L U D N O Ś Ć
WA R S Z A W Y
N A
P R Z E Ł O M I E
X I X i X X
W I E K U
I nuni£Ui\i |
M a r i a N i e t y k s z a
L U D N O Ś Ć WARSZAWY
NA PRZEŁOMIE
XIX i XX WIEKU
WARSZAWA 1971
O kładkę projektow ał J A C E K N E U G E B A U E R R ed ak to r T E R E S A J A D W I G A S IA D K O W A R ed ak to r techniczny J A N U S Z M A L IN O W S K I K orektor M A R IA K R U S Z Y Ń S K A Copyright by PA Ń STW O W E W Y D A W N IC T W O N A U K O W E Warszawa 1971 P r i n t e d in P o l a n d P A Ń S T W O W E W Y D A W N IC T W O N A U K O W E W y d a n ie I. N a k ła d 810 + 90 egz. A rk . w yd. 15,5. A rk . d ru k . 16,0. P a p ie r d ru k . m gł. kl. I I I , 70 g. 6 1 x 8 6 . O d d a n o d o sk ła d n ia 10 II 1971 r. P o d p isa n o d o d ru k u 16 V III 1971 r. D r u k u k o ń cz o n o w
sierp n iu 1971 r. Z a m . n r 74/8 Z -2/367 C en a zł 3 8 ,— D R U K A R N I A U N IW E R S Y T E T U IM . A . M IC K IE W IC Z A
WSTĘP
C zynnikiem , k tó ry w y w ierał d ecy d u jący w pływ n a przebieg zjaw isk gospodarczych i społecznych w X IX i X X w. był d y nam iczny rozwój przem ysłu. Z naczenie procesu uprzem ysło w ienia spraw ia, iż b ad ania n a d n im ro zw ijają się w ie lo k ie ru n kowo i w ram ach różnych dyscyplin n a u k hum anistycznych. U w zględniają m ianow icie obok p rzem ian ekonom icznych, zw ła szcza rozw oju sam ego przem ysłu, tak że p rzem iany społeczne i k u ltu ro w e oraz zm iany stosunków p rzestrzen ny ch, głów nie w aspekcie rela cji w ieś — m iasto. Ten ostatn i zakres w iąże się z pojęciem urban izacji, jed n y m z n ajisto tn iejszy ch zjaw isk to w arzyszących uprzem ysłow ieniu.
Rów nież w badaniach n a d procesem urb an izacji bierze się pod uw agę k ilk a aspektów i stosuje się różnorodne m ierniki. P o w szechnie stosow any jest m iern ik dem ograficzny, to jest p rzesu w anie się ludności ze w si do m iast i w w y n ik u — w zrost od setka ludności m iejskiej w śród ogółu m ieszkańców . J e st to m ie r nik p recy zy jn ie określający przebieg urbanizacji, aczkolw iek nie uw zględnia on fak tu , iż proces te n ob ejm uje tak że wieś. W sto su n k u do ziem polskich m a on ponadto te n w alor (ze w zględu n a stan źródeł), że w w iększym stopniu niż inne m iern ik i po>zwala n a u jęcia dynam iczne.
W ogólnym procesie urban izacji i in d u strializacji ziem polskich, zwłaszcza zaś K ró lestw a Polskiego, isto tn ą rolę odegrała W ar szawa. Jak o ośrodek w ielobranżow ego p rzem y słu przeżyw ała b urzliw y rozw ój, głów nie od la t 90-tych X IX w., jednocześnie staw ała się c en tru m kształtu jąceg o się w okół niej okręgu p rze m ysłowego. P onadto, m im o fo rm aln ej un ifik acji K rólestw a P o l skiego z im p eriu m carskim po p o w stan iu styczniow ym , zacho 5
w ała w iele cech stołeczności. P ozo stała c e n tru m życia politycz nego, ośrodkiem k u ltu ra ln y m i ośrodkiem dyspozycji gospodar czej tej części zaboru rosyjskiego. Tu tak że m ieściła się po reo r ganizacji w ładz K ró lestw a siedziba g e n erał-g u b ern ato ra.
W arszaw a przeży w ała n a przełom ie stuleci okres m ak sy m al n ej d yn am ik i w rozw oju ludnościow ym . W zrost m ia sta dokony w ał się w ponad 50% dzięki m ig racji z zew nątrz. P roces sk u p ia n ia się ludności w W arszaw ie przebiegał w w y raźn ie u ch w y tn ej w spółzależności z rozw ojem gospodarczym sam ego m ia sta i po szczególnych rejonó w K rólestw a. P rzek ształcen ia s tr u k tu ry de m ograficznej i zawodowej m ieszkańców stanow ią jed e n z isto t n y c h elem entów p rzem ian społecznych zw iązanych z u p rzem y słow ieniem , a w y n ik ające z n ich w nioski m ają znaczenie szer sze, w yk raczające poza w ąsko pojm ow ane dzieje jednego m iasta. W yodrębniony w dziejach W arszaw y przeło m X IX i X X w. w iąże się z periody zacją p rz y ję tą w sy ntezie h isto rii P o ls k i1, w k tó re j p rzy uw zględnien iu k ry te rió w kom pleksow ych w ydzie lono okres od połow y la t 80-tych X IX stu lecia do 1914 r., sto sując p onadto cezurę w ew n ętrzn ą — około 1900 r. R am y ch ro nologiczne niniejszej p ra c y są bardzo zbliżone. Poszczególne elem en ty zjaw isk ludnościow ych można śledzić, w zależności od bazy źródłow ej, w odniesieniu do różn y ch nieco odcinków czasu ograniczonych początkiem la t 80-tych X IX w. (1882 r.) i rokiem 1914.
H isto riografia o kresu nie je s t jeszcze dostatecznie opracow ana, toteż w om ów ieniu sta n u b adań ograniczono się w zasadzie do p ro b le m aty k i ludnościow ej i dziejów m,iast.
Na w stęp ie trz e b a podkreślić, że zagadnieniom in d u strializacji i urban izacji dużo uw agi pośw ięca h isto rio g rafia p o w sz e c h n a 2, w zakresie przem ian s tr u k tu r społecznych znaczny dorobek w nie śli zwłaszcza badacze fran cu scy 3.
1 H isto ria P o lsk i, P A N , t. II I, cz. 1 p o d re d . Ż a n n y K o rm a n o w e j i Ire n y P ie tr z a k - P a w ło w s k ie j, W a rs z a w a 1963.
2 Z a g a d n ie n io m ty m sz c z e g ó ln ą u w a g ę p o św ię c a h is to r io g r a f ia a n g lo sa s k a . W śró d p ra c o p o d s ta w o w y m z n a c z e n iu w y m ie n ić m o ż n a a n g ie lsk ie w y d a w n ic tw o T h e C a m b r id g e E co n o m ic H isto ry , t. IV , cz. 1, 2; ta k ż e : D o c u m e n ts o f E u ro p e a n E c o n o m ic H isto ry , v ol. 1 : T h e p ro cess o f in d u s tr ia liz a tio n 1750 - 1870; p r z y g o to w y w a n a część d r u g a o b e jm u je o k re s 1 8 7 0 - 1939. 3 K ilk a n o w sz y c h p r a c : A. D a u m a rd , L a b o u rg eo isie p a r is ie n n e d e 1815
W ym ienione zak resy tem aty czn e z n a jd u ją też odbicie w h isto riografii polskiej o kresu sprzed drugiej w o jny św iatow ej, a przede w szystkim pow ojennej. Jed n ak że jeśli chodzi o ogólne, sy n te tyczn e opracow ania dziejów W arszaw y, w ym ienić trz e b a głów nie prace daw niejsze, zwłaszcza S. D ziew ulskiego i H . R adziszew skiego oraz A. M oraczew sk ieg o4. Z asłu g u je rów nież n a uw agę szereg p u b lik acji pośw ięconych zagadnieniom ludnościow ym W a rsz a w y 5. M ają one c h a ra k te r p rzy czy n k arsk i i z p u n k tu w i dzenia m etodologicznego w y m ag ają od współczesnego h isto ry k a ostrożnego i k ry ty czn eg o podejścia.
O kres pow ojenny przy nió sł pow ażny dorobek badaw czy, w z a k resie dziejów m iast i s tr u k tu r ludnościow ych, zwłaszcza zaś k lasy robotniczej i bu rżuazji. Obok m onografii i m niejszych roz p raw dotyczących rozw oju p rzestrzennego, gospodarczego i lu d
à 1848, P a r is 1963; G. D u p e u x , L a so c ié té fr a n ç a ise . 1789 -1960, P a r i s 1964; C h o m b a rt d e L a u w e P. i in., L a v ie q u o tid ie n n e d es fa m ille s o u vriers. P a r is 1956; C h o m b a rt d e L a u w e P. i in., P a ris e t l’a g g lo m é r a tio n p a r i sie n n e , t. I, II, P a r i s 1952; R. G iro d , E tu d e s so c io lo g iq u e s s u r le s c o u ch es sa lariées. O u v r ie r s e t e m p lo y é s , P a r is 1961 ; G. P . P a lm a d e , C a p ita lism e e t c a p ita lis te s fr a n ç a is a u X I X e s., P a r i s 1961.
