STUDIES II HISTORY O F P O L IS H ST A T E A N D L A W
e-ISSN 2450-6095; ISSN 1733-0335
J o a n n a M a c h u t - K o w a l c z y k 1 ( Ł ó d ź )
B a za źró d ło w a do badań
n a d a d m in istra cją pośredn iego szczebla
w K ró lestw ie Polskim do 1866 roku
1. W prowadzenie; 2. Źródła norm atyw ne; 3. Źródła archiwalne; 3.1. Ogólna ocena zachowanego m ateriału źródłowego; 3.2. W stępna charakterystyka przebadanego m ateriału źródłowego; 4. Pod sumowanie.
1
W ram ach prowadzonych w łódzkim ośrodku historyczno-prawnym badań
podjęto mało dotąd eksploatowany tem at administracji pośredniej w Królestwie
Polskim do 1866 r. Są to komisarze delegowani do obwodu2 i naczelnicy p o
wiatów, którzy w 1843 r. przejęli te kompetencje3. Pośredniczyli oni w sprawach
dotyczących administracji, skarbu, wojska, infrastruktury, szkolnictwa, wyznań,
wykonywali również nadzór na polecenia organów szczebla wojewódzkiego (gu-
bernialnego4)5.
1
D o 2013 r. stypendystka w ra m a c h p ro jek tu „K ształcenie k a d r dla p o trzeb ry n k u flexicuri- ty i g o sp o d ark i opartej n a w iedzy - oferta k ie ru n k ó w n a u k hu m an isty czn o -sp o łeczn y ch UŁ”, w spółfinansow anego ze środków U nii E uropejskiej w ra m a c h E uropejskiego F u n d u szu S po łecznego.2
O rganizacja w ład z adm in istracy jn y ch , ty tu ł V: O kom isarzach delegowanych w obwód, D z ie n n ik U rzędow y W ojew ództw a M azow ieckiego z 1816 r., n r 2, dodatek, s. 13.3
D z ie n n ik P raw [dalej: Dz.P.] z 1842 r., t. 30, s. 283.4
P o stan o w ien iem kró lew sk im z 23 lutego (7 m arca) 1837 r. w ojew ództw a zostały p rz e m ia n o w ane n a pow iaty: „G dy z p o w o d u nieistn ien ia o d daw na, w h ierarch ii w ładz adm inistracyjnych, sto p n ia W oiew ody, te m sam em n azw anie W oiew ództw o pozbaw ione iest w łaściw ego zn acze n ia, p rzeto W oiew ództw a K rólestw a Polskiego, m aią o d tą d nazyw ać się G u b ern iam i, Prezesi K om m issyy W oiew ódzkich, G u b e rn a to ra m i C yw ilnym i, a K om m issyie W oiew ódzkie, R ządam i G u b e rn ia ln e m i” (P ostanow ienie, zm ieniające nazw anie dotychczasow ych W oiew ództw , n a G u b ern ie, Prezesów K om issyy W oiew ódzkich, n a G u b ern ato ró w Cyw ilnych, a K om m issyy W oie w ódzkich, n a R ządy G u b ern ialn e, art. 1, Dz.P., t. 20, s. 415).5
Historia p a ń stw a i praw a Polski, t. 3: O d rozbiorów do uw łaszczenia, p o d . red. J. B ardacha200
Toanna Machut-Kowalczyk
Przedm iotem badań są zmiany wprowadzone po 1816 r., mianowicie przejęcie
uprawnień od podprefektów przez komisarzy delegowanych w obwód, funkcjono
wanie ich urzędu do 1842 r. oraz przejęcie obowiązków przez naczelników powia
tów i ich funkcjonowanie do 1866 r.
W stępne ustalenie zakresu kwerendy archiwalnej umożliwiają zamieszczone
na stronach archiwów bazy „Sezam” i „Zosia”, sukcesywnie uzupełniane i wzbo
gacane o nowe informacje. Dzięki nim łatwo jest oszacować liczbę dostępnych
zespołów archiwalnych, ich rozmiar w m etrach bieżących, okres, z którego akta
pochodzą, i łączną liczbę sygnatur. Poza tym niektóre zespoły zawierają ogólną
informację o materiale źródłowym: dziedzinę, której dotyczy, i krótką charaktery
stykę. Obok informacji dostępnych na stronach archiwów państwowych, w więk
szości oddziałów m ożna korzystać z inwentarzy zespołu, które mogą być wska
zówką przy wyznaczaniu dalszych badań. Inwentarze nie zawsze jednak dokładnie
odzwierciedlają aktualny stan akt i nie wszystkie jednostki są w nich szczegółowo
opisane.
Korzystanie ze źródeł drukowanych z roku na rok jest coraz łatwiejsze dzięki
udostępnianym przez biblioteki i archiwa kopiom cyfrowym czasopism, dzienni
ków i zbiorów praw. Wciąż niezbędna przy prowadzeniu badań jest tradycyjna
kwerenda biblioteczna i archiwalna - postaramy się jednak, na podstawie zgrom a
dzonego już m ateriału źródłowego i informacji dostępnych na stronach archiwów
państwowych, wstępnie scharakteryzować główną bazę źródłową prowadzonych
badań nad administracją pośredniego szczebla w interesującym nas okresie.
