A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA ARCHAP.OLOGICA 26, 2009
T O M A S Z M IK O C K I, M O N IK A M U S Z Y Ń S K A -M lK O C K A Uniwersytet Warszawski
NOWO ODKRYTY RELIEF WOTYWNY
Z PTOLEMAIS (LIBIA)
O d 2001 r. trw ają prace w ykopaliskow e pro w ad zo n e przez m isję archeo-logiczną U niw ersytetu W arszaw skiego w P tolem ais, w libijskiej C yrenajce1. O prócz b ad ań topograficzno-urbanistycznych dotyczących całego antycznego m iasta - stolicy pentapolis w późnym an ty k u - trw a ją p race w ykopaliskow e, których efektem jest odkrycie bogato dekorow anej willi (zwanej „W illą z w idokiem ” lub - od im ienia właściciela znanego z dw óch m ozaikow ych inskrypcji - „w illą L cu k a k tio sa” (rye. 1). Jej ch ro n o lo g ia zo stała dokładnie p o zn a n a dzięki licznym znaleziskom m o n etarn y m i depozytom ceram icznym , k tó re w pisują się w ram y historyczne w yznaczane ta k przez polityczne w ydarzenia, ja k i przez dw a trzęsienia ziemi z 262 o raz z 365 r. n.e.
M ożem y więc ju ż w trakcie trw ania prac w ykopaliskow ych z dużym przekonaniem stw ierdzić, iż głów na faza rozbudow y willi p rz y p ad a na okres Sewerów (co potw ierdzają m onety A leksandra Sewera - je d n ą z nich znale-ziono w dekorujących reprezentacyjne pom ieszczenia stiu k ach 2). T ym większe zdum ienie w yw ołało więc znalezisko, k tó re chcielibyśm y dokładniej om ówić w tym m iejscu: w apienny relief wotyw ny, o hellenistycznym z pew nością rodow odzie (ryc. 2). Jed n ak wiedząc nieco o kulturze, zainteresow aniach
1 Efekty wykopalisk są na bieżąco sprawozdawane w Roczniku Instytutu Archeologii Uniwer-sytetu Warszawskiego. Światowit (ď.: Mikocki 2001, s. 101-120, pl. 26-53; M ikocki, Jaw or-ski, M uszyńska 2003, s. 107-118; Mikocki i in. 2006a, s. 93-107). Pełną bibliografię doty-czącą tak antycznego miasta, ja k i polskich w nim badań zawiera: M ikocki i in. 2006b, s. 74-79.
2 Znaleziska m onetarne z polskich wykopalisk w Ptolem ais opracow uje Piotr Jaworski, cf. Jaw orski 2005, s. 77-90; Jaworski 2006, s. 351-364.
i artystycznym zam iłow aniu najzam ożniejszych m ieszkańców P tolem ais, p o dobnem u znalezisku nic m o żn a się dziwić. W łaściciel pobliskiej, słynnej hellenistyczno-rzym skiej rezydencji: Palazzo delle colonne, od k o p an ej przez archeologów w łoskich w latach 1939-19423, a te ra z o toczonej opieką przez P olską M isję A rcheologiczną (w krótce zapew ne Polski In sty tu t A r-cheologiczny w Libii), kolekcjonow ał dzieła sztuki z bardziej odległych jeszcze e p o k 4.
D a ta p ow stania dzieła, które om aw iam y niżej, jest z pew nością znacznie wcześniejsza niż głów na faza dekoracji willi; być m oże o d p o w iad a jej hel-lenistycznym początkom (II-I w. p.n.e.). Z apew ne jed n ak jest jeszcze wcześ-niejsza, a więc d aty pow stania dzieła z a rch itek tu rą willi łączyć raczej nic należy. R elief znalazł się w „W illi z w idokiem ” p raw d o p o d o b n ie wtórnie: ja k o dzieło zw iązane z obyczajam i kultow ym i lub co bardziej praw
-d o p o -d o b n e - ja k o prze-dm iot kolekcjonerski.
W apienna, niekom pletna tablica p o k ry ta reliefem została znaleziona w trakcie w ykopalisk w 2002 r., w profilu jednego ze św iadków , w warstwie zasypowej (ryc. 3). Relief był dobrze zachowany, choć brak praw ego, górnego narożnika płyty uczynił scenę początkow o częściowo nieczytelną. N a szczęście w sezonie 2004 r., gdy w spom niany św iadek był likw idow any, w miejscu (patrz: ryc. 1) pobliskim wcześniejszemu znalezisku płyty, odnalazł się jej brakujący fragm ent.
Miejsce i kontekst znalezienia pozw alają przypuszczać, iż płyta znajdow ała się przed trzęsieniem ziemi w 262 r. n.e. n a ścianie (?) pom ieszczenia pryw atnego drugiej kondygnacji willi. M ogło to być to sam o pom ieszczenie, którego p o sad z k a była d ek o ro w an a un ik aln ą m ozaiką, z przedstaw ieniem m itu A chillesa5, lub któreś z pom ieszczeń sąsiednich (obiekt spadł z wysoka; cały m ateria ł został przem ieszczony, toteż tru d n o być pew nym co d o pier-w otnej lokalizacji).