4 S. D z ie w u lsk i, H. R a d z isz e w sk i, t. I, II, W a rs z a w a 1 9 1 3 -1 9 1 5 ; A. Mio- ra c z e w sk i, W a r sza w a , W a rs z a w a 1939, w y d . 3, ta k ż e W a r sza w a , n a k ła d e m
M a g is tr a tu m . st. W a rs z a w y , W a rs z a w a 1929. 5 W . Z a łę sk i, R y s s t a ty s t y k i p o r ó w n a w c z e j m ia s ta W a r s z a w y , cz. 1, S t a t y s ty k a z a b u d o w a ń i lu d n o śc i, W a rs z a w a 1872; W . Z a łę sk i, P r z e m y s ł fa b r y c z n y i r z e m ie ś ln ic z y m ia s ta W a r s z a w y w o k r e s ie 2 6 -le tn im (1886 - 1891), „ P rz e g lą d T e c h n ic z n y ” 1892, z. V I, s. 114 -1 1 7 (d a n e d ot. lic z e b n o śc i ro b o t n ik ó w f a b r y c z n y c h w W a rs z a w ie w la ta c h 1866 - 1891) ; L u d n o ś ć m ia sta W a r s z a w y , „E k o n lo m ista” 1874, r. IX , z. 5, s. 381, 382 (d a n e z a l a t a 1872/3); J. K o n c z y ń sk i, L u d n o ś ć W a r s z a w y . S tu d iu m S ta ty s ty c z n e , 1877 - 1911, W a r s z a w a 1913, s. 122, X I (tab .); W . T rz c iń sk i, E w o lu c ja s tr u k tu r y z a w o d o w e j i so c ja ln e j lu d n o ś c i W a r s z a w y w o k r e s ie 1897 -1 9 2 1 , ja k o te ż p o d zia ł te jże lu d n o ś c i n a w a r s tw y s p o łe c zn e p o d łu g d o c h o d ó w , W a rs z a w a (1926), 16 s.; W y n i k i s p is u p o w s z e c h n e g o z 1921 r. n a te r e n ie m . st. W a r s z a w y . Z e s ta w ie n ie i ro z b ió r k r y ty c z n y , P r a c e W y d z ia łu S ta ty s ty c z n e g o M a g is tr a tu m . st. W arszaw y n r 3, W a rs z a w a 1928. D o ro b e k b a d a ń o k re s u 2 0 -le c ia m ię
d z y w o je n n e g o n a d h is to r ią sp o łe c z n ą W a rs z a w y o m a w ia M . D ro zd o w sk i S tru k tu ra sp o łe c zn o -z a w o d o w a lu d n o śc i W a r s z a w y w la ta c h 1918 -1939. N a jn o w s z e D z ie je P o lsk i. M a te r ia ły i S tu d ia z o k r e s u 1914 - 1939, t. 5,
W a rs z a w a 1962.
nościow ego ®, uk azały się w y d aw n ictw a źródeł do dziejów m iast i okręgów przem ysłow ych oraz k lasy robotniczej 7, a także w ie lotom ow e, zbiorow e s tu d i a 8 stanow iące p u n k t w yjścia dla ujęć syntetycznych. W ielkie m ilen ijn e w yd aw n ictw o Miasta P olskie w T y s ią c le c iu 9 tra k tu je część dziew iętnastow ieczną dość gene ralnie.
W arszaw a k ap ita listy c z n a n ie znalazła dotychczas należnego jej m iejsca w now szych badaniach, m im o niew ątpliw ego ich roz w oju. P o su n ę ła się zwłaszcza n ap rzó d w iedza o życiu gospodar czym m iasta 10, w czym isto tn ą rolę odegrało w spółdziałanie h i sto ry k ó w oraz ekonom istów , geografów gospodarczych i socjo logów. 6 W y m ie n ia m ty lk o n ie k tó r e : J . B ra u n , C zę sto c h o w a . R o z w ó j u r b a n i s ty c z n y i a r c h ite k to n ic z n y , W a rs z a w a 1959; G. M issa lo w a , S tu d ia n a d p o w s ta n ie m łó d z k ie g o o k r ę g u p r z e m y s ło w e g o , 1815 - 1870, t. 1, 2, Ł ó d ź 1964, 1967; A. S ta s ia k , M ia sto K r ó le w s k a H u ta . Z a r y s r o z w o ju sp o łe c zn o -g o sp o d a rc ze g o i p r z e s tr z e n n e g o w la ta c h 1869-1914, W a rs z a w a 1962; E. S z w a n k o w sk i, W a r sza w a . R o z w ó j u r b a n is ty c z n y i a r c h ite k to n ic z n y , W a rs z a w a 1952; I. T u r - n a u , S tu d ia n a d s tr u k tu r ą lu d n o ś c io w ą p o ls k ie g o W r o c ła w ia , P o z n a ń 1960; J. Z ió łk o w sk i, S o sn o w ie c . D rogi i c z y n n ik i r o z w o ju m ia s ta p rz e m y sło w e g o , K a to w ic e 1960. 7 Ź r ó d ła do d z ie jó w k la s y r o b o tn ic z e j n a z ie m ia c h p o ls k ic h , p o d re d . N. G ą s io ro w s k ie j, t. 1 - 3 , W a rs z a w a 1962 - 1968; M a te r ia ły do h is to r ii m ia st, p r z e m y s łu i k la s y r o b o tn ic z e j w o k r ę g u łó d z k im p o d re d . N. G ą s io ro w sk ie j, t. 1 - 4 , W a rs z a w a 1957 - 1960; Ź ró d ła do d z ie jó w W a r s z a w y , t. 1. 2. W a rs z a w a 1965 - 1966.
8 M ię d z y in n y m i: D zie się ć w ie k ó w P o zn a n ia , p o d re d . K. M a lin o w sk ie g o ; D zie w ię ć w ie k ó w B y to m i a ..., p o d re d . F. R y sz k i; O sie m n a śc ie w ie k ó w K a lis z a ..., t. 1 - 3 ; S tu d ia W a r s z a w s k ie , 1. W a r s z a w a 11 R z e c z y p o s p o lite j, 2. W a r s z a w a p o p o w s ta n io w a 1864-1918.
9 M ia sta p o ls k ie w T y sią c le c iu , t. 1, 2, W ro c ła w 1965, 1967.
10 T. Ł e p k o w s k i, P r z e m y s ł w a r s z a w s k i u p ro g u e p o k i k a p ita lis ty c z n e j, W a rs z a w a 1960; R. K o ło d z ie jc z y k , P io tr S te in k e le r . K u p ie c i p r z e m y s ło w ie c . 179 9 - 1854, W a rs z a w a 1963; S. M isz ta l, P r z e m ia n y w s t r u k tu r z e i r o z m ie s z c ze n iu p r z e m y s łu n a te r e n ie w o je w ó d z tw a w a r s z a w s k ie g o i m ia s ta W a r s z a w y , „ P rz e g lą d G e o g ra fic z n y ” 1958, t. X X X , z. 4, s. 5 8 7 -6 1 8 ; te n ż e W a r s z a w s k i O k r ę g P r z e m y s ło w y . S tu d iu m r o z w o ju i lo k a liz a c ji p r z e m y s łu , S tu d ia K o m i te t u P r z e s tr z e n n e g o Z a g o sp o d a r o w a n ia K r a ju P A N , t. I I I W a rs z a w a 1962; I. P ie trz a k - P a w ło w s k a , W ie lk i p r z e m y s ł W a r s z a w y i o kręg u (1 8 6 4 -1 9 1 8 ), „ R o c z n ik W a rs z a w s k i” 1966, t. V II; J . Ł u k a sie w ic z , Z. P u - stu ła , W a r s z a w s k ie z a k ła d y h u tn ic z e w la ta c h 1867 - 1899, „R o c z n ik W a r s z a w s k i” 1962, t. II I.
W zakresie przem ian s tr u k tu r społecznych n ajp ełn iej p o d jęte zostały b ad an ia n a d procesam i p rzek ształcania się społeczeństw a feudalnego w k ap italisty czn e w K ró lestw ie P olskim w okresie m iędzypow staniow ym . S ta n i p ro b lem aty k ę ty ch badań om aw ia W. K u la w przedm ow ie do pierw szego tom u studiów pt. Sp o łe czeństw o K rólestw a Polskiego n . P ra c e z a w arte w ty m i n a stę p nych tom ach wnoszą w iele now ego do naszej w iedzy o h isto rii społecznej W arszaw y, p re z e n tu ją now ato rsk ie m etody opracow y w ania źródeł m asow ych. O statn ie la ta przyn io sły now e cenne po zycje z zakresu h isto rii społecznej om aw ianego okresu 12.
Z now szych opracow ań dotyczących dw udziestolecia m iędzy w ojennego w ym ienić należy p rzed e w szystkich m onografię J. Ż a r- new skiego pośw ięconą stru k tu rz e społecznej inteligencji w Polsce, M. D rozdow skiego — pośw ięconą klasie robotniczej W arszaw y oraz tegoż a u to ra ro zp raw ę om aw iającą s tru k tu rę społeczno- -zaw odow ą m ieszkańców m ia s ta 1S.
O dnośnie interesu jącego nas bezpośrednio okresu pouw łasz- czeniowego i przełom u stuleci, zain tereso w ania varsav ian istó w k o n centro w ały się w okół dziejów inteligencji, w znacznie m n ie j szym sto p n iu k lasy robotniczej i b u rżu a z ji u . R ozpraw y dotyczące
11 S p o łe c z e ń s tw o K r ó le s tw a P o lskieg o . S tu d ia o u w a r s tw ie n iu i r u c h li w o ści sp o łe c z n e j p o d re d . W ito ld a K u li, t. 1, W a rs z a w a 1965. U kaziały s ię też t. 2, 3 i 4, W a rs z a w a 1966, 1968 i 1970.
12 Z w a ż n ie js z y c h p r a c tr z e b a w y m ie n ić : T. Ł e p k o w s k i, P o lska . N a ro d z in y n o w o c ze sn e g o n a ro d u , W a rs z a w a 1967; G. M issa lo w a , S tu d ia nad P o w s ta n ie m łó d z k ie g o o k r ę g u p r z e m y s ło w e g o '1815 - 1870), t. I I K la sa r o b o tn ic za , Ł ó d ź 1967.