2
Obowiązki i uprawnienia komisarzy delegowanych do obwodu (a od 1843 r. -
naczelników powiatu) były regulowane aktami różnego szczebla: od norm rangi
konstytucyjnej6, przez dekrety7, postanowienia, rozporządzenia8, zbiory prze
ja k o adresat raportów na podstaw ie pra ktyki piotrkow skiej do 1866 r., [w:] D zieje biurokracji, t. 6,red. T. Bykowa, A. G órak, G. Smyk, Lublin 2016, s. 245-246.
6 K onstytucja K sięstw a W arszaw skiego z 22 lipca 1807 r., art. 66 (D zien n ik P raw K sięstw a W arszaw skiego z 1810 r., t. 1, s. XXXIV); K onstytucja K rólestw a Polskiego z 27 listopada 1815 r., art. 83 (Dz.P., t. 1, s. 50).
7 Np. D e k re t zaw ierający przepisy w zględem zapobieżenia dezercyi w oyska X ięstw a W ar szawskiego w głąb k ra ju z 14 stycznia 1812 r. (Dz.P., t. IV, n r 39, s. 119-132); D ek ret o znacza jący p rz e d m io ty k tó re m i R ady D ep artam en to w e w szczególności z a tru d n ić się m aią dla d o b ra swego D e p a rta m e n tu z 18 stycznia 1812 r. (Dz.P., t. IV, n r 39, s. 146).
8 Np. R ozp o rząd zen ie w skazujące S ekw estratorom p o rz ą d e k w n o szen ia do Kas odzyskanych należności z 28 listo p ad a 1833 r. (Z biór P rzepisów A d m in istracy jn y ch K rólestw a Polskiego [da lej: ZPA] z 1866 r., W yd zia ł Skarbu, t. IV: Pobór i egzekucja należności skarbowych, s. 237-240).
pisów9, po akty najniższej rangi, takie jak np. polecenia10 i instrukcje11. Taką regu
lację znajdujemy w ostatnim zdaniu punktu 6 Rozporządzenia Komisji Rządowej
Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego z 12 (24) września
1836 r.:
R o z k ła d zaś p o d a tk ó w i o p ła t d o K ass s k a rb o w y c h w p ły w a ć m a ją c y c h , ja k o to: ofiary, p o d y m n e g o , k o n ty n g e n s u liw e ru n k o w e g o i t. p. K o m m issa rz e O b w o d o w i, p o n ależ y - te m s p ra w d z e n iu z e ta ta m i sk a rb o w e m i, z a tw ie rd z a ć m a ją 12.
Źródeł normatywnych należy zatem szukać w dziennikach praw, zbiorach
przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego, jak również w dziennikach
urzędowych poszczególnych województw, a w późniejszym okresie - dziennikach
gubernialnych13.
Do przebadania pozostają akty niższego szczebla, które nie zostały opubliko
wane. Można spodziewać się, że część z nich zachowała się wśród akt archiwalnych
dokumentujących funkcjonowanie administracji obwodowej (powiatowej), woje
wódzkiej (gubernialnej) czy rządowej14.
9 Np. K om isja R ządow a P rzychodów i Skarbu, Z b ió r p rzepisów o S ekw estratorach S k arb o w ych, art. 1 -1 4 (D zien n ik U rzędow y G u b ern ii [!] Kaliskiej z 1842 r., n r 7, s. 102-104).
10 N p. Polecenie R ządu G ubern ialn eg o K aliskiego z 22 sierp n ia (3 w rześnia) 1843 r. (D zien n ik U rzędow y G u b ern ii Kaliskiej, n r 35, D o d a te k nadzw yczajny, s. 635); K om m issya W oiew ództw a M azow ieckiego, W ydział Policyi, k o m u n ik a t z 30 g ru d n ia 1818 r. (D zien n ik U rzędow y W oie w ództw a M azow ieckiego [dalej: Dz.U.W.M.] z 1819 r., n r 144, s. 1859-1862); Polecenie K om isji W ojew ództw a M azow ieckiego z 26 stycznia 1819 r. w odpow iedzi n a resk ry p t K om isji R ząd o wej W yznań R eligijnych i O św iecenia publicznego z 10 stycznia 1819 r. (Dz.U.W.M. z 1819 r., n r 150, s. 1941-1942); Polecenie K om isji W ojew ództw a M azow ieckiego, W ydziału W ojskowego z 30 listo p ad a 1824 r. (Dz.U.W.M. z 1825 r., n r 462, s. 3 -4 ).
11 N p. In stru k cy a o przy zn aw an iu i rozpłacie w y n ag ro d zeń m ieszk ań co m za p o n o szo n y k w a te ru n e k w m iastach K rólestw a z 17 (29) m aja 1839 r., § 19 (ZPA z 1867 r., W yd zia ł Spraw W e
w nętrznych, cz. IV: Powinności i Posługi G m inne, t. II, s. 265, akt w ykonaw czy: ro zp o rząd zen ie
D y rek to ra G łów nego, Prezydującego w K om issyi Rządow ej Spraw W ew nętrznych, D u ch o w nych i O św iecenia Publicznego z 24 lipca (5 sierpnia) 1839 r.).