K o n stru k c ja willi to - typow y dla C yrenajki i pow szechny w Śródziem - n om orzu - układ konstrukcyjny z bloków w apiennych w opus quadralum dla fun d am en tó w i elem entów nośnych ścian oraz „e k ra n ó w ” z cegły suszonej stanow iących lekkie wypełnienie pom iędzy p artiam i dźw igającym i k o n -strukcję willi. M u r z cegły (jak i bloki kam ienne) p o k ry ty był warstw ą tynku, a pod nim dekorow any stiukam i i m alow idłam i6. F rag m en ty tych dekoracji, z odciskam i w ątku ceglanego n a odw rociu tynków , zachow ały się w gruzie, a m iękkie zasypisko z suszonej cegły zabezpieczyło nasz zabytek przed uszkodzeniam i.
3 Pesce 1950.
4 d ’Este 1997, s. 83 sq.; d ’Este 1998, s. 177-186. 3 Cf. M ikocki 2005, s. 57-68, pl. 1-4.
Opis reliefu
W ym iary:
• w ysokość całości: 32,5 cm;
• w ysokość płyty bez dolnego cokołu: 28 cm; • szerokość 40 cm;
• grubość płyty: 4 cm;
• grubość płyty w m iejscu profilow ania (dolny cokół): 5,3 cm M ateriał: żółtaw o-biały, d robnoziarnisty i tw ardy wapień.
Stan zachow ania: bardzo dobry; lewy górny róg reliefu zawierający głowę kobiety, o dłam any i doklejony w czasie p rac k o n serw atorskich; uszkodzona p raw a dłoń i pięta mężczyzny oraz nos; b rak frag m en tu górnej fałdy płaszcza; p raw a tylna noga, praw e k opyto k o n ia i w odze ze strony prawej także nieznacznie uszkodzone.
R elief przedstaw ia jeźdźca ukazanego w praw ym profilu, n a wspiętym koniu, biegnącego przed nim m łodzieńca oraz stojącą kobietę, tw arzą skie-ro w an ą w stskie-ronę pozostałych postaci. C ałość grupy figuralnej uk azan a ja k gdyby n a scenie - na stosunkow o wysokim i szerokim , dolnym profilu, przeznaczonym zapew ne dla umieszczenia n a nim m alow anej (?) inskrypcji.
M ężczyzna ukazany został na wspiętym koniu. U b ra n y jest w przepasany w talii chiton o ra z chlam idę. Płaszcz, o dekoracyjnym i w yraźnie stylizow a-nym układzie fałd o raz głębokim m odelunku, pow iew a n a plecach jeźdźca. K oncentrycznie układające się fałdy szaty spodniej w dolnej części także przedstaw ione w sposób ozdobny; rękaw ze strony praw ej i m ankiety cholew ki praw ego b u ta w yraźnie zaznaczone. Z arys stopy lewej ukazany w tle przedstaw ienia - graficznie. G łow ę m ężczyzny zdobi gru b a opaska, o półokrągłym przekroju, spod której w ysuw ają się kosm yki włosów. Włosy ukazane na szczycie i tyle głowy układają się w re g u la rn ą sieć schem atycz-nego przedstaw ienia. Lewa ręk a jeźdźca jest niew idoczna, w praw ej ręce, pom iędzy kciukiem a palcem w skazującym , trzym a końskie wodze.
K o ń przedstaw iony w sposób bardzo plastyczny - w yraźnie zaznaczona m uskulatura: zad, pierś, szyja, nogi; zaznaczone ścięgna, kosm yki włosów nad kopytam i; w idoczne ją d ra . Lew a w odza niew idoczna, p ra w a - u łam an a na niewielkim odcinku. Pysk konia otw arty, wędzidła brak. P raw a ch rap a zazna-czona zagłębieniem ; praw e oko w głębokim oczodole (źrenica zaznazazna-czona poprzez zagłębienie). N ad czołem grzywa rozchodzi się sym etrycznie; na szyi grzyw a kró tk a: kraw ędź zew nętrzna tw orzy „z ąb k i” ; praw e ucho położone.
P o stać biegnącego chłopca jest wyraźnie m niejsza niż jeźdźca. U brany jest w chiton z krótkim i rękawam i, jest bosy. R elief w partii dłoni zniszczony;
palce niew idoczne (ściśnięte w pięści?); ucho odłam ane. W łosy z tyłu nieco zbliżone d o w łosów jeźdźca, zaznaczone w yżłobieniam i, ale nieregularnie; z p rzo d u kształt poszczególnych kosm yków zatarty.