13 J. Ż a rn o w s k i, S tr u k tu r a sp o łe c zn a in te lig e n c ji w P olsce w labach 1918 - 1939, W a rs z a w a 1964; M. D ro z d o w sk i, K la sa ro b o tn ic z a W a r sza w y , 1918- 1939, W a rs z a w a 1968; te n ż e : S tr u k tu r a sp o łe c z n o -z a w o d o w a lu d n o ś c i W a r s z a w y w la ta c h 191 8 - 1939, N a jn o w s z e d z ie je P o lski. M a te r ia ły i s t u dia z o k r e s u 1914 - 1939, t. 5, W a rs z a w a 1962, s. 5 - 50. 14 J. L e sk ie w ic z o w a , W a r s z a w a i je j in te lig e n c ja p o p o w s ta n iu s ty c z n io w y m . 1864 - 1870, W a rs z a w a 1961; H. K ie p u rs k a , In te lig e n c ja z a w o d o w a W a r s z a w y , 1905 - 1907, W a rs z a w a 1967; R. K o ło d z ie jc z y k , K la sa ro b o tn ic za W a r s z a w y w d r u g ie j p o ło w ie X I X w ie k u , „ R o c z n ik W a rs z a w s k i” 1966, t- V I I ; J. Ż u ra w ic k a , Z p r o b le m a ty k i fo r m o w a n ia się in te lig e n c ji w a r s z a w s k ie j i j e j ś w ia d o m o ś c i w k o ń c u X I X w ., S tu d ia W a r s z a w s k ie , t. 2 W a r sza w a p o p o w s ta n io w a , 1864 - 1918, z. 1. 9
ogółu m ieszkańców w aspekcie zm ian sk ładu zawodowego i głów n y ch cech dem ograficznych w yszły spod p ió ra E. Strzeleckiego i A. Szczypiorskiego 15, jedn ak że zary so w u ją one ty lk o p roblem a ty k ę nie w y czerpując jej. W yniki b ad ań A. Szczypiorskiego n a d podziałem zaw odow ym ludności W arszaw y w 1868/69 r. m a ją dla niniejszego opracow ania szczególny w alor, pozw alają bowiem uchw ycić ten d e n c je zm ian w dłuższym okresie, poczynając od la t bezpośrednio pouw łaszczeniow ych.
Tak w,ięc p rzem ian y ludnościow e W arszaw y, w n ajb ard ziej d y nam icznym okresie jej rozw oju, stanow iące dla m iasta czynnik zasadniczy czekają n a g ru n to w n e i w szechstronne opracow anie. P re ze n to w a n a p raca stanow ić m a sk ro m n y w k ła d do ty c h badań. S ta w ia ona sobie za cel ukazanie procesu skupiania się ludności w W arszaw ie oraz głów nych ten d e n c ji zm,ian s tr u k tu ry dem ogra ficznej i zawodowej jej m ieszkańców . Z takiego założenia w yn ika dobór źródeł, m ianow icie p o trak to w an ie jak o bazy podstaw ow ej d ru k o w an y ch m ate ria łó w statystyczn y ch , przede w szystkim po w szechnych spisów ludności i bieżącej ew idencji sta n u i ru ch u ludności.
Z akres i w artość d ruk o w any ch m ateriałó w sta ty sty c z n y ch w odniesieniu do W arszaw y p rzełom u stuleci uzależnione b y ły w znacznej m ierze od organizacji i poziom u s ta ty sty k i ogólnorosyj- sk iej. D ostarczała ona in fo rm acji skąpych, częstokroć obarczo n y ch znacznym i błędam i i tru d n o poró w nyw alnych w sk utek zm ienności i nieujedno licen ia m eto d ich zb ieran ia i zestaw ienia.
N a zacofanie sta ty sty k i dem ograficznej w carskiej R osji w ska z u je m iędzy in n y m i fa k t przep ro w ad zen ia pierw szego pow szech nego spisu ludności dopiero w 1897 r., podczas gdy w większości p a ń stw E u ro p y zaczęto system atyczn ie przeprow adzać spisy po w szechne w pierw szej połow ie X IX w., a w k raja ch sk a n d y n aw
15 E. S trz e le c k i, L u d n o ś ć W a r s z a w y n a p r z e ło m ie X I X i X X w ie k u ( w ś w ie tle lic zb ), {w :] Z d z ie jó w k s ią ż k i i b ib lio te k w a r s z a w s k ic h , W a r s z a w a 1961, s. 2 0 5 -2 2 2 ; A. S z c z y p io rsk i, S tr u k tu r a za w o d o w a i sp o łeczn a W a r s z a w y w p ie r w s z y m o k re s ie e p o k i k a p ita lis ty c z n e j (1 864-1882), „ K w a r ta l n i k H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j” 1960, 8, n r 1, s. 7 5 - 102; A. S zczy p io r s k i, Im ig r a c ja do W a r s z a w y w X I X w ., „ S tu d ia D e m o g ra fic z n e ” , t. 1, z. 2, W a rs z a w a 1963, s. 67 - 86.
skich przo d u jący ch w organizacji s ta ty sty k i ludnościow ej — ju ż w połow ie X V III w.
D la W arszaw y dru giej połow y X IX w. d y sponujem y danym i dwóch spisów pow szechnych, przeprow adzonych w latach 1882 i 1897. T rzeb a zaznaczyć, że dane ty c h spisów n ie są w pełn i porów nyw alne, co w y n ik a z odm iennej organizacji, założeń i spo sobu opracow ania. Spis 1882 r. b y ł spisem lokalnym obejm ującym tylko W arszaw ę w ów czesnych g ranicach ad m inistracyjn ych, p rzeprow adzonym kosztem i sta ra n ie m M agistratu . In icjato rem i kierow n ikiem p rac przygotow aw czych by ł W itold Załęski, pod jego też k ieru n k iem opracow yw ano w y n ik i opublikow ane w trzech tom ach w lata ch 1883 - 1886 16. O bok sta ty s ty k i ludności spis °b jął także sta ty s ty k ę zabudow ań i m ieszkań. Całość uzyskanych inform acji m iała stanow ić podstaw ę praw idłow ego gospodarow a nia.
Spis w 1897 r. n a to m ia st b y ł spisem ogólnorosyjskim . O bjął W arszaw ę w g ran icach ad m in istracy jny ch, znacznie rozszerzo nych n a P ra d ze w poró w nan iu z obszarem 1882 r., oraz przedm ie ścia. W yniki spisu d la W arszaw y opublikow ano w odrębnym w olum inie tom u L I 17.
Biorąc pod uw agę w zględy tery to rialn e , m ożem y porów nyw ać dane odnoszące się do ludności zam ieszkałej w granicach adm ini stracy jn y ch , tj. bez przedm ieść, aczkolw iek p ew n ą tru d n o ść sp ra wia in k o rp o ra cja n a P ra d ze przep ro w ad zo n a w 1889 r. Pow aż niejsze kom p likacje pow oduje je d n a k zm iana podziałów adm ini stra c y jn y c h w okresie m iędzyspisow ym , co zm usza do gru p o w a nia cy rku łó w w m ożliw ie n a jb a rd zie j zbliżone obszary i uzyskanie przybliżonego p rzy n a jm n ie j obrazu poszczególnych części m iasta w edług b ad an y ch cech ludności.
S p raw ą zasadniczą w a ru n k u ją c ą dokonyw anie porów nań, jest określenie k a te g o rii ludności u w zględnianej w spisach. W 1882 r. spisyw ano ludność osiadłą (z u w zględnieniem czasowo nieobec n ych i pom inięciem przyjezdnych). Liczby opublikow ane dla rok u
16 R e z u lta ty s p is u je d n o d n io w e g o lu d n o ś c i m . W a r s z a w y 1882, cz. 1 - 3 , W a rs z a w a . Cz. 1 L u d n o ś ć p od w z g lę d e m w ie k u , s ta n u c y w il n e g o ..., 1883; cz. 2 S ta t y s t y k a z a b u d o w a ń ..., 1884; cz. 3, L u d n o ś ć w e d łu g za ję ć , 1885.
17 P ie r w a ja w s ie o b s z c z a ja p ie r ie p is n a s ie le n ija R o s s ijs k o j I m p ie r ii 1897 Ooda, t. L I W a r s z a w s k a ja G u b ie r n ija , G o ro d W a r sza w a , P ie tie r b u r g 1904.
1897 n a to m ia st odnoszą się do ludności faktycznej tj. osiadłej, obecnej w W arszawie w m om encie spisu oraz czasowo p rze b y w ających. Różnica m iędzy ludnością fak ty czn ą i osiadłą w dniu spisu w ynosiła 4 tys., co w skal,i ówczesnej liczby m ieszkańców W arszaw y m ożna uw ażać za błąd dopuszczalny. O rganizatorzy spisu zam ierzali objąć jednocześnie ludność fak tyczną, osiadłą oraz p raw n ą czyli stałą, co w p ra k ty c e okazało się nie do w y konania.
P orów nyw alność d an ych w w ysokim stopniu kom plikuje, a co do n iek tó ry ch cech w ręcz uniem ożliw ia, w liczenie do ludności W arszaw y w 1897 r. w ojsk a skoszarow anego, k tó re stanow iło ele m en t obcy, napływ ow y, n ie zw iązany organicznie z gospodarczym i społecznym życiem miasta. T rudność ta jed n a k n ie upow ażnia do rezygno w an ia z pró b o dtw orzenia rzeczyw istej s tr u k tu ry lu d ności w 1897 r. i u ch w ycen ia e w en tu aln y ch zm ian, k tó re doko n a ły się w okresie m iędzyspisow ym . Z m usza ona nato m iast b a dacza do licznych obliczeń cząstkow ych zm ierzających do w y eli m inow ania w ojska skoszarow anego lu b „zlokalizow ania” jego d eform ującego w pływ u n a obraz s tr u k tu ry ludności.
O dm ienne g rupo w an ie m,ieszkańców w edług zajęć pow oduje znaczne tru d n o ści przełożenia k ateg o rii spisow ych n a po ró w n y w alne k ateg o rie analityczne. M ożliwa je s t je d n a k rek o n stru k c ja s tru k tu ry zawodowej w edług zaw odu obiektyw nego z podziałem n a czynnych i b iern y c h zawodowo z u w zględnieniem płci i grup w ieku.
Ze w zględu n a rozpow szechniony pogląd o m ałej przydatności spisu 1897 r. dla badań naukow ych, a n a w e t ten d en cji do jego całkow itego dyskw alifikow ania, pod jęto p ró bę szczegółowej an a lizy obu spisów z p u n k tu w idzenia b adań n a d ludnością W arsza wy. A naliza ta została zam ieszczona w aneksach, gdzie znalazło się tak że szczegółowe om ów ienie źródeł sta ty sty czn y ch dotyczą cych stan u i ru ch u ludności m iasta. Na ty m m iejscu ograniczono się do w skazania podstaw ow ych serii tego ty p u źródeł. B yły to m ianow icie „O bzory goroda W arszaw y ” opracow yw ane jako anek sy do spraw o zd ań g u b ern ato ró w od 1867 r., prace W arszaw skiego K o m itetu S tatystycznego, p rzede w szystkim zaś spraw o zdania S ekcji S taty sty czn ej M ag istratu m iasta W arszaw y, dające m a te ria ł n ajp e łn ie jsz y i n ajb ard ziej w iarogodny.
