po d³u¿szym okresie nie-pewnoœci co do ich wieku, wapienie wojcieszowskie wra-caj¹ – tym razem na solidnych podstawach faktograficz-nych – na „swoje miejsce” w kolumnie stratygraficznej, czyli do dolnego kambru (np. Schwarzbach, 1939; Gunia, 1967).
Z kolei nowe datowania cyrkonów z metawulkanitów tworz¹cych wk³adki w ³upkach ³yszczykowych Wschod-nich Karkonoszy w okolicach Kowar pokaza³y, ¿e maj¹
one wiek ok. 500 mln lat, tj. zbli¿ony do wieku s¹sia-duj¹cych z nimi ortognejsów kowarskich (Oberc-Dziedzic i in., 2010). Oznacza to, ¿e kontakty miêdzy ortognejsami a ³upkami s¹ tektoniczne, a same ³upki reprezentuj¹ dolny paleozoik, a nie neoproterozoik, jak na naszym schemacie na rycinie 5.
Wyra¿amy podziêkowanie Zbyszkowi Cymermanowi za u³atwienie nam przygotowania odpowiedzi na Jego polemikê przez uprzejme u¿yczenie tych spoœród swoich publikacji, któ-rych nie mogliœmy odnaleŸæ w naszych zbiorach.
Literatura
ALEKSANDROWSKI P. 1990 – Early Carboniferous strike-slip dis-placements at the northeast periphery of the Variscan Belt in Central Europe. [W:] International Conference on Paleozoic orogens in Central Europe (Terranes in the Circum-Atlantic Paleozoic orogens, IGCP Program 233), Abstracts: 7–10, Göttingen, Germany.
ALEKSANDROWSKI P. 1994 – Discussion on U-Pb ages from SW Poland: evidence for a Caledonian suture zone between Baltica and Gondwana. Journ. Geol. Soc., London, 151: 1049–1050.
ALEKSANDROWSKI P. 1995 – Rola wielkoskalowych przemiesz-czeñ przesuwczych w ukszta³towaniu waryscyjskiej struktury Sudetów. Prz. Geol., 43: 745–754.
ALEKSANDROWSKI P. 2003 – Œródsudecka strefa uskokowa – przy-k³ad przesuwczej granicy terranów. [W:] Ciê¿kowski W., Wojewoda J. & ¯elaŸniewicz A. (red.) Sudety Zachodnie: od wendu do czwarto-rzêdu. Wyd. WIND, Wroc³aw: 105–118.
ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R., MAZUR S. & ¯ABA J. 1997 – Kinematic data on major Variscan strike-slip faults and shear zones in the Polish Sudetes, northeast Bohemian Massif. Geol. Mag., 133: 727–739.
ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R., MAZUR S., PIN C. & ZALA-SIEWICZ J.A. 2000 – The Polish Sudetes: Caledonian or Variscan? Trans. Royal Soc.; Edinburgh, Earth Sci., 90: 127–146.
ALEKSANDROWSKI P. & MAZUR S. 2002 – Collage tectonics in the northeasternmost part of the Variscan Belt: the Sudetes, Bohemian Massif. [W:] Winchester J., Pharaoh T. & Verniers J. (red.) Palaeozoic Amalgamation of Central Europe. Geol. Soc. London, Spec. Publ., 201: 237–277.
ANCZKIEWICZ R., SZCZEPAÑSKI J., MAZUR S., STOREY C., CROWLEY Q., VILLA I.M., THIRLWALL M.F. & JEFFRIES T.E. 2007 – Lu-Hf geochronology and trace element distribution in garnet: implications for uplift and exhumation of ultra-high pressure granulites in the Sudetes, SW Poland. Lithos, 95: 363–380.
BEHR H.J., ENGEL W. & FRANKE W. 1982 – Variscan Wildflysch and nappe tectonics in the Saxothuringian Zone (Northeast Bavaria, West Germany). Am. Journ. Sci., 282: 1438–1470.