K o b ieta u k az an a w pozycji stojącej, zw rócona tw arzą d o pozostałych figur. W praw ym ręku trzym a naczynie ofiarne (phiale), w lewym, opusz-czonym , niezidentyfikow any okrągły przedm iot (kadzidło?, balsam arium ?, ja b łk o granatu?). U b ra n a w chiton i him ation przepasany w talii i zarzucony n a głowę. Spod płaszcza w idoczna lewa stopa. K osm yki włosów n a czole o p racow ane w sposób pobieżny i zatarte.
T ył płyty jest gładki - nieopracow any.
Analiza ikonografii i wymowa reliefu
Z a typow ym i bardzo rozpow szechnionym w całym nieom al basenie M o rz a Śródziem nego schem atem 7 stoi niew ątpliw ie archetyp klasyczny. W śród najlepszych attyckich dzieł znajdujem y tu bliskie analogie. T a k ą jest np. scena n a steli D exileosa z K eram ejku w A te n a c h 8, gdzie tak pozycja konia, ja k i jego ikono g rafia są niem al identyczne z tym i na reliefie z P tole-m ais. W attyckitole-m reliefie w otyw nytole-m z V w. p.n.e. widzitole-m y nieco obiektów 0 podobnej ik o n o g rafii9 i wiele o ikonografii zm ieniającej się w ariantow o. Przedstawiony n a naszym reliefie jeździec nie atakuje, nie walczy, nie poluje - ja k postacie ze słynnych stel attyckich. M im o pozycji konia, wspiętego ja k w attyckim archetypie, spokojnie jedzie. Jest to więc raczej scena o znaczeniu symbolicznym. Widzimy też w analizowanym reliefie typow ą ikonografię herosa - do b rze zn an ą, często pow ielaną w różnych u k ład ac h ikonograficznych10.
B ezosobow em u herosow i tow arzyszą je d n a k dw ie inne postacie.
G łów ną o so b ą w przedstaw ieniu z Ptolem ais jest - naszym zdaniem - m ały, biegnący efeb. T o b o h ater i fu n d a to r w otyw nego reliefu (zapewne rzeczywistymi fundatoram i byli rodzice lub opiekun chłopca), któ ry poświęcił voto herosow i przedstaw ionem u jak o dom inująca postać sceny. F a k t w ten sposób składanej ofiary podk reśla żeńska postać z o fiarn ą p aterą. M im o iż 1 ubiorem , i ik onografią przypom ina boginię D em eter, w przedstaw ieniu u k azan o zapew ne nie bóstw o, ale ofiarnicę w typow ym geście składania
1 Will 1955, passim; cf. także Bordenache 1969, sub nos 203-208; Langenfaß-Vuduroglu 1973, passim. Najnowszą bibliografię tematu zebrała H. Koukouli-Chryssanthaki, M achaira, Pantos 1992, s. 1027-1073.
8 Cf. np. Stewart 1990, s. 22, 172, 320, fig. 480. 9 Cf. M itropoulou 1977, passim.
10 Attyckie reliefy okresu hellenistycznego stanowią tem at niepublikowanej rozprawy doktorskiej E. M itropoulou, zrealizowanej na Uniwersytecie w Londynie.
ofiary. P ostać biegnącego chłopca, efeba, w scenie charakterystycznej dla aktyw ności gim nicznej11, p odobnie ja k inne heroiczne reliefy, k tórych kilka znam y z C y rcn a jk i12, naw iązuje d o aktyw ności sportow ej będącej nośnikiem greckiej tradycji kulturow ej.
Krąg najbliższych analogii
W śród greckich reliefów wotyw nych dużą grupę stan o w ią te, które przedstaw iają herosa n a koniu (czasem prow adzącego konia). W wielu z nich ikono g rafia h erosa - ta k ja k na reliefie z „W illi z w idokiem ” - jest u zupełniona przez „ a d o ra n ta ” lub „ a d o ra n tk ę ” (np. n a reliefie w P etw o rth 13 lub w A te n a c h 14) lub przez postać kobiecą i grupę a d o ra n tó w 15.
Są też reliefy o układzie bardziej zbliżonym do reliefu z naszego zabytku: z efebem biegnącym za koniem i gru p ą a d o ran tó w przed n im 16, z chłopcem idącym za koniem i z a d o ra n tk ą z p rz o d u 17, a tak że z chłopcem biegnącym za k o n ie m 18 czy też biegnącym chłopcem w tow arzystw ie p s a 19. P odobnych przedstaw ień jest wiele; odnajdujem y je w śród zabytków attyckich, jak i w prow incjach. P rzykładem szerokiej dyfuzji i chętnej, choć specyficznej recepcji m o g ą być zabytki z R um unii20 lub też niepublikow ane zabytki z polskich w ykopalisk w bułgarskim N o v ae21.