Baza archiw alna, m a ją c a d la te m a tu znaczenie uzupełniające została pow ażnie uszczuplona w w y n ik u dw óch w ojen św iato wych. N ajistotniejsze dla b ad a ń n a d W arszaw ą, a k ta M ag istratu m iasta, w śród n ich m a te ria ły S ekcji S taty sty czn ej, uleg ły znisz czeniu. Spłonęły także księgi ludności przechow yw ane w A rchi w um M iejskim . A k ta sta n u cyw ilnego ludności w y znań ch rze ścijańskich w zasadzie zachow ały się, aczkolw iek dla niek tó ry ch p arafii lu k i są dość znaczne; b ra k u je całkow icie a k t p a ra fii ew an gelicko-reform ow anej i pow ażnej części ew angelicko-augsburskiej. A k ta sta n u cyw ilnego ludności w yzn ań n iechrześcijańskich (przede w szystkim bardzo w ażne dotyczące Żydów), prow adzone w b adan ym okresie przez u rzęd n ik ów p rz y cyrkułach, znalazły się w śró d zespołów rew in d y k o w an y ch ze Z w iązku Radzieckiego. K an celaria ta o b ejm u je la ta 1865 - 1915.
D ane sta ty sty c z n e dotyczące m ieszkańców W arszaw y, zaw arte w aktach k an celarii g e n e ra ł-g u b e rn a to ra w arszaw skiego, g u b e r n a to ra w arszaw skiego i rząd u g ubernialnego w arszaw skiego są
bardzo sk ąp e i w ycinkow e. W dw óch ostatn ich zespołach są to głów nie in fo rm acje o za tru d n ie n iu w przem yśle podaw ane w w y kazach fabryk.
W ięcej d an ych zaw ierają a k ta policyjne: k a n c ela ria w arszaw skiego o b erp o licm ajstra (1823 - 1917) i W arszaw skiej P o licji W y konaw czej (1857 - 1916). N ajp ełn iejsze są m a te ria ły dotyczące obcych poddanych i osób narodow ości niepolskiej zam ieszkałych w W arszaw ie. P o za ty m d la n iek tó ry ch lat, n iekied y odnośnie poszczególnych cyrkułów , z n a jd u ją się tu in fo rm acje dotyczące w yznań, sp ra w b yto w y ch i dobroczynności, zw iązków i stow a rzyszeń zaw odow ych (po 1906 r.), pojedynczych zawodów, spisy w yborców do D um y z 1912 r. A k ta P o licji W ykonaw czej zaw ie ra ją zestaw ienie sta n u i ru c h u ludności dla k ró tk ich w ycinków czasow ych i dw óch zaledw ie cyrkułów .
D la bad ań n a d klasą robotniczą a k ta inspekcji fabry cznej (od 1894 r.) d o starczają in fo rm acji o za tru d n ie n iu w poszczególnych zakładach przem ysłow y ch z podziałem w edług płci i w yodręb n ieniem m łodocianych oraz o w ysokości zarobków w ym ienionych k ategorii robotników .
Poza w ym ienionym i n a uw agę zasługują a k ta Z arządu P o w ia towego W arszaw skiego (1867 - 1918). Z n a jd u je się w nich dość 13
bogaty m ateriał statystyczny dotyczący m iędzy in n y m i ludności i zabudow y gm in podw arszaw skich silnie pow iązanych gospodar czo z m iastem i włączonych doń w 1916 r.
Poszukiw an ia w inny ch zespołach, ja k n a p rzy k ła d W arszaw ska Izba L e k a rsk a czy W arszaw ska Izba S karbow a pozw alają w y chw ycić rozproszone m ateriały dotyczące n a ogół w yodręb nio nych g ru p zaw odow ych i w ąskich odcinków czasu.
P ra c a niniejsza składa się z trzech części odpow iadających podstaw ow ym zakresom problem ow ym . Część pierw sza om aw ia rozw ój ludnościow y W arszaw y n a tle procesu u rb an izacji K ró le stw a Polskiego. Z m ierzano tu do u k azania faz i głów nych czyn ników w zrostu liczebnego m ieszkańców , źródeł i c h a ra k te ru im i gracji, a tak że do zarysow ania dynam iki rozw oju poszczególnych dzielnic m iasta i jego s tre fy podm iejskiej.
Część d ru g a tra k tu je o w ażniejszych elem entach s tru k tu ry dem ograficznej. U w zględnia skład ludności w edług płci, w ieku i sta n u cyw ilnego w św ietle spisów pow szechnych oraz ru c h n a tu ra ln y obserw ow any n a p odstaw ie re je s tra c ji ciągłej w okresie
1882 - 1914. P o n ad to om aw ia sk ład w yznaniow y i ted en cje zm ian w ty m zakresie, jako zjaw iska bardzo istotn e dla szeroko rozum ianych procesów ludnościow ych W arszaw y. T ak zakreślona p ro b le m aty k a nie w y czerp u je analizy dem ograficznej, ale nie to jest celem tej części pracy. Ma ona sch arakteryzow ać procesy dem ograficzne ty p o w e dla epoki z uchw yceniem specyfiki ich przebiegu w środow isku w ielkom iejskim , ukazać oddziaływ anie ruchów m ig racy jn y ch n a zjaw iska dem ograficzne, rolę obu tych czynników w ogólnym w zroście ludności m iasta i w reszcie w sk a zać n a p rop orcje w edług cech dem ograficznych, k tó re w y w ierają w pływ n a sto su n k i zawodowe.
Część trzecia stanow i pró bę p rzed staw ien ia przem ian sk ład u zawodowego ludności W arszaw y oraz — w m iarę m ożliw ości — skład u społecznego. W polu obserw acji znalazły się tak ie zjaw i ska jak, ten d e n c je zm ian i u w aru n k o w an ie p ro porcji czynnych i biern y ch zawodowo, p rzesunięcia w składzie zaw odow ym z uw zględnieniem podziału w yznaniow ego, płci i grup w ieku. Skład społeczny ludności stanow i problem , k tó ry , ze w zględu n a swą w agę zasługuje n a odręb n e szerokie po trak to w an ie. Baza źród łow a p rz y ję ta za podstaw ę niniejszej ro zp raw y pozw ala jed y n ie
n a w ydobycie pew n y ch elem entów sk ład u społecznego, w ści słym zw iązku ze s tr u k tu rą zawodową. Toteż zabrakło pod staw do Potraktow ania tego zakresu, jak o sam odzielnej ró w norzędnej części.
Do p rac y załączone zostały p lan y z podziałam i ad m in istra c y j nym i W arszaw y w latach 1882, 1897 i 1913, obszerne aneksy, na k tó re składa się analiza podstaw ow ych źródeł staty sty czn y ch , om ówienie zasad g ru p ow an ia k ateg orii zaw odow ych w y stę p u jących w spisach w kateg o rie analityczne, zestaw ienia licz bowe, k tó ry ch um ieszczenie w tekście n ie było konieczne, bądź dlatego, że zastąpione zostały b ardziej czytelnym i dla odbiorcy w ykresam i bądź też w y k raczają stopniem szczegółowości poza
zakres podejm ow anej analizy.
Brak opracowań monograficznych dotyczących poszczególnych grup zawodowych czy klas i w arstw społecznych nie pozwala na w yczerpujące opracowanie tem atu. Z ważniejszych zasygna lizowanych tylko lub rozwiązanych częściowo kw estii należy wy- niienić: przeprow adzenie podziału między ludnością przemysłową a rzemieślniczą, skład inteligencji warszawskiej, jako grupy za wodowej, a przede wszystkim stru k tu ra społeczna mieszkańców W arszawy przełomu stuleci.
N iem niej jed n a k zbadanie s tr u k tu ry dem ograficznej i zawo dowej z ja k n ajszerszym uw zględnieniem ich aspektów społecz nych, m ożliw ych do uchw y cen ia w św ietle w ykorzy stan y ch źró deł staty sty czn y ch , pow inno stanow ić ram y ogólne i p u n k t w y j ścia dla b adań n a d p rzem ian am i społecznym i, k ształtow aniem się Poszczególnych klas i w a rstw społeczeństw a kapitalistycznego m iasta z ich w ew n ętrzn y m i podziałam i oraz tow arzyszącym i ty m Procesom i w spółtw orzącym i je p rzem ian am i świadomości. B ada nia tak ie w ym agają ju ż jed n a k oparcia n a odm iennej bazie źró d łowej, zwłaszcza n a źródłach dotyczących fak tó w in d y w id u al nych, w y stęp u jący ch w sk ali m asow ej.
Mimo n iew ątp liw ie bardzo jeszcze niepełnego obrazu przem ian ludnościow ych W arszaw y n a przełom ie X IX i X X w., uzyskane rez u lta ty stanow ić m ogą — ja k się zdaje — elem ent do syntezy uprzem ysłow ienia ziem polskich.
W ty m m iejscu p rag n ę w yrazić podziękow anie prof. dr Iren ie P ietrzak -P aw ło w sk iej, pod k tó re j k ieru n k iem praca została n a p i
sa n a w In sty tu cie H isto ry czn y m U n iw e rsy te tu W arszaw skiego oraz recenzentom prof. d r Stanisław ow i H erbstow i, doc. d r I re neu szo w i Ihnatow iczow i i doc. d r M arianow i D rozdow skiem u; a tak że doc. d r Juliu szo w i Ł ukasiew iczow i za życzliw e i cenne
C z ę ś ć I.