BE£KA Z., VALVERDE-VAQUERO P., DÖRR W., AHRENDT H., WEMMER K.M., FRANKE W. & SCHÄFER J. 2002 – Accretion of first Gondwana-derived terranes at the margin of Baltica. [W:] Win-chester J.A., Pharaoh T.C. & Verniers J. (red.) Palaeozoic Amalgama-tion of Central Europe. Geol. Soc. London, Spec. Publ., 201: 19–36. BERTHELSEN A. 1998 – The Tornquist Zone northwest of the Carpa-thians: an intraplate-pseudosuture. Geol. Fören. Förh., 120: 223–230. BIA£EK D., RACZYÑSKI P., SZTAJNER P. & ZAWADZKI D. 2007 – Archeocjaty wapieni wojcieszowskich. Prz. Geol., 12: 1112–1116. CHALOUPSKÝ J. 1989 – Major tectonostratigraphic units of the Bo-hemian Massif. Geol. Soc. America, Special Paper, 230: 101–114. CYMERMAN Z. 1991a – Czy w Sudetach istniej¹ terrany? Prz. Geol., 39: 450–457.
CYMERMAN Z. 1991b – Regionalna strefa œcinania we wschodniej czêœci bloku przedsudeckiego. Prz. Geol., 39: 457–463.
CYMERMAN Z. 1992 – Rotational ductile deformations in the Œnie¿-nik metamorphic complex (Sudetes). Kwart. Geol., 36: 393–420. CYMERMAN Z. 1993 – Czy w Sudetach istnieje nasuniêcie ramzow-skie? Prz. Geol., 41: 700–706.
CYMERMAN Z. 1994 – Strefy œcinañ w metamorfiku izerskim, Sudety. Prz. Geol., 42: 264–270.
CYMERMAN Z. 1996 – Transpresja i ekstensja w Rudawach Janowi-ckich (Sudety Zachodnie). Prz. Geol., 44: 1211–1216.
CYMERMAN Z. 1997 – Structure, kinematics and evolution of the Orlica-Œnie¿nik Dome, Sudetes. Prace Pañstw. Inst. Geol., 156: 5–120. CYMERMAN Z. 1998a – The Góry Sowie Terrane: a key to under-standing the Palaeozoic evolution of the Sudetes area and beyond. Geol. Quart., 42: 379–400.
CYMERMAN Z. 1998b – Uskok œródsudecki a regionalne strefy œcinañ podatnych w Sudetach. Prz. Geol., 46: 609–616.
CYMERMAN Z. 1999 – Structural and metamorphic evolution of the Izera metamorphic complex. Exkursionführer und Veröffentlichtungen. GGW, Berlin, 206: 113–124.
CYMERMAN Z. 2000a – Palaeozoic orogeneses in the Sudetes: a geo-dynamic model. Geol. Quart., 44: 59–80.
CYMERMAN Z. 2000b – Tektonika ucieczkowa i kliny terranowe Masywu Czeskiego. Prz. Geol., 48: 336–344.
CYMERMAN Z. 2002 – Analiza strukturalno-kinematyczna i wary-scyjska ewolucja tektoniczna kompleksu kaczawskiego. Prace Pañstw. Inst. Geol., 175: 5–147.
CYMERMAN Z. 2004 – Tectonic map of the Sudetes and the Fore-Sudetic Block, 1 : 200 000. Wyd. Pañstw. Inst. Geol.
CYMERMAN Z. 2010 – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej wary-scyjskiej struktury Sudetów – polemika. Prz. Geol., 58: 998–1001. CYMERMAN Z. & PIASECKI M.A.J. 1994 – The terrane concept in the Sudetes, Bohemian Massif. Geol. Quart., 38: 191–210.
CYMERMAN Z., PIASECKI M.A.J. & SESTON R. 1997 – Terranes and terrane boundaries in the Sudetes, northeast Bohemian Massif. Geol. Mag., 134: 717–725.
DALLMEYER R.D., GIESE U., GLASMACHER U. & PICKEL W. 1999 – First40Ar-39Ar age constraints for the Caledonian evolution of the Trans-European Suture Zone in NE Germany. Journ. Geol. Soc., London, 156: 279–290.
DON J. 1984 – Kaledonidy i waryscydy Sudetow Zachodnich. Prz. Geol., 8–9: 459–468.
DON J. 1995 – Problem hercynidów i waryscydów w Sudetach. Prz. Geol., 43: 738–744.
DUBIÑSKA E., BYLINA P., KOZ£OWSKI A., DÖRR W. & NEJ-BERT K. 2004 – U-Pb dating of serpentinization: hydrothermal zircon from a metasomatic rodingite shell (Sudetic ophiolite, SW Poland). Chem. Geol., 203: 183–203.
FRANKE W., ¯ELANIEWICZ A., PORÊBSKI S.J. & WAJSPRYCH B. 1993 – Saxothuringian zone in Germany and Poland: differences and common features. Geol. Rund., 82: 583–599.