11 Cf. Luni 1976, s. 223-284.
12 Pandolfi 1998, s. 449-456, pi. I-IV , k tó ra interpretuje wymowę sceny w podobnym sensie:
„...proporrei [ibidem, s. 453] di ricercare il gruppo di offerenti nelľambito delľistituzione ginnasiale mo/to sentita a Cirene ed anche a Tolemaide... Le piccole stele potrehbero essere quindi exvoto da parte di efehi in onore di un dio sconosciuto che rappresentava il loro ideale e come loro montava a cavallo... rilievi sono databili al tardo ellenismo".
13 Paros, Muzeum, inv. 794: Koukouli-Chryssanthaki, Machaira, Pantos 1992, s. 1039, nr 281, fig. 14 Ateny, M uzeum N arodow e, inv. 3531: M itropoulou 1977, s. 40, n r 57, fig. 93; K oukouli-
-Chryssanthaki, M achaira, Pantos 1992, s. 1040, n r 286, fig.
15 N p. Berlin, Staatliche M useum, inv. Sk805: K oukouli-Chryssanthaki, M achaira, Pantos 1992, s. 1043, n r 345, fig.
16 Np. Wiedeń, Kunsthistorisches Museum, obiekt pochodzący z Catajo: Duetschke 1882, nr 677. 11 Jak w Atenach, M uzeum Narodowe, inv. 1386: Langenfass-Vuduroglu 1973, s. 48, nr 96;
K oukouli-Chryssanthaki, M achaira, Pantos 1992, s. 1062, nr 602, fig.
18 Rzym, M useo Baracco: Helbig 1966, n r 1885; Alinari 34.801; Paryż, Luwr, inv. 744; F otM arburg 180575.
19 W erona, kolekcja Giusti: D eutschke 1882, nr 624. 20 Cf. Bordenache 1969.
21 W czasie dwóch misji: fotografa M. Dąbskiego, archeologa T. M ikockiego oraz rysowników- studentów zabytki rzeźbiarskie pochodzące z prac trzech polskich misji archeologicznych w Novae oraz ze zbiorów M uzeum w Svisztowie (w tym miejscu muszę podziękować kierownikom misji: prof. T. Sarnowskiemu, prof. P. Dyczkowi, prof. A. Biernackiemu oraz Dyrekcji M uzeum za udostępnienie obiektów) zostały zadokum entow ane (dokumentacja znajduje się w IA UW). D okum entacja oczekuje na opracowanie i publikację.
W yraźnie też widzimy, że ju ż w bliskim naszem u układzie ikonograficz-nym istnieje kilka w ariantów . W ydaje się, iż przedstaw ienie z „W illi z w ido-kiem ” o ra z inne liczne zabytki o bliskiej, lecz zróżnicow anej ikonografii, w yw odzą się ze w spólnego pnia. T ego archetypu trze b a szukać w sztuce klasycznych A ten, prom ieniującej - w zróżnicow any sposób - n a prowincje.
K ilkadziesiąt z zachow anych w C yrcnajce reliefów tw orzy oryginalną - także zróżnicow aną co do ikonografii - serię (ich w stępny k atalo g prezen-tujem y niżej). W raz z reliefem w otywnym o odm iennej tem atyce (choć tem atyczny związek tam tych reliefów o ikonografii zw iązanej ze sportem i k u ltu rą gim nazjonów z naszym reliefem istnieje niew ątpliw ie) g ru p a ta prezentuje specyficzne cechy regionu. Z byt m ała jest to g ru p a (wszystkich tego typu reliefów w otyw nych odnaleziono w C yrcnajce jedynie niewiele ponad 30), by m óc wyciągać szersze wnioski, a b ad a n ia tego uniw ersalnego w świecie grecko-rzym skim fenom enu, jak im jest funkcjonow anie reliefów w otyw nych i dyfuzja ich ikonografii, zasługuje n a now oczesne, szersze studium . W nim relief z P tolem ais, tu po raz pierwszy w pełni publikow any, stanow ić m oże tylko jeden z przelicznych przykładów .
Wstępny katalog heroicznych reliefów z Cyrenajki
1. R elief w M uzeum w T ok rze (ryc. 4) zachow any jest tylko w części, k tó ra zaw iera przedstaw ienie kobiety: kapłanki, „o fiarnicy” , zbliżone d o postaci z reliefu z P tolem ais. R elief z T o k ry , co jest rzadkością w całej grupie zabytków z C yrenajki, w ykonany jest z m arm u ru . Jest dziełem wysokiej klasy, zapew ne im portem z A ttyki. W ydaje się, iż pochodzi z wczesnego hellenizm u.
2. R elief z P tolem ais, W illa z w idokiem (ryc. 3).
3. R elief w M uzeum w Ptolem ais, m agazyn (ryc. 5). F ragm entaryczny relief zaw iera przedstaw ienie H erosa, dosiadającego wspiętego konia. 4. R elief w M uzeum w Ptolem ais, m agazyn, nr 209 (?) (ryc. 6). Lewa
stro n a tego reliefu to zapewne dosiadający konia H eros, praw a rozw iązana jest nieco inaczej niż w naszym przykładzie. W idzim y tu bowiem m ałą figurkę ludzką, o ikonografii trudnej do określenia: w oźnica zaprzęgu, zaw odnik, bóstw o?