ROZW ÓJ LUDNOŚCIOW Y WARSZAWY
I JEJ STREFY PODM IEJSKIEJ
Warszawa na tle procesu urbanizacji Królestwa Polskiego D rugą połow ę X IX w. c h a rak tery zo w ał znaczny w zrost tem p a p rzy ro stu ludności n a całym obszarze ziem polskich. N ajsilniej w zrosła w ty m okresie ludność K ró lestw a Polskiego, G órnego Ś lą ska i K sięstw a Cieszyńskiego, a więc dzielnic, w k tó ry c h proces m d u stralizacji przeb ieg ał n ajin te n sy w n ie j; n ajsłabiej w zrosła lu d ność zaboru pruskiego, bez Śląska, śred n i w zrost w ykazyw ała Galicja
T a b e l a 1. Przyrost rzeczywisty ludności ziem polskich w drugiej połowie XIX w.
i na początku XX w.
O bszar O kres Prz*rost ludności
(w °/„) K rólestw o Polskie 1855 - 1910 167 Księstwo Cieszyńskie 1857 - 1910 129 Śląsk G órny 1858 - 1910 105 G alicja wschodnia 1857 - 1910 77 Galicja zachodnia 1857 - 1910 68 Prusy zachodnie 1858 - 1910 50 Poznańskie 1858 - 1910 48 Rejencja olsztyńska 1858 - 1910 34
Ź r ó d ł o : J. B u zek , P o g lą d na w zrost ludności z ie m p o lskich w w ieku X I X , K ra k ó w 1915, s. 10.
1 W z ię to p o d u w a g ę d a n e o p rz y r o ś c ie lu d n o ś c i z ie m p o ls k ic h w d ru g ie j Po ło w ie X IX i n a p o c z ą tk u X X w . p rz y to c z o n e w : J . B u z e k ; P o g lą d na w z r o s t lu d n o ś c i z ie m p o ls k ic h w w ie k u X I X , K r a k ó w 1915, s. 10; E. G r a b o w sk i, S k u p ie n ia m ie js k ie w K r ó le s tw ie P o ls k im . S tu d ia n a d r o z w o je m s k u p ia n ia się lu d n o śc i, „ E k o n o m is ta ” 1913, z. 3, s. 28; B. Z ie n ta ra , A . M ą - czak, I. Ih n a to w ic z , Z. L a n d a u , D z ie je g o sp o d a rc ze P o ls k i do 1939 r., W a r s z a w a 1965, s. 409; o b lic z e n ia n ie w y k a z u ją sp rzeczn o ści, ró ż n ic e w licz-2 L u d n o ś ć W a r s z a w y X I X i X X w . 17
W edług J. H olzera i A. Jó z efo w ic z a 2 p rzy ro st rzeczyw isty lu d ności w lata ch 1870 - 1913 w ynosił 13 310 tys. Z łożyły się nań: p rzy ro st n a tu ra ln y w liczbie 16 945 tys. oraz u b y tek w sk u tek m igracji w ynoszący 3635 tys. W sto su n k u rocznym n a 10 000 m ieszkańców saldo p rz y ro stu rzeczyw istego w ynosiło + 128, p rzy ro st n a tu ra ln y + 164 saldo zaś p rzy ro stu w ędrów kow ego
- 3 6 .
E m igranci pochodzili p rzede w szystkim z tere n ó w rolniczych: z Poznańskiego, P ru s zachodnich i G alicji, a także z ty c h okrę gów K rólestw a, w k tó ry c h rozw ój przem ysłu i m iast nie b ył na ty le szybki aby m ogły one w chłonąć całą nadw yżkę ludności w iejskiej nie znajdującej z a tru d n ie n ia w rolnictw ie.
W ciągu X IX w. o b serw u je się w zrost odsetka ludności m ie j skiej n a ziem iach polskich. W dru giej połow ie stulecia, w okresie pouw łaszczeniow ym , tem po w zro stu staw ało się coraz szybsze. B ardziej szczegółowo omówiono tu przebieg tego procesu w od niesieniu do K ró lestw a Polskiego.
B adając sk u p isk a m iejskie, n ależy m ieć n a uw adze k ry te ria podziału ludności n a m iejsk ą i w iejsk ą 3. J. K ostrow icki stw ie r dza iż: „ Istn ieje w ielka liczba form przejściow ych, k tó re tru d n o jest zaliczyć n a pod staw ie jakich k olw iek p rz y ję ty c h k ry te rió w do osiedli m iejskich lu b w iejskich. Je d y n ie dla celów ściśle p ra k tycznych zw iązanych ze sta ty sty k ą , ad m in istracją czy p lano w a niem tw orzyć m ożna um ow ne granice o p arte n a m ożliw ie s k ru p u la tn ie dob ran y ch k ry te ria c h ” 4.
b a c h w y n ik a ją z n ie c o in n y c h d łu g o ści o k re só w , k tó r y c h t e lic z b y dotyczą. W szczeg ó ło w y m z e s ta w ie n iu (tab . 1) o p a rto się n a o p ra c o w a n iu B u z k a ze w z g lę d u n a szczeg ó ło w y p o d z ia ł te r y to ria ln y .
2 J. H o lzer, A. Jó z e fo w ic z , D y n a m ik a z a lu d n ie n ia z ie m p o ls k ic h 1870 - - 1958, „ B iu le ty n IG S ” 1960, n r 4, s. 13, 16.
3 K w e s tie k r y te r ió w z a lic z a n ia lu d n o ś c i do w ie js k ie j i m ie js k ie j p o r u sza w ie le p u b lik a c ji z z a k re s u d e m o g ra fii, so cjologii, g e o g ra fii g o s p o d a r czej, z w ła sz c z a ; J. H o lzer, P o d s ta w y a n a liz y d e m o g r a fic z n e j, W a rs z a w a 1963, s. 45; E. R o sset, P e r s p e k ty w y d e m o g r a fic z n e P o lsk i, W a rs z a w a 1962, s. 152 i n n . ; J. Z ió łk o w sk i, U rb a n iza c ja . M iasto. O siedle. S tu d ia so c jo lo g i c zn e, W a rs z a w a 1965, s. 128 i n n .; B. Ja ło w ie c k i, M ie r n ik i u r b a n iz a c ji. P róba te o r e ty c z n e g o z a r y s o w a n ia p r o b le m a ty k i, „ S tu d ia S o c jo lo g ic z n e ” 1966, n r 3 (22), s. 33.
1 J. K o s tro w ic k i, O fu n k c ja c h m ia s to tw ó r c z y c h i ty p a c h fu n k c jo n a ln y c h m ia s t, „ P rz e g lą d G e o g ra fic z n y ” 1952, z. 1 - 2 , s. 42.
W św iatow ej p ra k ty c e staty sty czn ej najczęściej stosow ane są dw a k ry te ria 5: pierw sze „ k ry te riu m staty sty czn e, gdzie określona liczba ludności (najczęściej 2000 m ieszkańców ) przesądza o za liczeniu ludności danej m iejscow ości do ludności m ie jsk ie j” — jest to k ry te riu m fo rm a ln e nie u w zględniające elem entów ekonom icz nych; d ru g ie „ k ry te riu m ad m in istracy jn e, gdzie d ecydującym elem entem zaliczenia ludności danej m iejscow ości do ludności m iejskiej jest fa k t n a d a n ia owej m iejscow ości urzędow ych p raw m iejskich, p rzy czym p rzy podejm ow aniu decyzji o n a d a n iu p raw m iejskich analizow ane są przede w szystkim trz y elem enty, liczba ludności ogółem, s tr u k tu ra zaw odow a lu dności (czy przew aża pozarolnicze źródło u trz y m a n ia ludności) oraz c h a ra k te r zabu dowy m iejscow ości” .
W K ró lestw ie P olskim obow iązyw ało k ry te riu m ad m in istra cyjne, z ty m jed n ak , że bardzo w yraźn ie w y stę p u je b ra k kon sekw encji w p rzy zn aw an iu skupiskom ludności p raw m iejskich. W w ielu p rzy p adk ach o k lasy fik acji p raw n ej danego sk up iska decydow ała tra d y c ja , a n ie jego cechy społeczno-gospodarcze. N iektóre m iejscow ości o cechach w si zaliczano do m iast, podczas gdy sk up ienia w y raźn ie m iejsk ie zaliczano do wsi. D otyczyło to zwłaszcza now ych ośrodków przem ysłow ych, ja k n a p rzy k ła d D ą brow a G órnicza, Ż yrardów , Pruszków , n iek tó ry ch osad podłódz- kich czy przedm ieść W arszaw y.
Obok m iast i wsi .istniała specyficzna dla K rólestw a kategoria osad, która w ytw orzyła się w latach 1869 - 1870, kiedy to ode brano praw a m iejskie 336 miasteczkom, zamieniając je na osady 8. Przeprowadzona reform a „nie uwzględniała. .. aktualnie zaryso wujących się tendencji w życiu m iast”, zastosowanie sztywnych
kryteriów przy selekcji doprowadziło do wielu paradoksów, jak
5 J. H o lzer, P o d s ta w y a n a liz y . . ., s. 45. 6 R. K o ło d z ie jc z y k , Z a m ia n a m ia s t n a o sa d y w K r ó le s tw ie P o lsk im , » K w a r ta ln ik H is to ry c z n y ” 1961, n r 1, s. 199; te n ż e , P ro c e sy u r b a n iz a c y jn e w K r ó le s tw ie P o ls k im po 1864 r., „ K w a r ta ln ik H is to rii K u ltu r y M a te r ia l n e j” 1961, r. 9, s. 239; W. T rz e b iń s k i, J. B o rk ie w ic z , P o d z ia ły a d m in is tr a c y jn e K r ó le s tw a P o lsk ie g o w o k r e s ie 1815 - 1918, D o k u m e n ta c ja g e o g ra fic z n a IH P A N , z. 4, W a rs z a w a 1956, s. 96. Z a m ie n io n o n a o sa d y 336 m ia s t i m i a steczek , p rz y p r a w a c h m ie js k ic h u tr z y m a ło się 114 m ia s t. Do p ie rw s z e j
n a p rzy k ład pozbaw ienie p ra w m iejskich żywo rozw ijający ch się ośrodków okręgu łódzkiego 7.