12 K om m issya R ządow a Spraw W ew nętrznych, D uchow nych i O św iecenia Publicznego, R ozpo rządzenie zalecające, aby p o b ó r składek n a p otrzeby m iasta, w m iarę tych potrzeb był uskutecz niany z 12 (24) w rześnia 1836 r., p k t 6 (ZPA z 1866 r., cz. I: Gospodarstwo Miejskie, t. III, s. 533). 13 Z g o d n ie z art. 3 p o stan o w ien ia R ady A dm inistracyjnej z 25 w rześnia (7 października) 1836 r. m iały być w n ic h publikow ane dek rety królew skie, p o stan o w ien ia R ady A d m in istra cyjnej, resk ry p ty kom isji rządow ych i in n y ch w ład z centralnych, ro zp o rząd zen ia k o m isji w oje w ó d zk ich w ydane n a p odstaw ie aktów wyższej ran g i i rozkazów , zalecenia kom isji w ojew ódz k ich (Przepisy, p o d łu g k tó ry ch w ydaw ane być m aią D zien n ik i U rzędow e po G u b ern iach , Dz.P., t. 20, s. 187-190).
14 T u - p o za ak tam i k o m isarzy obw odow ych i n aczelników pow iatów - w arto w skazać p rzy kładow o zespoły archiw alne A GA D: K om isja W ojew ództw a K aliskiego/R ząd G u b ern ialn y
202
Joanna Machut-Kowalczyk
3
Najwięcej informacji dotyczących funkcjonowania organów administracji p o
średniej znajduje się w aktach naczelników powiatów i właśnie te zasoby postara
my się wstępnie scharakteryzować.
3.1.
Pozostałości te obejmują 32 zespoły archiwalne z obszaru Królestwa Pol
skiego - łącznie nieco ponad 3800 jednostek archiwalnych [dalej: j.a.]. Znajdują się
wśród nich zespoły zachowane szczątkowo - zawierające nie więcej niż 10 jednostek
archiwalnych. Tu można wskazać akta naczelników powiatów: sieradzkiego (1 j.a.)15,
wieluńskiego (3 j.a.)16, olkuskiego (5 j.a.)17, miechowskiego (3 j.a.)18, sandomierskie
go (6 j.a.)19, radzyńskiego (7 j.a.)20, gostyńskiego (2 j.a.)21, lubelskiego (10 j.a.)22, h ru
bieszowskiego (8 j.a.)23, lipnowskiego (4 j.a.)24, warszawskiego (1 j.a.)25, stanisławow
skiego (3 j.a.)26, ostrołęckiego (2 j.a.)27, rawskiego (7 j.a.)28 i mławskiego (1 j.a.)29.
Najobszerniejsze zespoły to: Naczelnik Powiatu Włocławskiego (995 j.a.)30, Na
czelnik Powiatu Kaliskiego (949 j.a.)31 i Naczelnik Powiatu Łukowskiego (677 j.a.)32.
W arszaw ski, zespół n r 228; K om isja W ojew ództw a M azow ieckiego/R ząd G u b ern ialn y W ar szawski, zesp ó ł n r 227; R ada A d m in istracy jn a K rólestw a Polskiego, zespół n r 188; K om isja R ządow a Spraw W ew nętrznych, zespół n r 191; K om isja R ządow a P rzychodów i Skarbu, zespół n r 194; http://agad.gov.pl/?page_id= 1599 [dostęp: 26.05.2016].
15 A rch iw u m Państw ow e w Ł odzi [dalej: APŁ] o d d ział w Sieradzu: N aczeln ik Pow iatu Sieradz kiego, zespół n r 732/0.
16 A PŁ o d d ział w Sieradzu, N aczelnik Pow iatu W ieluńskiego, zespół n r 717/0.
17 A rch iw u m Państw ow e [dalej: AP] w K ielcach, N aczelnik Pow iatu O lkuskiego, zesp ó ł n r 5/0. 18 A P w K ielcach, N aczelnik Pow iatu M iechow skiego, zespół n r 1121/0.
19 AP w Kielcach oddział w S andom ierzu, N aczelnik Pow iatu Sandom ierskiego, zespół n r 106/0. 20 AP w Lublinie, N aczelnik Pow iatu R adzyńskiego, zespół n r 126/0.
21 AP w Płocku, N aczelnik Pow iatu G ostyńskiego, zespół n r 490/0. 22 AP w Lublinie, N aczelnik Pow iatu Lubelskiego, zespół n r 1554/0. 23 AP w Lublinie, N aczelnik Pow iatu H rubieszow skiego, zespół n r 1558/0.
24 AP w T o ru n iu O d d z ia ł w e W łocław ku, N aczelnik P ow iatu L ipnow skiego, zespół n r 822/0. 25 AP w W arszawie, N aczeln ik Pow iatu W arszaw skiego, zespół n r 3112/0.
26 AP w W arszawie oddział w O tw ocku, N aczelnik Pow iatu Stanisławowskiego, zespół n r 190/0. 27 AP w W arszawie o d d ział w P u łtu sk u , N aczelnik Pow iatu O strołęckiego, zespół n r 99/0. 28 AP w Łodzi, N aczelnik Pow iatu Rawskiego, zespół n r 4/0.
29 AP w W arszawie o d d ział w P u łtu sk u , N aczelnik P ow iatu M ław skiego, zespół n r 199/0. 30 AP w T o ru n iu o d d ział w e W łocław ku, N aczelnik Pow iatu W łocław skiego, zesp ó ł n r 322/0. 31 AP w K aliszu, N aczeln ik P ow iatu Kaliskiego, zespół n r 1/0.