5. R elief w M uzeum w Ptolem ais, m agazyn (?) (ryc. 7). R elief fragm en-taryczny; zaw iera przedstaw ienie H e ro sa na kon iu kroczącym w lewo. P ozostałe elem enty kom pozycji niezachow ane.
6. R elief w M uzeum w P tolem ais, m agazyn (?) (ryc. 8). Ik o n o g ra fia zachow anej części reliefu to figura H erosa na galopującym w praw ą stronę ru m ak u .
7. R elief z Bcngazi n r G39: A. B onanno, 1979, vol. II [Suppl. Libya A nt. V.II], s. 63 sq., nr G39, pi. IV: p ły tk a z b ard zo zniszczonym reliefem . W ydaje się, iż ikonografia jest nieco zbliżona d o naszego z ab y tk u , choć sam au to r publikacji nie jest pew ien, czy m a tu do czynienia z reliefem w otywnym .
8. R elief w M uzeum w Cyrene, inw. 15.026: E. P aribeni 1959, s. 137 sq., n r 394 (ryc. 9). Z abytek ten m a ikonograficzny pro g ram w j a -kiś sposób analogiczny do naszego. W idzim y tu bowiem na frag-m encie reliefu (co praw da w nieco innyfrag-m stylu w ykonanego i o różniącej się nieco ikonografii) H erosa na w spiętym , kroczącym w p ra -wo koniu.
9. R elief w M uzeum w C yrene, inw. 15.027: P arib en i 1959, n r 395. M ały zachow any fragm ent reliefu z jeźdźcem zaw iera tylko tylny fragm ent końskiej figury o raz ogon.
10. R elief w M uzeum w C yrene, inw. 15.030: P arib en i 1959, n r 396. M alu tk i fragm ent reliefu z zach o w an ą pojedynczą nogą k ońską.
11. Relief w M uzeum w Cyrene, inw. 15.031: Paribeni 1959, nr 397. T o m alu tk i fragm ent reliefu, gdzie zachow ane je st końskie k o pyto, za nim figura żołnierza lub woźnicy.
12. R elief w M uzeum w C yrene, inw. 15.028: P arib en i 1959, n r 398. M ały fragm ent reliefu z przedstaw ieniem statycznego konia o ra z węża.
13. R elief w M uzeum w C yrene, inw. 15.029: P arib en i 1959, n r 399. R elief z koń sk ą figurą, wężem na ziemi o ra z „ k a p ła n k ą ” n a praw ym skraju płytki.
14. R elief w M uzeum w C yrene, m agazyn, inv. 412: P andolfi 1998, s. 449-456, pi. I. O biekt w ykonany w m arm urze, fragm entaryczny, zaw iera przedstaw ienie H ero sa na w spinającym się koniu.
15. R elief w C yrene, kolekcja P arisia, inv. 216: P andolfi 1998, pi. II. W apienny relief zaw iera przedstaw ienie H ero sa n a w spiętym koniu. 16. F ragm entaryczny relief odkryty w A pollonii: D o b ias L alou 2006;
F ab b rico tti, M enozzi 2006, s. 85 sq., fig. 1-2 (s. 95). Zapew ne jeździec n a koniu podążający w praw o; w centrum figura chło-pięca za ow oidalnym przedm iotem (jajem ?), n a praw ym skraju „ k a p ła n k a ” .
17-25. Dziewięć reliefów dekorow anych m otyw em heroizow anego jeźdźca, o dkrytych w trakcie am erykańskich w ykopalisk w san k tu ariu m D e-m eter w W adi Bel G adir: W hite 1987, s. 83, fig. 11; K a n e 2003, s. 27-34. W tej szerokiej grupie znajdują się obiekty o analogicznej d o reliefu z Ptolem ais ikonografii, ja k np. (n r 2 u K a n e 2003)
najlepiej zachow any relief, przypom niany o sta tn io przez: D obias L alou 2006, s. 85 sq., fig. 4, s. 96. R elief o b ard zo rozbudow anej ikonografii, z jcźdźccm n a pędzącym koniu, ofiarnym ołtarzem i sto -jącym za nim chłopcem oraz figurą „ k a p ła n k i” n a praw ym skraju. W ysokiej klasy artystycznej.
Datowanie
K o n tek st archeologiczny nie d atu je znaleziska, gdyż zabytek został o d -kryty w gruzie willi pow stałym ostatecznie po drugim trzęsieniu ziemi w 365 r., choć zapew ne zawalenie ścian drugiego p iętra w centralnej części willi n astąp iło ju ż w 262 r.