W dalszych rozw ażaniach, śledząc p rop o rcje ludności w iejskiej i m iejskiej, m ieszkańców osad zaliczano do tej drugiej kateg o rii zdając sobie w p ełn i spraw ę, że pew n a ich część m iała w istocie c h a ra k te r rolniczy. Rów nocześnie ludność podm iejska, zwłaszcza dużych m iast, zw iązana z n im i m iejscem pracy, zaliczana b yła do ludności w iejskiej, tak więc w sk ali K rólestw a błąd w znacz nej m ierze znosi się; stopniow o jed n ak, w raz z rozw ojem ośrod ków przem ysłow ych i ro zrastan iem się m iast, zw łaszcza dużych, poza ich granicam i ad m inistracy jn y m i, om aw iane p roporcje u le gały zniekształceniu n a niekorzyść ludności m iejskiej.
W K ró lestw ie P olskim stw ierd zam y sy stem atyczny w zrost lu d ności m iejskiej.
T a b e l a 2. Ludność Królestwa Polskiego w okresie 1869 - 1913
Ludność (w tys.)
R ok
ogółem wiejska miejska w tym:
miast osad 1869 5780 100 4 310 100 1 470 100 945 100 525 100 1893 8809 152,4 6 431 149,2 2 378 161,8 1 596 168,9 782 148,7 1906 11370 196,7 8 030 186,3 3 340 227,2 2 371 250,9 969 184,2 1909 11935 206,5 8 283 192,2 3 652 248,4 2615 276,7 1 037 197,1 1913 13058 225,9 8 941 207,4 4 117 280,1 2 995 316,9 1 122 213,3
Ź r ó d ł a : D la 1869 r. — W . Z alęsk i, S ta ty s ty k a porów naw cza K rólestw a Polskiego. L udność i sto su n k i
ek o n o m iczn e, W a rsza w a 1876, s. 27, 38; d la la t 1893 - 1913 — A. K rzy żan o w sk i, K . K u m an iec k i, S ta ty s ty k a P o ls k i, K ra k ó w 1915, s. 6, 7, 28.
D ane z a w arte w tab eli op ierają się n a księgach ludności, jako źródle pierw o tnym . D la 1869 r. zestaw ił je W. Z ałęski n a podsta w ie „O bzorów ” poszczególnych guberni, dla pozostałych la t op ra cow ane zostały przez W arszaw ski K o m itet S taty styczn y, p rzy k o n sek w en tn y m zastosow aniu ty ch sam ych m etod. Liczby urzędów g u b e m ia ln y c h w W K S nie są w pełn i p o rów nyw alne (por. aneks
w o jn y ś w ia to w e j p r a w a m ie js k ie o trz y m a ły : S o sn o w ie c w 1902 r. i P u ła w y w 1906 r.
2), m ogą być jed n a k w y k o rzy stan e dla celów niniejszego zesta w ienia.
Św iadom ie nie uzupełniono tab eli 2 dan ym i spisu 1897 r., m im o ich n iew ątp liw ie w iększej w iarygodności, z uw agi n a istotn e różnice w podstaw ie źródłow ej i m etodach rachunkow ych. Liczby WKS, aczkolw iek obarczone pew n y m błędem od tw arzają zapew ne praw idłow o te n d e n c je rozw ojow e, w staw ien ie zaś w ich szereg danych spisu w ypaczyłoby obraz.
Różnica w tem p ie w zro stu ludności w iejskiej i m iejskiej jest oczyw ista i n ie w ym aga k o m en tarza. W arto n ato m iast zwrócić uw agę n a zróżnicow anie ludności m iejskiej. Tem po w zrostu osad było znacznie w olniejsze od te m p a rozw oju m iast a także ogółu ludności; w iele z n ich znajdow ało się w stan ie upadku. Ten stan rzeczy uległ zm ianie poczynając od 1905 r. W lata ch 1905 - 1906 zaznaczył się spadek ludności m iast i bardzo szybki w zro st osad p rzy rów noczesnym bardzo słabym wzroście ludności całego k raju . Od 1906 r. m iasta zaczęły ponow nie w zrastać, osady zaś nie zwol niły tem p a rozw oju, ich zaludnienie zwiększało się szybciej niż zaludnienie w si 8.
M iasta, z w y ją tk ie m w spom nianych la t 1905 - 1906, rozw ijały się n iep rzerw an ie i szczególnie in ten sy w n ie od ostatniego dzie sięciolecia X IX w. W latach 1872 - 1893 p rzy ro st w ynosił 50,9°/o, w latach 1893 - 1913 n ato m ia st 87,7% 9.
W tem pie rozw oju m iast poszczególnych k atego rii wielkości zarysow ały się w y raźne różnice. W początkow ym okresie uprze m ysłow ienia ro zw ijały się m iasta zarów no duże, jak też średnie i małe. Na przełom ie X IX i X X w. n a to m ia st n a stą p ił kry zys rozw oju m ałych m iast (poniżej 10 tys. m ieszk.) podczas gdy m ia sta duże (powyżej 50 tys. mieszk.) w y kazyw ały stałą ten d en cję w zrostu 10. Om ówione procesy ilu stru je tab ela 3.
Ludność miast średnich — 10 do 50 tys. mieszkańców, wzrosła
8 E. G ra b o w s k i, S k u p ie n ia m ie js k ie . . s. 32.
s O b lic z e n ie n a p o d s ta w ie lic z b z a c z e rp n ię ty c h z : d la 1872 r. W . Ż a r s k i , S ta t y s t y k a p o r ó w n a w c z a K r ó le s tw a P o lskieg o , W a rs z a w a 1876, s. 334; d la la t 1893 i 1913 — ja k w ta b . 2.
10 W. M iro w sk i, R o z w ó j lu d n o ś c i m ia s t na z ie m ia c h p o ls k ic h , w : S o c jo lo g ic zn e p r o b le m y m ia s ta p o lsk ie g o , W a rs z a w a 1964, s. 52.
T a b e l a 3. Ludność miast Królestwa Polskiego w okresie 1827- 1913 Ludność m iast i miasteczek*
R ok razem
w tym m iast o liczbie m ieszkańców poniżej
10 tys. 10-20 tys. 20-50 tys.
50 i więcej tys.
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w % w tys. w %
1827 869 100 713 82,0 25 2,9 _ _ 131 15,1
1893 2378 100 1266 53,2 338 14,2 123 5,2 651 27,4
1906 3340 100 1427 42,7 267 8,3 377 11,3 1260 37,7
1909 3652 100 1464 40,1 390 10,7 427 11,7 1371 37,5
1913 4117 100 1476 | 35,8 471 11,4 422 10,3 1748 42,5
* W p u b lik acjac h z X IX w. i pocz. X X w. s p o ty k a się w y m ie n n e u ży w an ie te rm in ó w o s a d a -m ia - steczk o .
Ź r ó d ł o : W . M iro w sk i, R o zw ó j ludności m ia st na ziem ia c h p o lskich , [>v:] Socjologiczne p ro b lem y m iasta
p o lsk ie g o , W a rsza w a 1964, s. 52; ta b e la z e staw io n a n a po d staw ie: A . K rzy ża n o w sk i, K . K u m a n ie c k i, S ta ty s ty k a P o lsk i, K ra k ó w 1915, s. 28 (u W . M iro w sk ieg o p o d a n o b łę d n ie — s. 25).
w praw d zie w liczbach bezw zględnych w lata ch 1893 - 1913, lecz jej udział w śród ogółu ludności m iejskiej zm niejszył się. B u rz liw y rozw ój przem ysłu, d a tu ją cy się od połow y la t 90-tych X IX w. w y w a rł w pływ przed e w szystkim n a m iasta duże. W p rze d e dn iu pierw szej w ojny św iatow ej m iast tej kateg o rii było w K ró lestw ie osiem. W 1913 r. sk up iały one 42,5'% ogółu ludności m ie j skiej, w ty m dw a najw iększe: W arszaw a — 20,5% i Łódź 11,l 10/». Stw ierd zon e uprzednio szybsze tem po w zrostu ludności m ie j skiej niż w iejskiej dało w w y n ik u stałe zw iększanie się odsetka ludności m iejskiej n a przestrzen i la t 1869 - 1913 z 25,5°/o do 31,5°/a. Ludność osad stosunkow o zm niejszyła się w tychże latach z 9,1% do 8,6%, m im o pew nego w zro stu o dsetka po 1905 r., w okresie ich znacznego rozw oju. W ynikało to z dom inującej roli m iast, zwłaszcza dużych w procesie urb an izacji; ich ludność w zrosła z 16,4% do 22,9% ogółu ludności K rólestw a.
W stopniu zurbanizow ania ziem K ró lestw a n a p raw y m i le w ym brzegu W isły istn iała znaczna, pogłębiająca się d y sprop or cja. Ludność m iast i osad liczyła:
R ok W części
W części
pd.-zach. pn.-wsch.
1893 1 592 tys. 786 tys.
T a b e l a 4. Ludność Królestwa Polskiego w latach 1869- 1913 (w odsetkach ludności miejskiej i wiejskiej) L udność (w °/„) R o k miejska w tym: ogółem wiejska miast 1 osad 1869 100 74,5 25,5 16,4 9,1 1893 100 73,0 26,9 18,1 8,9 1906 100 70,6 29,4 20,9 8,5 1909 100 69,4 30,6 21,9 8,7 1913 100 68,5 31,5 22,9 8,6
Ź r ó d ł a : O b lic zen ia o p a rte n a liczb ac h lu d n o ści z a w arty ch w ta b eli 2.
W lew obrzeżnej części K ró lestw a w 1909 r. ludność m iejska stanow iła 39,7'°/o, w części p raw obrzeżnej zaś ty lk o 22,5°/o11.
D y sproporcja ta okaże się jeszcze głębsza, jeśli w eźm ie się pod uw agę w zajem ny stosunek ludności m iast i osad na om aw ianych terenach. W edług G rabow skiego 12 — n a 100 m ieszkańców m iast
i osad w m iastach m ieszkało:
R ok W części W części
pd.-zach. pn.-wsch.