FRIEDL G., FINGER F., McNAUGHTON N.J. & FLETCHER I.R. 2000 – Deducing the ancestry of terranes: SHRIMP evidence for South America-derived Gondwana fragments in central Europe. Geology, 28: 1035–1038.
GORDON S.M., SCHNEIDER D.A., MANECKI M. & HOLM D.K. 2005 – Exhumation and metamorphism of an ultrahigh-grade terrane: geochronometric investigations of the Sudetes Mountains (Bohemia), Poland and Czech Republic. Journ. Geol. Soc., London, 162: 841–855. GRAD M., GUTERCH A. & MAZUR S. 2002 – Seismic refraction evidence for crustal structure in the central part of the Trans-European suture zone in Poland. [W:] Winchester J.A., Pharaoh T.C. & Verniers J. (red.) Palaeozoic Amalgamation of Central Europe. Geol. Soc. London, Spec. Publ., 201: 95–309.
GUNIA T. 1999 – Microfossils from the high–grade metamorphic rocks in the Góry Sowie Mts (Sudetes area) and their stratigraphic importance. Geol. Quart., 43: 519–536.
JASTRZÊBSKI M. 2005 – The tectonometamorphic evolution of the marbles in the L¹dek-Œnie¿nik Metamorphic Unit, West Sudetes. Geol. Sud., 37: 1–26.
JASTRZÊBSKI M., ¯ELANIEWICZ A., NOWAK I., MURTEZI M. & LARIONOV A.N. 2010 – Protolith age and provenance of meta-sedimentary rocks in Variscan allochthon units: U/Pb SHRIMP zircon data from the Orlica-Œnie¿nik Dome, West Sudetes. Geol. Mag., 147: 416–433.
JOHNSTON J.D., TAIT J.A., OLIVER G.J. & MURPHY F.C. 1994 – Evidence for a Caledonian orogeny in Poland. Trans. Royal Soc., Edinburgh; Earth Sci., 85: 131–142.
KATZUNG G. 2001 – The Caledonides at the southern margin of the East European Craton. N. Jb. Geol. Paläont., Abh., 222: 3–53. KOSSMAT F. 1925 – Erscheinungen und Probleme des Ûberschiebungsbaues In varistischen Gebirgen Sachsens und der Sudetenländer. Zentralblatt für Mineralogie, B: 348–358.
KOSSMAT F. 1927 – Gliederung des varistischen Gebirgsbaues. Abh. sächs. geol. Landesamtes, 1: 1–39.
KRÖNER A. & HEGNER E. 1998 – Geochemistry, single zircon ages and Sm-Nd systematics of granitoid rocks from the Góry Sowie (Owl Mts, Polish West Sudetes): evidence for early Palaeozoic arc-related plutonism. Journ. Geol. Soc., London, 155: 711–724.
KRYZA R. & FANNING C.M. 2007 – Devonian deep-crustal proces-ses and uplift in the Variscan Orogen: evidence from SHRIMP zircon ages from the HT-HP granulites and migmatites of the Góry Sowie (Polish Sudetes). Geodinamica Acta, 20: 159–175.
LANGE U., BRÖCKER M., ARMSTRONG R., TRAPP E. & MEZGER K. 2005a – Sm-Nd and U-Pb dating of high-pressure granulites from the Z³ote and Rychleby Mts (Bohemian Massif, Poland and Czech Republic). J. Metamorph. Geol., 23: 133–145.
LANGE U., BRÖCKER M., ARMSTRONG R., ¯ELANIEWICZ A., TRAPP E. & MEZGER K. 2005b – The orthogneisses of the Orlica-Œnie¿nik complex (West Sudetes, Poland): geochemical characteristics, the importance of pre-Variscan migmatization and constraints on the cooling history. Journ. Geol. Soc., London, 162: 973–984.
MANECKI M., SCHNEIDER D.A., ZAHNISHER S. & GLASCOCK J. 2004 – Preliminary EMPA total-Pb geochronometry from the Sudetes (Poland & Czech Republic); preservation of multiple tectonic episodes within metamorphic monazite. Pol. Miner. Soc., Special Papers, 26: 93–100. MARHEINE D., KACHLIK V., MALUSKI H., PATOÈKA F. & ¯ELANIEWICZ A. 2002 – The40Ar-39Ar ages from the West Sudetes (NE Bohemian Massif): constraints on the Variscan polyphase tectono-thermal development. [W:] Winchester J., Pharaoh T. & Verniers J. (red.) Palaeozoic Amalgamation of Central Europe, Geol. Soc. London, Spec. Publ., 201: 133–155.