R elief jest na pew no wcześniejszy. M oże należeć - ja k wspom nieliśmy wyżej - d o pierwszej fazy konstrukcji i użytkow ania willi, datow anej przez m onety ju ż na I I - I w. p.n.e. Jeśli jed n ak był czymś w rodzaju „ p a m ią tk i” lub „e k sp o n a tu ” - a tak zapew ne było - to związek d aty jego pow stania z ch ro n o lo g ią willi nie istnieje.
Jedynie ikono g rafia m oże wnieść d o d ato w an ia zab y tk u przekonujące elem enty. R ozpow szechniony od schyłku V w. p.n.e. schem at całości przed-staw ienia nie p o m ag a je d n a k w d atow aniu; niewiele wnosi też analiza tradycyjnych, szeroko rozpow szechnionych w sztuce H ellenizm u ubiorów .
Jest je d n a k jeszcze jeden elem ent, który m oże być wzięty pod uwagę, p o za stylem przedstaw ienia, któ ry wydaje się typow y dla wczesnego hel-lenizm u i b ard zo bliski m odelunkow i dzieł okresu klasycznego. Jest to charak tery sty czn a fryzura uk azan a tu, co praw d a schem atycznie, poprzez sym etryczne nacięcia tw orzące na głowie po zó r siatki raczej niż kosm yków w łosów (ryc. 10). T ak ie dziw ne ukazyw anie włosów - co nie stanow i, jak myślim y, paraleli d o naszego przedstaw ienia, gdzie w lokalnym w apieniu u kazanie kosm yków byłoby raczej niemożliwe, a w każdym razie tru d n e (w arto też zw rócić uwagę n a fryzurę efeba) - odnajdujem y czasem także w n um izm atyce22.
Z bliżoną fryzurę ujętą o p aską (u nas ew identnie g ru b ą - półkolistą w przekroju - ja k np. na słynnym rzeźbionym p ortrecie A n tio ch a III W ielkiego (223-187 r.) w Luw rze23, a nie płaską, częstą w ikonografii hellenistycznych w ładców - ta k num izm atycznej, ja k gliptycznej) - choć nasza p o tra k to w a n a jest raczej generalnie i układ włosów uproszczony
22 Cf. np. portrety władców Baktrii: D iodotosa I (po 250 r.), Eyuthydem osa I (230-200), Eythydem osa II (ok. 190); cf. Richter 1965, s. 278, figs. 1973, 1974, 1982.
widzimy w przedstaw ieniach (szczególnie w izerunki gliptyczne o raz n u -m iz-m atyczne stan o w ią tu d o b ry p u n k t odniesienia) ta k P tole-m eusza I (322-283 r.), ja k i Ptolem eusza II (283-246 r.)24. Z bliżony w tych przed-staw ieniach w zeprzed-staw ieniu z ikonografią naszego reliefu jest rów nież m ode- lunek b ard zo dużego oka. P odobny m oże naw et także kształt p o d b ró d k a 25. T w arz h erosa w ykazuje podobieństw o także d o przedstaw ień Ptolem eusza III (246-222 r.)2e.
W idoczna więc jest ja k a ś p ró b a u p o d obnienia głowy z analizow anego przedstaw ienia d o w izerunku osób panujących, choć o p ortretow ym ch a-ra k te rze naszego przedstaw ienia, m ałego co d o rozm iarów i uproszczone-go, nie m o żn a m ów ić. P odobieństw o, k tóre sugerujem y, jest zresztą b a r-dzo generalne i przybliżone. Tym bardziej iż głowa jeźdźca nie jest też zbyt odległa od koncepcji, budow y, ikonografii, fryzury wielu innych p o rtre tó w hellenistycznych władców tak w III, ja k i w II w. p.n.e. Jest, co p ra w d a , w stylu reliefu ja k a ś p rz esad n a d ek o racy jn o ść, graficzny - zbyt pop raw n y m odelunek, i zabytek spraw ia w rażenie dzieła w tórnego. M iędzy nim a neoattyckim i pastiszam i z I w. p.n.e. m o żn a by znaleźć pewne analogie. Z b y t m ało jed n ak znam y rzeźbiarskich w yrobów z Cyre- najki i m aniery m iejscowych w arsztatów , by jedynie n a podstaw ie oceny stylu w prow adzać tu rozw ażania dotyczące tradycji, naśladow nictw i k o -pii. P rzyjm ujem y więc lectio fa cilio r, w idząc w naszym reliefie dzieło w pełni oryginalne.
W konkluzji podkreślm y więc jeszcze, iż głow a H e ro sa p o siad a c h a ra k -terystykę raczej III w. p.n.e., k tó rą m o żn a by naw et określić ja k o „w czesno- hellenistyczny Z eitgesicht” . K lasyczny styl całego przedstaw ienia także mówi o wysokiej chronologii dzieła, k tóre chcielibyśm y d ato w a ć n a III w. p.n.e., a więc na okres pow staw ania m iasta27.