Tabela 1. Dostępne zespoły archiwalne administracji szczebla obwodowego (po
wiatowego)
Lp. Archiwum Nazwy zespołów Rozmiar w m.b. Okres 1 A P w B iały m sto k u o d d z ia ł w Ł o m ży N a c z e ln ik P o w iatu Ł o m żyńskiego (zesp ó ł n r 1/0) 3,21 1 8 1 6 -1 8 6 6 r.
2 A P w C zęsto ch o w ie N a c z e ln ik P o w iatu C zęsto ch o w skiego (zesp ó ł n r 134/21)
0,03 1867 r.
3 A P w K aliszu N a c z e ln ik P o w iatu K aliskiego (zesp ó ł n r 1/0)
20 1 8 1 7 -1 8 6 6 r.
4 A P w K ielcach N a c z e ln ik P o w iatu K ieleckiego (zesp ó ł n r 4/0) 4,61 [1810] 1816 1866 [1875] r. N a c z e ln ik P o w iatu O lkuskiego (zesp ó ł n r 5/0) 0,07 1 8 5 8 -1 8 6 6 r.
N a c z e ln ik P o w iatu O p o czy ń sk ieg o (zesp ó ł n r 6/0) 0,72 1 8 2 0 -1 8 6 6 r. N a c z e ln ik P o w iatu Stopnickiego (zesp ó ł n r 7/0) 1,92 [1810] 1833 1866 r. N a c z e ln ik P o w iatu M iechow skiego
(zesp ó ł n r 1121/0) 0,03 1 8 4 4 -1 8 6 6 r. 5 A P w K ielcach o d d z ia ł w S a n d o m ie rz u N a c z e ln ik P o w iatu S a n d o m ie rsk ie go (zesp ó ł n r 106/0) 0,19 1 8 5 5 -1 8 6 5 r. 6 A P w L ublinie N a c z e ln ik P o w iatu H ru b ie s z o w skiego (zesp ó ł n r 1558/0) 0,1 [1810 -1 8 4 1 ] 1 8 4 2 -1 8 6 6 r. N a c z e ln ik P o w iatu K ra sn o sta w skiego (zesp ó ł n r 124/0) 0,15 [1836 -1 8 4 1 ] 1 8 4 2 -1 8 6 6 r. N a c z e ln ik P o w iatu L ubelskiego (zesp ó ł n r 1554/0) 0,05 [1826 -1 8 4 1 ] 1 8 4 2 -1 8 6 6 r. N a c z e ln ik p o w ia tu Ł ukow skiego (zesp ó ł n r 125/0) 10,9 [1816 -1 8 4 1 ] 184 2 -1 8 6 6 [1 8 6 7 -1 8 7 0 ] r. N a c z e ln ik P o w iatu R ad zy ń sk ieg o (zesp ó ł n r 126/0) 0,6 [1838 -1 8 4 1 ] 184 2 -1 8 6 6 [1 8 6 7 -1 8 6 9 ] r. N a c z e ln ik P o w iatu Z am o jsk ieg o (zesp ó ł n r 127/0) 2,2 [1824 -1 8 4 1 ] 1 8 4 2 -1 8 6 6 r. 7 A PŁ N a c z e ln ik P o w iatu Ł ęczyckiego (zesp ó ł n r 37/0) 0,7 182 2 -1 8 6 6 [1867] r. N a c z e ln ik P o w iatu P io trk o w sk ieg o (zesp ó ł n r 3/0) 6,81 181 6 -1 8 6 6 [1867] r. N a c z e ln ik P o w iatu R aw skiego (zesp ó ł n r 4/0) 0,3 182 9 -1 8 6 6 [1867] r. N a c z e ln ik P o w iatu Ł ow ickiego (zesp ó ł n r 133/0) 3,5 181 7 -1 8 6 6 [1867] r.
204
Joanna Machut-Kowalczyk
Lp. Archiwum Nazwy zespołów Rozmiar w m.b. Okres 8 A PŁ o d d z ia ł w S ierad zu N a c z e ln ik P o w iatu S ieradzkiego (zesp ó ł n r 732/0) 0,01 1851 r.
N a c z e ln ik P o w iatu W ielu ń sk ieg o (zesp ó ł n r 717/0) 0,07 1 8 1 1 -1 8 5 8 r. 9 A P w P io trk o w ie T ry b u n a ls k im N a c z e ln ik P o w iatu P io trk o w sk ieg o (zesp ó ł n r 926/0) 6,6 [1809] 1816 1866 r. 10 A P w P ło ck u N a c z e ln ik P o w iatu G o sty ń sk ieg o
(zesp ó ł n r 490/0) 0,07 1 8 5 4 -1 8 5 7 r. 11 A P w P ło ck u o d d z ia ł w Ł ęczycy N a c z e ln ik P o w iatu Ł ęczyckiego (zesp ó ł n r 282/0) 0,4 1 8 1 7 -1 8 6 6 r. 12 A P w P o z n a n iu o d d z ia ł w K o n in ie N a c z e ln ik P o w iatu K o nińskiego (zesp ó ł n r 1/0) 0,21 1 8 1 7 -1 8 6 6 r. 13 A P w T o ru n iu o d d z ia ł w e W ło c ła w k u
N a c z e ln ik P o w iatu W ło cław sk ieg o (zesp ó ł n r 322/0) 35,99 180 8 -1 8 6 6 [1889] r. N a c z e ln ik p o w ia tu L ipnow skiego (zesp ó ł n r 822/0) 0,02 [1826] 1856 1867 [1871] r. 14 A P w W arszaw ie N a c z e ln ik P o w iatu K o nińskiego
(zesp ó ł n r 1400/0)
0,7 1 8 1 6 -1 8 6 6 r.