MATTE P., MALUSKI H., RAILICH P. & FRANKE W. 1990 – Ter-rane boundaries in the Bohemian Massif: results of large scale Variscan shearing. Tectonophysics, 177: 151–170.
MAZUR S. 2003 – Ewolucja strukturalna metamorfiku k³odzkiego i jej znaczenie dla tektoniki waryscyjskiego piêtra Sudetów. Acta Univ. Wratisl., 2581, Pr. Geol.-Miner., 74: 1–197.
MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R. & OBERC-DZIEDZIC T. 2006 — The Variscan orogen in Poland. Geol. Quart., 50: 89–118. MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P. & SZCZEPAÑSKI J. 2005 – The presumed Teplá-Barrandian/Moldanubian terrane boundary in the Orlica Mountains (Sudetes, Bohemian Massif): structural and petro-logical characteristics. Lithos, 82: 85–112.
MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P. & SZCZEPAÑSKI J. 2007 – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiego piêtra strukturalnego Sudetów. [W:] Dolny Œl¹sk jako zaplecze surowcowe do budowy auto-strad: Materia³y sesji naukowej. Uniw. Wroc³., Wroc³aw: 19–37. MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P. & SZCZEPAÑSKI J. 2010a – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiej struktury Sudetów. Prz. Geol., 58: 133–145.
MAZUR S. & JÓZEFIAK D. 1999 – Structural record of Variscan thrusting and subsequent extensional collapse in the mica schists from vicinities of Kamieniec Z¹bkowicki, Sudetic Foreland, SW Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 69: 1–26.
MAZUR S. & JAROSIÑSKI M. 2006 – Budowa geologiczna g³êbo-kiego pod³o¿a platformy paleozoicznej po³udniowo-zachodniej Polski w œwietle wyników eksperymentu sejsmicznego POLONAISE’97. Prace Pañstw. Inst. Geol., 188: 203–222.
MAZUR S., KRÖNER A., SZCZEPAÑSKI J., TURNIAK K., HANL P., MELICHAR R., RODIONOV N.V., PADERIN I. & SERGEEV S.A. 2010b – Single zircon U-Pb ages and geochemistry of granitoid gneis-ses from SW Poland: evidence for an Avalonian affinity of the Brunian microcontinent. Geol. Mag., 147: 508–526.
MIERZEJEWSKI M.P. 1993 – Przemieszczenia fragmentów litosfery a powstanie i ruchy magm – wybrane przyk³ady z regionu sudeckiego i przedsudeckiego. Geol. Sud., 27: 97–180.
NAWROCKI J. & POPRAWA P. 2006 – Development of Trans-Euro-pean Suture Zone in Poland: from Ediacaran rifting to Early Palaeozoic accretion. Geol. Quart., 50: 59–76.
OBERC J. 1966 – Górotwór staroassyntyjski na Dolnym Œl¹sku. [W:] Z geologii Ziem Zachodnich. Sesja naukowa dwudziestolecia polskich badañ 1945–1965. T. 2: 57–80, Wroc³aw.
OBERC J. 1972 – Sudety i obszary przyleg³e. [W:] Budowa geologicz-na Polski. Wyd. Geol., Warszawa.
OBERC J. 1977 – Pre-Assyntian and Assyntian (Baikalian) Elements in South-Western Poland. [W:] Geology of Poland. Wyd. Geol., War-szawa: 99–173.
OBERC-DZIEDZIC T., KLIMAS K., KRYZA R. & FANNING C.M. 2003 – SHRIMP zircon geochronology of the Strzelin gneiss, SW Poland: evidence for a Neoproterozoic thermal event in the Fore-Sudetic Block, Central European Variscides. Int. Journ. Earth Sci., 92: 701–711.
OBERC-DZIEDZIC T., KRYZA R., KLIMAS K., FANNING M. C. & MADEJ S. 2005 – Gneiss protolith ages and tectonic boundaries in the NE part of the Bohemian Massif (Fore-Sudetic Block, SW Poland). Geol. Quart., 49: 363–378.
OBERC-DZIEDZIC T., KRYZA R., MOCHNACKA K. & LARIO-NOV A. 2010 – Ordovician passive continental margin magmatism in the Central-European Variscides: U-Pb zircon data from the SE part of the Karkonosze-Izera Massif, Sudetes, SW Poland. Int. Journ. Earth Sci., 99: 27–46.