M o ż n a d o d ać , iż z całej serii w spom nianych lub ilustrow anych tu re-liefów z C yrenajki nasz zabytek - m oże oprócz fragm entarycznego reliefu w m uzeum w T o k rz e (wyżej ryc. ?) - wydaje się najwyższej klasy. Stoi więc najbliżej wczesnohellenistycznych w zorów konty n u u jący ch rozw iązania okresu klasycznego.
24 Cf. Kyrieleis 1975.
25 Cf. złoty oktadrachm on z Ptolemeuszem II i Arsinoe na awersie, Ptolemeuszem I i Berenike I n a rewersie, Kyrieleis 1975, pl. 9.1-2, s. 6, albo też złoty oktadrachm on Ptolemeusza II i Arsonoe II, Kyrielais 1975, pl. 8.3, s. 17.
16 Cf. Kyrielais 1975, s. 25 sq., pl. 16.
21 N a tem at chronologii początków Ptolemais cf. ostatnio dyskusyjny artykuł: Mueller 2004, s. 1-10.
Bibliografia
Bonanno 1979 = A. Bonanno, Sculpture and Terracottas, [w:] Excavations at Sidi Khrebish
Benghazi (Berenice), J. A. Lloyd ed. [Libya A ntiqua Supplem ents V.2), Tripoli.
Bordcnache 1969 = G . Bordenachc, Sculture greche e romane del Museo Nazionale di
Antichitá di Bucarest, vol. I, Bucarest.
( atani, Marengo 1998 = E. Catani, S. M. M arengo (eds.), La Cirenaica in eta antica. A tti
del Convegno internazionale di studi. Macerata, 18-20 Maggio 1995 [Ichnia 1], M acerata,
Pisa, R om a.
d’Este 1997 = M . d ’Este, Catalogo del materiale egizio ed egittizzante dal ,.Palazzo delle
Cotonne" in Tolemaide di Cirenaica, „Libya A ntiqua” 3.
d’Este 1998 = M. d ’Este, Sculture egizie ed egittizzanti nel Museo di Tolemaide, [w:] La
Cirenaica in eta antica. A tti del Convegno internazionale di studi, Macerata, 18-20 Maggio 1995, E. C atani, S. M. M arengo (eds.), [Ichnia 1], M acerata, Pisa, Roma.
Dobias Lalou 2006 — C. D obias Lalou, 1л héros Dioscure ä Appolonia de Cyrenaľque, [w:]
Cyrenaica: studi, scavi e scoperte. Parte I: Nuovi dati da cittá e territorio. A tti del X Convegno di Archeologia Cirenaica, Chieti 24-26 Novembre 2003 [BAR International
Series 1488], E. Fabbricotti, O. Menozzi (eds.), Oxford.
Duetschke 1882 = H. Duetschke, Die antiken Bildwerke in Oberitalien, vol. I-V Leipzig 1874-1882.
Fabbricotti, Menozzi 2006 = E. Fabbricotti, O. Menozzi (eds.), Cirenaica: studi, scavie
scoperte. Parte I: Nuovi dati da cittä e territorio. A tti del X Convegno di Archeologia Cirenaica, Chieti 24-26 Novembre 2003 [BAR International Series 1488], Oxford.
Helbig 1966 — W. Helbig, Führer durch die öffentlichen Sammlungen klassischer Altertümer
in Rom, vol. 2, Tübingen (wyd. 4 uzupełnione).
Jaw orski 2005 = P. Jaworski, Ancient coins fro m the Warsaw University Instituite o f
Archaeology Excavations at Ptolemais, Libya (2002-2004), „A rcheologia” , 56, 2005 (2006).
Jaw orski 2006 = P. Jaw orski, Rzymskie mennictwo Ptolemais ( I w. p.n.e. - I w. n.e.).
Odkrycia misji Instytutu Archeologii U W w Ptolemais, „Biuletyn Num izm atyczny” , 4 (344).
Kane 2003 — S. Kane, Heroized Riders fro m the Wadi Ben Gadir Sanctuary o f Demeter and
Persephone at Cyrene, „Q uadem i di Archeologia della Libia 18.
Koukouli-Chryssanthaki, M achaira, Pantos 1992 = H. K oukouli-Chryssanthaki, V. Machaira, P. A. Pantos, Heros Equitans, [w:] LIM C VI, Zürich, M ünchen.
Kyrieleis 1975 = H. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemäer, [A rchaeologische Forschungen 2], Berlin.
Langenfass-Vuduroglu 1973 = F. Langenfass-Vuduroglu, Mensch und Pferd a u f Grab- und
Votivstelen, M ünchen.
Luni 1976 = M . Luni, Documenti per la storia delia istituzione ginnasiale e dell'attivitä atletica
in Cirenaica in rapporto a quelle della Gracia, „Q uadem i di Archeologia della Libia” 8.