N a c z e ln ik P o w iatu W arszaw skiego (zesp ó ł n r 3112/0) 0,01 1 8 4 6 -1 8 6 2 r. 15 A P w W arszaw ie o d d z ia ł w O tw o c k u N a c z e ln ik P o w iatu S tanisław ow skiego (zesp ó ł n r 190/0) 0,01 1 8 5 0 -1 8 5 9 r. 16 A P w W arszaw ie o d d z ia ł w P u łtu sk u N a c z e ln ik P o w iatu O stro łęck ie g o (zesp ó ł n r: 99/0) 0,03 1 8 1 7 -1 8 5 9 r.
N a c z e ln ik P o w iatu M ław skiego (zesp ó ł n r 199/0)
0,05 1 8 5 0 -1 8 6 5 r.
Ź ró d ło : d an e d o stęp n e w b azach archiw ów 33.
33 Inform acje zebrane n a podstaw ie bazy danych „Sezam” i „Zosia”, dostępnej n a stro n ach ar chiw ów państw ow ych: http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l=pl& m ode=show & zespo- ly_id=4595, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l=pl& m ode=show & zespoly_id=9711, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 1513,
http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 21625, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 21626, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 21627, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 21628, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 22948, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 24448, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 39075, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 38869, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 38870, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 38914,
Akta pochodzą z lat 1809-1866, trzeba jednak zaznaczyć, że akta podprefektów
są spotykane rzadko34. Z reguły teczki rozpoczynają się w okresie funkcjonowania
komisarzy delegowanych do obwodu i obejmują m ateriał aż do 1865-1866 r.35.
3.2.
Źródła dotyczą rozmaitych dziedzin funkcjonowania administracji. A na
liza akt piotrkowskich, radomszczańskich36, sieradzkich37, wieluńskich38, lubel
skich39, hrubieszowskich40, krasnostawskich41, łęczyckich42 i konińskich43 pozwo
liła na wstępną charakterystykę m ateriału źródłowego.
http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 106028, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 106092, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 50518, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 51960, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 52887, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 79010, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 79510, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 81177, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 82895, http://baza.archiw a.gov.pl/sezam /sezam .php?l= pl& m ode= show & zespoly_id= 86523; h ttp ://w w w .szu k ajw arch iw ach .p l/3 5 /1 2 4 /0 /str/1 /1 5 # tab Z esp o l,
h ttp ://w w w .szu k ajw arch iw ach .p l/3 5 /1 2 5 /0 /str/1 /1 5 # tab Z esp o l, h ttp ://szu k ajw arch iw ach .p l/3 5 /1 2 6 /0 /str/1 /1 5 # tab Z esp o l, h ttp ://szu k ajw arch iw ach .p l/3 5 /1 2 7 /0 /str/1 /1 5 # tab Z esp o l, http://w w w .szukajw archiw ach.pl/35/1554/0#tabZ espol,
h ttp ://w w w .szukajw archiw ach.pl/35/1558/0#tabZ espol [dostęp 15-17.05.2016].
34 Np. A PŁ o d d ział w Sieradzu, N aczeln ik Pow iatu W ieluńskiego zespół n r 717/0, sygn. 1; AP w Piotrkow ie T ry b u n alsk im , N aczeln ik Pow iatu P iotrkow skiego, zespół n r 926/0, sygn. 2/I/75. 35 Np. A PŁ, N aczelnik Pow iatu Piotrkow skiego [dalej: APŁ, N P P ], zesp ó ł n r 3/0, sygn. 74, A kta tyczące się kościoła w Pajęcznie; sygn. 85, A kta fu n d u szó w kościoła - Rzejowice; AP w P ło ck u o d d ział w Łęczycy, N aczeln ik Pow iatu Łęczyckiego, zespół n r 282/0, sygn. 11, A kta tyczące się rep aracji k ościoła katolickiego w m ieście D ąbiu; AP w Lublinie, N aczelnik Pow iatu Łukow skiego, zespół n r 125/0, sygn. 4, A kt pośw iadczenia m ających się przesłać za granicę. 36 APŁ, N aczelnik Pow iatu Piotrkow skiego, zespół n r 3/0; A P w Piotrkow ie, N aczelnik Pow ia tu Piotrkow skiego, zesp ó ł n r 926/0.
37 A PŁ o d d ział w S ieradzu, N aczelnik Pow iatu Sieradzkiego, zespół n r 732/0. 38 A PŁ o d d ział w S ieradzu, N aczelnik Pow iatu W ieluńskiego zesp ó ł n r 717/0. 39 AP w Lublinie, N aczelnik Pow iatu Lubelskiego, zesp ó ł n r 1554/0 [dalej: APL, N PL]. 40 AP w Lublinie, N aczeln ik Pow iatu H rubieszow skiego, zesp ó ł n r 1558/0 [dalej: APL, N P H ]. 41 AP w Lublinie, N aczeln ik Pow iatu K rasnostaw skiego, zespół n r 124/0 [dalej: APL, N PK ]. 42 AP w P łocku o d d ział w Łęczycy, N aczeln ik Pow iatu Łęczyckiego, zesp ó ł n r 282/0 [dalej: A PPł, N PŁ]; APŁ, N aczelnik P ow iatu Łęczyckiego, zespół n r 37/0.