O’BRIEN P. J., KRÖNER A., JAECKEL P., HEGNER E., ¯ELANIE-WICZ A. & KRYZA R. 1997 – Petrological and isotopic studies on Palaeozoic highpressure granulites, Góry Sowie Mts, Polish Sudetes. Journ. Petrol., 38: 433–456.
OLIVER G.J.H., CORFU F. & KROGH T.E. 1993 – U-Pb ages from SW Poland: evidence for a Caledonian suture zone between Baltica and Gondwana. Journ. Geol. Soc., London, 150: 355–369.
PIASECKI M.A.J. & CYMERMAN Z. 1994 – Strefy œcinañ a z³oto w Sudetach. Prz. Geol., 42: 337–340.
PIN C., MAJEROWICZ A. & WOJCIECHOWSKA I. 1988 – Upper Palaeozoic oceanic crust in the Polish Sudetes: Nd-Sr isotope and trace element evidence. Lithos, 21: 195–209.
SANDERSON D.J. & MARCHINI W.R.D. 1984 – Transpression. Journ. Struct. Geol., 6: 449–458.
SCHNEIDER D.A., ZAHNISER S.J., GLASCOCK J.M., GORDON S.M. & MANECKI M. 2006 – Thermochronology of the West Sudetes (Bohemian Massif): rapid and repeated eduction in the Eastern Varisci-des, Poland and Czech Republic. Am. Journ. Sci., 306: 846–873. SESTON R.,WINCHESTER J.A., PIASECKIM A.J., CROWLEY Q.G. & FLOYD P.A. 2000 – Astructural model for the western-central Sudetes: a deformed stack of Variscan thrust sheets. Journ. Geol. Soc., London, 157: 1155–1167.
SUESS F.E. 1912 – Die moravischen Fenster und ihre Beziehung zum Grundgebirge des Hohes Gesenkes. Denkschr. Akad. d. Wiss., Math.-nat. Kl., Wien, 78: 541–631.
SZCZEPAÑSKI J. & MAZUR S. 2004 – Syn-collisional extension in the West/East Sudetes boundary zone (NE Bohemian Massif): structural and metamorphic record in the Jeg³owa Beds from the Strzelin Massif (East Fore-Sudetic Block). N. Jb. Geol. Paläont., Abh., 233: 297–331. ŠTIPSKÁ P., SCHULMANN K. & KRÖNER A. 2004 – Vertical ex-trusion and middle crustal spreading of omphacite granulite: a model of synconvergent exhumation (Bohemian Massif, Czech Republic). Journ. Metamorph. Geol., 22: 179–198.
TEISSEYRE H. 1956 – Kaledonidy sudeckie i ich waryscyjska przebu-dowa. Prz. Geol., 4: 97–104.
TORSVIK T.H. & REHNSTRÖME F. 2003 – The Tornquist Sea and Baltica-Avalonia docking. Tectonophysics, 362: 67–82.
UNRUG R., HARAÑCZYK C. & CHOCYK-JAMIÑSKA M. 1999 – Easternmost Avalonian and Armorican-Cadomian terranes of Central Europe and Caledonian-Variscan evolution of the polydeformed Kraków mobile belt: geological constraints. Tectonophysics, 302: 133–157. WINCHESTER J.A. & The PACE TMR Network Team 2002 – Palaeozoic amalgamation of Central Europe: new results from recent geological and geophysical investigations. Tectonophysics, 360: 5–21. ZNOSKO J. 1981 – The problem of oceanic crust and of ophiolites in the Sudetes. Bull. Acad. Pol. Sc., Sci. Terre, 29: 185–197.
¯ELANIEWICZ A. 1987 – Tectonic and metamorphic evolution of the Góry Sowie, Sudetes Mts, SW Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 57: 203–348.
¯ELANIEWICZ A. 1990 – Deformation and metamorphism in the Góry Sowie gneiss complex, Sudetes, SW Poland. N. Jb. Geol. Paläont., Abh., 179: 129–157.
¯ELANIEWICZ A. 1997 – The Sudetes as a Palaeozoic orogen in Central Europe. Geol. Mag., 134: 691–702.
¯ELANIEWICZ A. & FRANKE W. 1994 – Discussion on U-Pb ages from SW Poland: evidence for a Caledonian suture zone between Baltica and Gondwana. Journ. Geol. Soc., London, 151: 1050–1052. ¯ELANIEWICZ A. & ALEKSANDROWSKI P. 2008 – Regionali-zacja tektoniczna Polski – Polska po³udniowo-zachodnia. Prz. Geol., 56: 904–911.