Mikocki 2002 = T. M ikocki, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii. Wykopaliska
Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego tv Ptolemais (Tolm eita). Sondaże 2001 r.,
RIAUW *, „Światow it” , 3, 2001 (2002), fasc. A.
Mikocki 2005 = T. M ikocki, Achilles Mosaic from Villa with a view in Ptolemais (Libya), „A rcheologia” 56, 2005 (2006).
Mikocki i in. 2006a = T. Mikocki with the collaboration o f K. Chmielewski, P. Jaworski, W. Małkowski, К . Misiewicz, M. M uszyńska-M ikocka, P. Sobczyński, J. Żelazowski,
Ptolemais in Libya. Excavations Conducted by the Mission o f Institute o f Archaeology,
Warsaw University in 2004 an 2005. Report on two seasons o f excavations, „św iatow it” ,
6 2006 (2007), fasc. A; patrz też www.archeo.uw.edu.pl/ptolem ais.
Mikocki i in. 2006b = T. Mikocki i in., Ptolemais. Archaeological Tourist Guide, W ar-sa w -Tripoli.
M ikocki, Jaw orski, Muszyńska 2005 = T. Mikocki, P. Jaworski, M. M uszyńska, Ptolemais
in Lybia. The Warsaw University Institute o f Archaeology in 2002 and 2003. Report o f two seasons o f fieldwork, R IA U W ,, „Światowit” , 5, 2003 [2005], fasc. A.
Mitropoulou 1977 = E. M itropoulou, Corpus I. A ttic votive reliefs o f the 6th and 5th centuries
B.C., Athens.
Mueller 2004 = K. Mueller, Dating the Ptolemaic city-foundations in Cyrenaica. A brief
note, „Libyan Studies” 35.
Pandolfi 1998 = L. Pandolfi, Rilievi eroci di Cirene, [w:] La Cirenaica in etä antica. A tti del
Convegno internazionale di studi, Macerata, 18-20 Maggio 1995, E. C atani, S. M. M arengo
(eds.), [Ichnia 1], M acerata, Pisa, R om a 1998.
Paribeni 1959 = E. Paribeni, Catalogo delle scullure di Cirene: statue e rilievi di caratlere
religiose, Rom a.
Pcsce 1950 = G . Pesce, II Palazzo delle colonne in Tolemaide di Cireneaica [M onografie di archeologica libica 2], Roma.
Richter 1965 = G . M . A. Richter, The Portraits o f the Greeks, vol. I ll, London. Stewart 1990 = A. Stewart, Greek Sculpture. An Exploration, vol. I—II, New Haven-London. White 1987 = D . White, Demeter Libyssa, her Cyrenaican cult in light o f the recent
excavations, „Q uadem i di archeologia della Libya” 12.
Will 1955 = E. Will, L e relief cuhuel greco-romain: contribution a l'histoire de l ’art de
I'Empire Romain [Bibliolheque des Ecoles Franęaise d ’Athenes et de Rome 183], Paris.
Żelazowski 2005 = J. Żelazowski, Alcune considerazioni sulle pitture parietarie di una casa
del I I I sec. d.C. a Ptolemais (Cirenaica), Archeologia 56, 2005 (2006).
Л recently discovered votive relief from Ptolemais, Libya
S u m m a r y
D uring the archaeological excavations conducted by the Institute o f Archaeology o f the W arsaw University in Ptolemais (Libya) a very well preserved votive relief was discovered.
The relief displays an iconography typical for this group o f objects. The main figure — although not the founder o f the ex-voto — is a hero depicted m ounting an upraised horse. Before him a young man, unproportionally smaller, is shown running. Facing the two male figures stands a veiled woman holding in her hand a sacrifice vessel. As has been proven in the case o f several other similar, locally produced objects, the running figure portrays the founder o f the relief - a young boy taking p art in some gym nastic activity.
The chronology o f the object can only be established basing on stylistic elements - the archaeological context is not an indicator as the relief was found in a destruction layer dated to the mid R om an period and must have been displayed by the owner o f the villa as an object o f art or o f a cult.
The analysis o f the facial features and hairstyle o f the hero — the m ost distinctive elements of the represented elements - in reference to numismatic portraiture seem to po in t to a Hel-lenistic date - perhaps III“1 c. B.C.
The article also presents several analogous, previously published or unpublished reliefs produced locally in Cirenaica.
PTOLEMAIS 2002 PLA N RO Z M IE SZ C Z E N IA W Y KOPÖW W - ía a n a R poméaucxanw M-mouHka yy f P - makMMdto a tokaiuaqa znatouama
1. Plan polskich wykopalisk w Willi z widokiem w Ptolemais z zaznaczonym miejscem znalezienia reliefu
E
4. R elief w M uzeum w Tokrze
5. R elief w Muzeum w Ptolemais (magazyn)
6. R elief w M uzeum w Ptolemais (magazyn, nr 209 (?))
7. R elief w M uzeum w Ptolemais (magazyn)