206
Toanna Machut-Kowalczyk
Stan zachowania m ateriału jest zróżnicowany. Część sygnatur ze względu na
pleśń nie została udostępniona44. Niektóre księgi są podarte, niekompletne, czasa
mi nadpalone lub wypłowiałe45. W dużej części jednak dokum enty zachowały się
w stopniu wystarczającym do ich poprawnego odczytania.
Zgromadzony m ateriał obejmuje różne obszary działalności administracji.
W śród nich są dość bogate akta dotyczące organizacji powiatów, spraw urzędni-
czych46, funkcjonowania miast: głównie kasy miejskiej, obwodowej47, wykonywa
nych prac budowlanych48, melioracyjnych49, wybrukowania ulic50, utrzymywania
czystości51, ustalania cen52, targów i jarm arków53, przedsiębiorstw handlowych
i rzemieślniczych, cechów54.
44 N p. APŁ, NPP, zespół n r 3/0, sygn. 3, A kta w p rzed m io cie organizacji p o w iatu radom skow - skiego; sygn. 74, A kta tyczące się kościoła w Pajęcznie; sygn. 105, A kta tyczące się pro jek tó w do e ta tu w ięzienia inkw izycyjnego w P iotrkow e o d r. 1824; sygn. 138, A kta w p rzed m io cie allewia- cji w siów (o w y n ag ro d zen ie za szkody p o n iesio n e p o d czas g radobicia w 1859 r.).
45 N p. APL, N PK , sygn. 18, [A kta tyczące się] Legatów przez nieg d y M ajora Szm ula M eszko- w icza O ren stein poczynionych; APŁ o d d ział w Sieradzu, N aczelnik P ow iatu Sieradzkiego, sygn. 1, R ozporządzenie N aczelnika Pow iatu Sieradzkiego w spraw ie g o sp o d aro w an ia fu n d u szam i szkolnym i; APŁ, NPP, zespół n r 3/0, sygn. 104, A kta tyczące się rew izji in k w izy to riatu P io tr kow skiego.
46 N p. APŁ, NPP, sygn. 1, A kta tyczące się lokalu n a b iu ra pow iatow e; APW, N P K on, sygn. 18, A kta K om m issarza O b w o d u K onińskiego tyczące się S tan u służby L eona Sulim ierskiego i ściągnienia od niego przypadających fu n d u szó w w czasie Jego U rzędow ania p rzez niego p o b ranych.
47 APL, N PK , sygn. 13, R egestr bierczy kassy obw o d u krasnostaw skiego, g u b e rn i lubelskiej n a lata o d r. 1842 do w łącznie 1851; APW , N P K on, sygn. 14, A kta K om m issarza O b w o d u K o n iń skiego tyczące się P ertynencyi Kassy M iasta Koła.
48 N p. A PŁ, NPP, sygn. 27, A kta w p rzed m io cie bud o w li i rep aracji m o stó w m . Piotrkow a; sygn. 32, A kta w p rzed m io cie bud o w li g m in n y ch m . Piotrkow a.
49 N p. A PŁ, NPP, sygn. 24, A kta w p rzed m io cie m elioracji m . Piotrkow a; sygn. 58, A kta tyczą ce się m elioracji m . R adom ska.
50 Np. APŁ, NPP, sygn. 26, A kta w przed m io cie b u d o w li i rep aracji b ru k u m . P iotrkow a. 51 Np. APW, N P K on, sygn. 6, A kta tyczące się czyszczenia ulic i b ru k ó w w m ieście.
52 Np. APŁ, NPP, sygn. 99, A kta w ydaw ania w ykazów cen targow ych; sygn. 101, A kta w p rz e d m iocie cen targow ych.
53 Np. A PPł, N PŁ, sygn. 2; APW , N P K on, sygn. 16, A kta K om m issarza O b w o d u K onińskiego, tyczące się targ ó w i ja rm a rk ó w Koło.
54 Np. A PPł, N PŁ, sygn. 3, A kta t[yczące] s[ię] cechu rzeźniczego w G rzegorzew ie; sygn. 4, A kta tyczące się cechu szew skiego w K łodaw ie; APL, N PK , sygn. 1, W ydaw anie zezw oleń na prow adzenie przed sięb io rstw han d lo w y ch i rzem ieślniczych.
Obszerna część akt dotyczy również majątków instytucji wyznaniowych55,
szkół56, domów schronień57, lasów58, egzekucji podatków59, propinacji60, kar
skarbowych, różnego rodzaju rewizji61, śledztw62, defraudacji63, ubezpieczeń64,
pożyczek65, dzierżaw, rolników66, kwaterunku wojskowego i innych spraw woj-
skowych67, orderów68, więziennictwa69, przesiedleń70, sprzedaży domów dla fabry
55 Np. A PPł, N PŁ, sygn. 10, [A kta tyczące się] rep aracji k ościoła parafialnego w C hełm nie; APL, N PL, sygn. 10, [B rulion p ro to k o łó w zdziałanych p rzez D elegow anego członka R ady P o w iatu Lubelskiego ks. Serw ińskiego dotyczące kościołów , szkółek i in n y ch k o rp o ra c y i d u ch o w nych, k tó re do w n io sk ó w tejże R adzie n a p o sied zen iach przedstaw ione będą].
56 Np. A PŁ, NPP, sygn. 88, A kta w p rzed m io cie rac h u n k ó w szkoły - R adom sk; APŁ, NPP, sygn. 89, A kta tyczące się szkoły elem entarnej w Szczepocicach.