1858 62,8 37,2
1893 66,9 33,1
1909 75,8 24,2
Ludność m iast przew ażała znacznie w śród ludności m iejskiej w południow o-zachodniej części K rólestw a; om aw iana proporcja zm ieniała się w y raźn ie n a korzyść obszarów lew obrzeżnych. Roz p a tru jąc odrębnie m iasta i osady, stw ierdza się, że przeszło 4/5 ludności m iast m ieszkało n a ty ch obszarach. Ludność osad była rozm ieszczona bardziej rów nom iernie, aczkolw iek rów nież w ięk- sza jej część zam ieszkiw ała południow o-zachodnie rejo n y K ró
lestw a 13. 11 E. G ra b o w s k i, S k u p ie n ia m i e j s k i e . . . , s. 44, 45. P o r. ta k ż e : A. K rz y ż a n o w sk i, K. K u m a n ie c k i, S ta t y s ty k a P o lsk i, K ra k ó w 1915, s. 29; R. K o ło d z ie jc z y k , P ro c e sy u r b a n i z a c y jn e .. , s. 241. 12 E. G ra b o w s k i, S k u p ie n ia m ie js k ie >. ., s. 44. 13 Ib id e m , s. 45. 23
Rozm ieszczenie ludności m iejskiej i zróżnicow anie jej s tru k tu ry , w iązało się bezpośrednio z rozm ieszczeniem okręgów p rz e m ysłow ych: Z agłębia D ąbrow skiego, okręg u łódzkiego, a także W arszaw y i okręgu kształtu jącego się w okół niej i to w łaśnie p rzede w szystkim w k ie ru n k u zachodnim .
W szystkie przytoczone pow yżej d an e c h a ra k te ry z u ją c e proces urbanizacji w K rólestw ie P olskim o p ierają się n a urzędow ych k ry te ria c h w yod ręb n ien ia m iast i osad. J a k b yła ju ż o ty m m owa, liczne sk up ien ia o ch ara k te rz e m iejskim zaliczane b y ły w s ta ty sty k ach urzędow ych do wsi. Odnosi się to zwłaszcza do gęsto za ludnionych gm in podm iejskich lub przem ysłow ych.
P ró b ę określenia liczby m ieszkańców sk up ień o c h a ra k te rz e m iejskim , a nie będących m iastam i ani osadam i podjął E. G ra bow ski dla ro k u 1913 14. Ludność ty ch skupień w ynosiła 695 tys.; liczba ta, w raz z liczbą ludności m iast i osad, daje 4 812 tys., co stanow iło 36,9% ogółu ludności K ró lestw a Polskiego, wobec 31,5% z urzędow ych s ta ty sty k (tab. 4). Z decydow ana większość tej liczby p rzy p ad a n a duże kom pleksy przem ysłow e, a więc kom pleks łódzki (ponad 800 tys., w ty m Łódź 506 tys.), Zagłębie D ąbrow skie (około 300 tys., w ty m Sosnowiec 114 tys. w 1914 r.) oraz gm iny podw arszaw skie (Czyste, Bródno, M okotów, M łociny — liczące łącznie około 200 t y s .) 15.
I znów przytoczone dane w sk azu ją n a w iększą jeszcze niż to w y n ik a z urzędow ych s ta ty sty k dysp rop orcję m iędzy p raw o - i lew obrzeżną częścią K rólestw a. Ludność m iejska stanow iła bo w iem w części południow o-zachodniej 44,4%, w północno-w schod niej tylk o 23,0% ogółu m ieszkańców 16.
14 E. G ra b o w s k i, R o z w ó j z a lu d n ie n ia w P o lsce w z e s ta w ie n iu z in n y m i k r a ja m i, W a rs z a w a (1922), s. 100. G ra b o w s k i o p ie r a ł się g łó w n ie n a d a n y c h W a rs z a w sk ie g o K o m ite tu S ta ty sty c z n e g o . A n a lo g ic z n e lic z b y ta k ro z u m ia n e j lu d n o ś c i m ie js k ie j d la K ró le s tw a o ra z jeg o części p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j p o d a ją : A. K rz y ż a n o w s k i, K. K u m a n ie c k i, S t a t y s t y k a P o lski. . s. 29.
15 Ib id e m , s. 99 - 105. G ra b o w s k i p o d a je d la gm . B ró d n o 85 ty s. (s. 99), zaś A. K rz y ż a n o w s k i, K . K u m a n ie c k i, S ta t y s t y k a P o l s k i ..., s. 24 (n a p o d s ta w ie n ie p u b lik o w a n y c h d a n y c h W K S) — 65 tys. i tę liczb ę p rz y jm u ję w d a ls z y m c ią g u o p ra c o w a n ia (ta b . 19).
Z astosow ane w pow yższych rozw ażaniach pojęcie urban izacji użyte zostało w istocie w sensie ograniczonym do jednego aspektu tego złożonego zjaw iska, m ianow icie u rb an izacji dem ograficznej, rozum ianej jako proces przem ieszczania ludności wsi do m iast. M iernikiem ta k pojętej u rb an izacji je s t odsetek ludności zam iesz kałej w m iastach. Socjologow ie p o stu lu ją b ad an ia u rb an izacji w czterech aspektach: ekonom icznym , dem ograficznym , p rze strzen n y m (czy też przestrzenno-archjitektonicznym ) i społecznym (socjologicznym )17.
M iernik dem ograficzny, pozornie oczywisty, budzi bowiem za strzeżenia z n a stę p u jąc y c h przyczyn: po pierw sze — b rak jed n o znacznej definicji m iasta, po drugie, — zjaw isko urbanizacją nie ogranicza się do sam ych m i a s t 18. Z b ra k u definicji w y n ik a róż norodność k ry te rió w m iejskości ¡i w konsekw encji — pow ażne trudności po rów n yw ania stopn ia u rb an izacji n a różnych te ry to riach. Mimo ty ch zastrzeżeń w zrost odsetka ludności zam iesz kałej w m iastach u w ażany je st „(nie ty lk o przez dem ografów , ale i niek tó ry ch socjologów) za podstaw ow e k ry te riu m u rb a n i zacji” 19.
T rzeba podkreślić, że b łąd w y n ik ający z niew łaściw ej k lasy fikacji osiedli je s t ty m m niejszy, im w iększego obszaru do ty czy obserw acja, gdyż w znacznym sto p n iu znosi się - zw racaliśm y na to uw agę, m ów iąc o K rólestw ie Polskim .
K o rzy stn a b y łab y d la om aw ianego tem a tu k o n fro n ta cja m ie r n ika dem ograficznego i ekonom icznego, to znaczy odsetka ludności zatrud nio n ej w zaw odach nierolniczych. B rak jed n ak p o dstaw źródłow ych d la prześledzenia w sk ali K ró lestw a zm ian w tym zakresie, gdyż dy sp on u jem y ty lk o jed n y m spisem zaw odow ym (1897 r.). J a k się zdaje, w y k o rzy stan y w rozw ażaniach m ie rn ik urbanizacji, dość p o praw nie odzw ierciedla proces u rb an izacji K rólestw a Polskiego, a p rzy n ajm n iej jego asp ekt dem ograficzny.
17 B. J a ło w ie c k i, M ie r n ik i u r b a n i z a c ji..., s. 35, 36; J . Z ió łk o w sk i, S o c jo - togia m ia sta , W a rs z a w a 1964. s. 6 - 8 ; te n ż e . U r b a n iz a c ja ..., s. 2 4 - 2 7 , 123 i nn. 18 J. G o ry ń sk i, U rb a n iz a c ja , u r b a n is ty k a i a r c h ite k tu r a , W a rs z a w a 1966, s - 26, 27. 19 J . Z ió łk o w sk i, U r b a n iz a c ja .. ., s. 129. 25
R o zp atru jąc rozw ój ludności W arszaw y, będziem y m ieć na uw adze m iasto w każdorazow ych g ranicach ad m in istracy jn y ch . U jęcie tak ie uzasadniają m ate ria ły źródłowe. Podstaw ow e dla tego zagadnienia m a te ria ły Sekcji S taty sty czn ej M ag istratu m. W ar szaw y, a także dane „O bzorów ” dotyczą obszaru cy rkułów m ie j skich. P rzedm ieścia i osady podm iejskie w chodziły w sk ład po w ia tu w arszaw skiego i pozostaw ały poza kręgiem zainteresow ań
Sekcji S taty sty czn ej. N ie sta n o w iły one n a ogół odrębnych gm in p o w iatu, lecz ty lk o ich części, pozostałe zaś części m iały cha r a k te r w iejski; w m iarę p ostępu u rban izacji granice osadnictw a ty p u m iejskiego p rzesu w ały się. In fo rm acje dotyczące pow iatu w arszaw skiego z a w a rte w „Obozach w arszaw skoj g u b e rn ii” nie pozw alają n a w y od ręb n ien ie d anych o przedm ieściach i osadach
podm iejskich.
T ak więc d ysp o nujem y dan y m i corocznym i dla W arszaw y w granicach ad m in istracy jn y ch , n a k tó ry ch podstaw ie m ożna za obserw ow ać w pływ m ig racji i p rzy ro stu n atu raln eg o na roz wój m iasta oraz sch arak teryzo w ać rozw ój poszczególnych jego dzielnic.
W lata ch 1866 - 1914 ludność W arszaw y w zrosła z 243 512 do 884 544, to znaczy o 263,2®/». D ane dotyczące la t 60-tych i 70- ty c h 20 w sk azują n a niew ielk ą d y nam ikę w zrostu w ciągu p ierw szego dziesięciolecia i pew n e jej przyśpieszenie w drugiej poło w ie la t 70-tych.