57 Np. APL, N PL, sygn. 3, P ro to k ó ł u stalen ia m ajątk u schroniska ubo g ich w K rasiennie; APŁ, NPP, sygn. 107, A kta w p rzed m io cie d o m ó w schronień.
58 Np. APW , N P K on, sygn. 1, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oninski tyczące się Z ałożenia i u trzy m an ia szkoły d rzew topolow ych.
59 Np. APL, N P H , sygn. 7, Zaległe [po d y m n e i szarw arki o d m ieszkańców m . H rubieszow a]; APW, N P K on, sygn. 15, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód ko n iń sk i tyczące się Ściągania w pływ ów i Z aległości do K assy m iejskiey i Ponoszenia niedoborów . 60 Np. A PPł, N PŁ, sygn. 1, A kta tyczące się p ro p in acji i w ydzierżaw ienia takow ej w m ieście D ąbiu; APL, N PK , sygn. 5, [Prawa p ro p in acy jn e d ó b r Ł opiennik].
61 Np. APW, N PK on, sygn. 2, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oniński tyczące się O dbyw ania Rewizyow Kassy m iejskiey przez A djunkta D ozorcę i wyższych U rzędników ; sygn. 9, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oninski ty czące się Rewizyi Kassy m ieyskiey przez w yższych U rzędników i A djunkta D ozorcę m iast. 62 Np. APL, NPL, sygn. 7, [Śledztwo w sprawie Józefa Czajkowskiego, burm istrza m iasta Głuska]. 63 Np. APŁ, N PP: sygn. 133, A kta w p rzed m io cie d efraudacyjnych p rocesów u rzęd u k o n su m p cyjnego w Pław nie; sygn. 135, A kta w p rzed m io cie d efraudacyjnych p rocesów u rzęd u m a n ip u lacyjnego w R adom sku.
64 APL, N PK , sygn. 6, [U bezpieczenie zabudow ań folw arcznych d ó b r N ow osiółki]; APL, N PL, sygn. 2, [K orespondencja w spraw ach ubezpieczeń o d ognia].
65 Np. APŁ, NPP, sygn. 12, A kta w przed m io cie pożyczek budow lanych.
66 Np. APL, N PK: sygn. 7, [Spór w łościan z w łaścicielem d ó b r Ł ań cu ch ó w o g ru n ty i spraw a o pobicie sługi dw orskiego przez ekonom a]; sygn. 8, [Spór m ieszkańców R ejow ca z w łaścicie lem d ó b r Rejow iec n a tle w y p ełn ian ia obow iązków określonych tabelą prestacyjną].
67 Np. APŁ, NPP, sygn. 110, A kta tyczące się u rząd zeń w zględem d o starczen ia p o d w ó d dla w ojska; sygn. 112, A kta w przed m io cie p ensji w ojskow ych.
68 Np. A PŁ, NPP, sygn. 116, A kta w p rzed m io cie m ed ali w ojskow ym udzielanych; sygn. 117, A kta w przed m io cie orderów .
69 Np. APŁ, NPP, sygn. 103, A kta w ięzienia inkw izycyjnego w Piotrkow ie; sygn. 106, A kta tyczące się etatów in k w izy to riatu piotrkow skiego.
70 A PŁ o d d ział w Sieradzu, N aczelnik P ow iatu W ieluńskiego, sygn. 2, A kta Pow iatu W ielu ń skiego w p rzed m io cie wszelkiej k o resp o n d en cji co do W ójta przesiedleń z tut. G m in y K łom nie;
208
Toanna Machut-Kowalczyk
kantów71. Przykładem może być pismo Jana Kurnatowskiego skierowane do kom i
sarza obwodu konińskiego 27 grudnia (9 stycznia) 1837 r.:
B ęd ąc w e z w a n y p o d d n ie m 27 L isto p a d a /9 G r u d n ia N — 12,305 o u stą p ie n ie m o rg i g r u n tu d o z a ło ż e n ia sz k ó łk i d rz e w to p o lo w y c h , m a m zaszczy t JW. R e fe re n d a rz o w i S ta n u K o m isa rz o w i O b w o d u o d p o w ie d z ie ć , iż je s te m ty lk o w ła śc ic ie le m g r u n tu , t a k ja k i in n i m ie s z k a ń c y m ia s te c z k a B ru d z e w a , z K tó reg o w szy stk ie c ię ż a ry p o n o s ić , i p o d a t k i o p ła c a ć m u sz ę , o p ró c z teg o ja k o d z ie d z ic m ia s te c z k a K tó re m u p ro w a d z ą c Szosse [ ...] T ra k t o d e b ra n o , w iele c ię ż a ró w p o n o s ić m u s z ę o d K tó ry c h w o ln i są in n i d zied zice. Z teg o p o w o d u d o n ie s ie JW. R e fe re n d a rz S ta n u K o m issa rz O b w o d u iż W ezw ie Jego ty m ra z e m , z a d o sy ć u c z y n ić n ie m o g ę ”72).
Dużo mniej zachowało się m ateriału dokumentującego koszty sądowe73, regu
lację hipotek74, utrzymywanie szpitali75, wypłatę emerytur, wydawanie paszportów
emigracyjnych76, postępowanie z włóczęgami77 i wypadki nadzwyczajne, takie jak
epidemie czy klęski żywiołowe78. Akta te zawierają ciekawy materiał do badań.