Rozwój ludności W arszaw y w badanych lata ch 1882 - 1914 ilu s tr u je ta b e la 5 opracow ana n a p o dstaw ie ciągłych i jed n olity ch
danych M ag istratu m . W arszaw y. T abela 8, u k azu jąca podział m ieszkańców n a stały ch i niestałych, zaw iera liczby zaczerpnięte z „Obzorów goroda W arszaw y ” . Z estaw ienie d anych ty ch tabel Wzrost ludności W arszawy. Fazy i czynniki wzrostu. Imigracja
20 L ic z b y lu d n o ś c i W a rs z a w y w la ta c h 1866 -1 8 7 2 z o sta ły z a c z e rp n ię te z o p ra c o w a ń : W. Z a łę sk i, P r z e m y s ł fa b r y c z n y i r z e m ie ś ln ic z y m ia s ta W a r s z a w y w o k r e s ie 2 6 -le tn im (1866 - 1891), „ P rz e g lą d T e c h n ic z n y ” 1892, z. V I, s. 1 1 4 -1 1 7 ; te n ż e , S ta t y s ty k a p o r ó w n a w c z a K r ó le s tw a P o lskieg o , W a rs z a w a 1876, s. 28; A. S z c z y p io rsk i, S tr u k tu r a z a w o d o w a i sp o łe c zn a W a r s z a w y w p ie r w s z y m o k r e s ie e p o k i k a p ita lis ty c z n e j (1864 - 1882), „ K w a r ta ln ik H isto rii K u ltu r y M a t e r ia ln e j” 1960, n r 1. D a n e z a l a t a 1873 - 1877 i 1879 - 1880 p o c h o d z ą z „ O b zo ró w g o ro d a W a rs z a w y ”.
T a b e l a 5. Ludność Warszawy w latach 1882- 1914 R ok L udność ogółem (da ne na 1 I)* W skaź nik w zrostu W skaź nik łańcu chowy R ok L udność ogółem (da ne na 1 I)* I W skaź nik wzrostu W skaź nik łańc u- chowy 1882 382 964 100,0 100,0 1899 645 848 168,6 105,7 1883 391491 102,2 102,2 1900 686010 179,1 106,2 1884 404 889 105,7 103,4 1901 711 988 185,9 103,8 1885 406 965 106,3 100,5 1902 736 625 192,3 103,5 1886 431 864 112,8 106,1 1903 756 426 197,5 102,7 1887 439 174 114,7 101,7 1904 771 382 201,4 102,0 1888 444 814 116,2 101,3 1905 767 897 200,5 99,5 1889 445 770 116,4 100,2 1906 746 513 194,9 97,2 1890 455 852 119,0 102,3 1907 764 611 199.7 102,4 1891 465 272 121,5 102,1 1908 751 595 196,3 98,3 1892 490 417 128,1 105,4 1909 764 054 199,5 101,7 1893 501 021 130,8 102,2 1910 781 179 204,0 102,2 1894 515 654 134,7 102,9 1911 797 093 208,1 102,0 1895 535 968 140,0 103,9 1912 821 369 214,5 103,0 1896 553 643 144,6 103,3 1913 845 130 220,7 102,9 1897 601 408 157,0 108,6 1914 884 544 231,0 104,7 1898 611 389 159,7 101,7
* W y jąte k sta n o w ią d a ty spisów : 9 II 1882 i 9 I I 1897 r.
ź r ó d ł a : L u d n o ś ć o g ó łem z a la ta 1882 - 1901 - R uch ludności m ia sta W a rsza w y za o kres dw udziesto
letni (1882 - 1901), o p r. p rzez Sekcję S taty sty c zn ą M a g is tra tu m ia s ta W arszaw y , W a rsz a w a 1902; z a la ta
1902 - 1914 - S p raw ozdanie o ruchu ludności m ia sta W arszaw y za r o k ... (o d 1908 r. L udność m ia sta W ar-
sza w y), P race S ekcji S taty sty czn ej M ag i tr a tu m . W arszaw y.
budzi w ątpliw ości, gdyż ogólne liczby ludności w obu źródłach w zasadzie zgodne 21, a podział n a stały ch i niestały ch m iesz kańców m a istotne znaczenie d la b ad ań n a d w pływ em m igracji n a rozw ój W arszaw y. Na podstaw ie tab e li 5 sporządzony został w y k res obrazu jący d ynam ikę w zrostu ludności m iasta.
21 N ie d y s p o n u je m y d a n y m i „ O b z o ró w g o ro d a W a rs z a w y ” d la l a t 1882- ' 1887 o ra z 1891, 1896, 1902 i 1909. D a n e M a g is tr a tu i „ O b z o ró w ” ró ż n ią się d la 1897 r., k ie d y to M a g is tr a t p o d a je liczb ę lu d n o ś c i z g o d n ą z w y n i k a m i sp isu , z w y łą c z e n ie m w o js k a , tj. 601 408, „ O b z o ry ” z aś — 583 888, n a P o d s ta w ie b ie ż ą c e j e w id e n c ji s t a n u i r u c h u lu d n o ś c i. P o n a d to d la 1897 r. lu d n o ś ć W a rs z a w y w e d łu g M a g is tr a tu w y n o s iła 764 611, w e d łu g „ O b z o ró w ” — 764 647.
W lata ch 1882 - 1914 ludność W arszaw y w zrosła z 382 964 do 884 544 m ieszkańców , a więc o 501 580, czyli o 131%). Z w y ją tk ie m la t 1904 - 1907 ludność zw iększała się, tem po w zrostu nie było jed n a k rów nom ierne. D aje się zauw ażyć pew ne przyspieszenie od początku la t 90-tych i znaczne jego zw iększenie w drugiej połow ie tego dziesięciolecia 22. K ryzys ekonom iczny pierw szych la t X X w. w p ły n ął n a osłabienie tem p a rozw oju ludności W arszaw y, widoczne zwłaszcza w lata ch 1902 i 1903, kiedy to p rzy ro st roczny zm niejszył się do poziom u z pierw szej połow y la t 90-tych. N a silenie k ry zy su w okresie w o jn y ro syjsk o-japońskiej i rew olu cja
1905 - 1907 r. n ie ty lk o zaham ow ały w zrost ludności m iasta, lecz n aw et spow odow ały bezw zględny spad ek liczby m ieszkańców . O m aw iane la ta 1904 - 1907 b y ły okresem znacznych w ahań w zaludnieniu W arszaw y. W 1904 r. ubyło 3485 osób, w 1905 r. 21 384 osoby, co d aje łącznie 24 869 osób. W 1906 r. nastąp ił w zrost praw ie do poziom u z 1 I 1905 r., a w roku n astęp n y m
W y k r e s 1. L u d n o ść W a rs z a w y w la ta c h 18 8 2 - 1914
ponow ny spadek. Ogółem w ciągu la t 1904 - 1907 sta n zalud nie nia m iasta zm niejszył się o 19 787, to znaczy blisko 2,5% m iesz kańców w dniu 1 I 1904 r.
W pierw szych latach po rew olucji W arszaw a przeżyw ała zastój w rozw oju, w p rzeciw ieństw ie do sku p ień łódzkich i zagłębiow
-22 W p rz e b ie g u k rz y w e j i w ie lk o ś c i w s k a ź n ik ó w z w ra c a u w a g ę p e w n a n ie p r a w id ło w o ś ć n a o d c in k u l a t 1896 - 1898. W y n ik a o n a n ie w ą tp liw ie z o d m ie n n e g o od p o z o sta ły c h p o c h o d z e n ia lic z b y lu d n o ś c i w 1897 r., m ia n o w ic ie ze sp isu p o w szech n eg o , k tó r y w y k a z a ł w y ż sz ą lic z b ę lu d n o śc i, n iż u z y s k a n a n a p o d s ta w ie b ie ż ą c e j r e j e s tr a c ji s ta n u i r u c h u lu d n o ś c i.
sko-częstochow skich 23. D opiero po 1910 r. tem po p rzy ro stu lu d ności uległo przyśpieszeniu; o statn i ro k p rzed w o jen n y — 1913, ch arak tery zo w ała znów w ysoka dynam ika.
Rozwój ludnościow y W arszaw y u w aru n k o w an y b ył przede w szystkim czynnikam i ekonom icznym i. In ten sy w n ie rozw ijający się przem ysł stw arzał znaczne m ożliw ości zatrudnienia. Rów no cześnie postępow ał także rozw ój h an d lu , usług itp. zw iązany z p otrzebam i w zrastającej liczby m ieszkańców . Rozwój p rzem y słu w pływ ał więc bezpośrednio i pośrednio n a p rzy ro st ludności m iasta. Nie m ożna też pom ijać znaczenia rozbudow y w a rsza w skiego w ęzła kolejowego.
W idoczne je s t także h am u jące oddziaływ anie kry zy su gospo darczego, zwłaszcza w okresie jego zaostrzenia spow odow anego czynnikam i n a tu ry politycznej. W pływ w y d arzeń politycznych uwidocznił się w y raźn ie zwłaszcza w lata ch 1904 - 1907.
T a b e l a 6. Gęstość zaludnienia w Warszawie
w latach 1882, 1897 i 1913
R o k Pow ierzchnia (w ha)
Liczba m ieszkańców ogółem Liczba mieszkańców na 1 ha 1882 2 740 382 964 140,0 1897* 3 048 601 408 197,3 1897** 3 048 624 189 204,9 1913 3 273 845 130 258,2 * L u d n o ść bez w ojska ** L u d n o ść z w ojskiem
Ź r ó d ł a : D a n e d o ty c zące p o w ierzch n i d la la t 1882 i 1897 za cz erp n ięto [z:]
W y n ik i spisu pow szechnego z 1921 r. na terenie m . st. W arszaw y. Z esta w ien ie i rozbiór k r y ty c z n y . W a rsza w a 1928, s. 8; d la 1897 r. p o n a d to : P ierw aja w sieobszczaja p ieriep is nasielenia R o ssijsko j Im p ie rii 1897 goda, t. L I , G orod W arszaw a W a rsz a w a , Pietier-
b u rg 1904, s. 1; d la 1913 r. p rzy jęto p o w ierzch n ię p o d a n ą d la 1916 r. [w:] „ R o c z n ik W y d ziału S taty sty czn eg o M a g is tra tu m iasta W arszaw y ” 1916, s. 105.
P rzy ro sto w i ludności W arszaw y o 131°/o tow arzyszyło zw ięk szenie się obszaru zaledw ie o 19,5°/o. Toteż gęstość zaludnienia w zrosła bardzo znacznie.
Rok 1913 p rzy jm u je m y jak o końcow y dla badanego okresu,
23 E. G ra b o w s k i, W p ły w w ę d r ó w e k n a s k u p ia n ie się lu d n o ś c i, W a rs z a w a s. 79.