Choć rzadkie, dokum entują wydarzenia w sposób wystarczający do ich popraw
nego zrozumienia i omówienia. Przykładem może być pismo asesora kolegialnego
do naczelnika powiatu piotrkowskiego z 12 (24) czerwca 1865 r.:
M a h o n o r z a w ia d o m ić W*° N a c z e ln ik a , że w s k u te k d o n ie s ie n ia W o y ta G m in y R ząśn ia z d n ia 9/21 b. m i r N 1 2 8 , u d a ł się d o w si S u ch o w o la i G aw łó w G m in y R z ą śn ia i p r z e k o n a ł się, że b y d ło ro g a te w p o m ie n io n y c h w siach c h o ru je i u p a d a n a K rw a w y M ocz. P ro to k ó ł b a d a w c z y p rz y n in ie js z y m m a h o n o r W “ “ N a c z e ln ik o w i p rz e s ła ć 79.
Zachowane dokum enty to w dużej części raporty składane przez organy lokal
ne organom administracji pośredniej i te składane przez nie organom wyższym80.
APL, N P H , sygn. 6, [A kta tyczące się] św iadectw przesiedleń.
71 Np. APW, N P K on, sygn. 8, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oninski, tyczące się Sprzedaży d o m ó w dla F abrykantów k o sztem R ządu w ystaw ionych n a uży te k m iasta.
72 Np. APW, N P K on, sygn. 1, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oninski tyczące się Z ało żen ia i u trzy m an ia Szkoły drzew topolow ych, k. 9.
73 Np. APŁ, NPP, sygn. 129, A kta w przed m io cie kosztów sądow ych.
74 Np. APW, N P K on, sygn. 10, A kta K om m issarza W oiew ódzkiego D elegow anego w O bw ód K oniński tyczące się R egulacyi h ip o te k N ieru ch o m o ści m ieyskich.
75 Np. A PŁ, NPP, sygn. 102, O szpitalnictw ie w Pajęcznie.
76 Np. APŁ, NPP, sygn. 96, A kta w przed m io cie p aszp o rtó w em igracyjnych. 77 Np. APŁ, NPP, sygn. 95, A kta w p rzed m io cie w łóczęgów zagranicznych. 78 Np. APŁ, NPP, sygn. 93, A kta w przed m io cie w ypadków nadzw yczajnych. 79 APŁ, NPP, sygn. 109, A kta tyczące się chorób bydła, s. 85.
Poza tym m nóstwo jest wypisów aktów notarialnych, głównie umów, ugód, kon-
sensów81, spisów inwentarzy pozostałości po zmarłych urzędnikach i duchow-
nych82, protokołów licytacyjnych83, sprawozdań, doniesień, zestawień tabelarycz-
nych84, poleceń organów wyższego szczebla, instrukcji85 i akt sądowych86. Czasami
znajdujemy dołączane akta prawne różnego szczebla i różne formularze87.
4
Podsumowując, wstępna ocena zachowanego m ateriału zachęca do prowadze
nia dalszych badań nad administracją obwodową i powiatową w Królestwie Pol
skim. M ateriał dokumentuje funkcjonowanie administracji pośredniego szczebla
w latach 1816-1866. Niektóre akta zawierają dokum enty jeszcze z okresu Księstwa
Warszawskiego lub mają dołączone dokum enty późniejsze (po 1866 r.). W ięk
szość działów, którymi zajmowali się komisarze delegowani do obwodu (później
naczelnicy powiatu), jest wystarczająco udokum entowana w aktach obwodowych
i powiatowych. Akta naczelników powiatu mogą być również cennym źródłem
informacji o lokalnych zwyczajach, stosunkach majątkowych i funkcjonowaniu
poszczególnych urzędów.
Trudno jednak już teraz, w trakcie prowadzenia badań, zdecydować się na
kompleksową i szczegółową ocenę zachowanego m ateriału źródłowego. Na for
mułowanie wniosków jest zdecydowanie za wcześnie. Duża część zespołów archi
walnych wciąż czeka na przebadanie. Przy tak obszernym i zróżnicowanym m ate
riale archiwalnym warto zastanowić się nad podziałem pracy na etapy. Stopniowa
realizacja zadań może ułatwić opracowanie większości aspektów funkcjonowania
komisarzy delegowanych do obwodu i naczelników powiatu.
Zebrane informacje warto uzupełnić o dane zachowane w aktach wojewódz
kich (w późniejszym okresie - gubernialnych) i organów szczebla rządowego.
81 Np. APŁ, NPP, sygn. 51, A kta w p rzed m io cie k o n sen só w - Piotrków , s. 9 8 -102.
82 Np. A PŁ, NPP, sygn. 78, A kta fu n d u szó w kościoła parafialnego w m . P iotrkow ie, s. 572-600. 83 Np. APŁ, NPP, sygn.18, A kta p ro p in acji m iasta Pajęczna, s. 6 1 -6 4 .
84 Np. APŁ, NPP, sygn. 60, A kta w p rzed m io cie d ó b r w G arnku.
85 Np. APŁ, NPP, sygn. 103, A kta w ięzienia inkw izycyjnego w P iotrkow ie, k. 21. 86 Np. APŁ, NPP, sygn. 16, A kta w p rzed m io cie lasu m iasta Brzeźnicy, s. 10-18. 87 Np. APŁ, NPP, sygn. 127, A kta t. sm . p o b o ru n ależności tabacznych, s. 1-86.
