ISSN:1896Ǧ382X|www.wnus.edu.pl/epu DOI:10.18276/epu.2018.131/2Ǧ28|strony:283–290
KarolinaPrzenajkowska
PolitechnikaWarszawska KolegiumNaukEkonomicznychiSpoÏecznych karolina.przenajkowska@pw.edu.plMichaÏPolasik
UniwersytetMikoÏajaKopernikawToruniu WydziaÏNaukEkonomicznychiZarz¦dzania KatedraZarz¦dzaniaFinansami michal.polasik@umk.plKosztygotówkiielektronicznychinstrumentówpÏatniczych
wUniiEuropejskiej
Kody JEL: E42, G21, O33, D23
Sáowa kluczowe: instrumenty páatnicze, gotówka, koszty páatnoĞci, obrót bezgotówkowy Streszczenie. Celem artykuáu jest podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na ten temat kosztów instrumentów páatniczych w gospodarkach paĔstw Unii Europejskiej. Zaprezentowano w nim podstawowe definicje stosowane w rachunku kosztów páatnoĞci i ujednoliconą metodykĊ badania, zrealizowanego pod kierunkiem Europejskiego Banku Centralnego. Wyniki badaĔ wykazaáy, Īe mimo duĪego udziaáu w kosztach spoáecznych ogóáem, gotówka ma najniĪsze jednostkowe kosz-ty realizacji páatnoĞci. Jednak wraz ze wzrostem liczby transakcji elektronicznych, spadają ich koszty spoáeczne, a w krajach o duĪym wykorzystaniu kart debetowych są one najtaĔszą metodą páatnoĞci. Sugeruje to zasadnoĞü promowania rozwoju obrotu bezgotówkowego.
Wprowadzenie
Od wielu lat w obszarze systemu páatniczego obserwowany jest postĊp technologicz-ny, w ramach którego rozwijane są metody páatnoĞci bezgotówkowych, opartych o bankowe i niebankowe sieci teleinformatyczne. Stają siĊ one coraz bardziej dostĊpne na rynku dla klientów, zaĞ liczba oraz wartoĞü transakcji instrumentami bezgotówkowymi nieustannie roĞnie. JednoczeĞnie nadal zauwaĪalny jest bardzo duĪy, wiĊkszoĞciowy udziaá gotówki w transakcjach dokonywanych w punktach handlowo-usáugowych (Polasik, 2015, s. 45–47).
Koszty gotówki i elektronicznych instrumentów páatniczych w Unii Europejskiej 284
Niesáabnąca popularnoĞü gotówki wynika z wielu czynników, takich jak przyzwyczajenie konsumentów czy preferencje detalistów dla jej akceptowania, które mogą byü związane np. z dziaáalnoĞcią w szarej strefie (Schneider, 2011, s. 7–9). WaĪną przyczyną o charakterze ekonomicznym jest jednak postrzeganie gotówki, przez menadĪerów podmiotów handlowo-usáugowych, jako instrumentu taĔszego od elektronicznych instrumentów bezgotówkowych (Górka, 2013, s. 77). Wydaje siĊ zatem waĪne, aby zweryfikowaü, z wykorzystaniem na-ukowej metodologii, ekonomicznych skutków stosowania poszczególnych instrumentów páatnoĞci dla caáej gospodarki i ustaliü, „ile kosztuje wykorzystanie poszczególnych metod páatnoĞci”. Celem artykuáu jest podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na ten temat kosz-tów instrumenkosz-tów páatniczych w gospodarkach paĔstw Unii Europejskiej. W pracy posta-wiono hipotezĊ badawczą, Īe: Koszty elektronicznych systemów páatnoĞci są konkurencyjne wobec gotówki, w sytuacji uzyskania odpowiednio duĪej skali ich wykorzystania.
1.DefinicjekosztówpÏatnoäci
Prowadzenie badaĔ kosztów instrumentów páatniczych w caáym systemie páatni-czym, obejmującym wiele grup uczestników, procesów gospodarczych i kanaáów ko-munikacji oraz systemów teleinformatycznych, wymagaáo opracowania porównywalnej w skali miĊdzynarodowej metodyki, w tym precyzyjnej, klasyfikacji kosztów. Koszty páatnoĞci moĪna podzieliü na (Brits, Winder, 2005, s. 10):
zewnĊtrzne (external) – páatnoĞci (np. opáaty, prowizje) dokonywane przez da-ny podmiot áaĔcucha páatnoĞci, na rzecz inda-nych podmiotów tego áaĔcucha (w skrócie np. dla banku centralnego – Kbc,zew; por. rys. 1),
wewnĊtrzne (internal) – wszystkie pozostaáe koszty danego podmiotu áaĔcucha páatnoĞci; koszty wewnĊtrzne są równe kosztom prywatnym minus koszty ze-wnĊtrzne (w skrócie np. dla banku centralnego – Kbc,wew; por. rys. 1),
prywatne/caákowite (private/total) – suma kosztów wewnĊtrznych i zewnĊtrz-nych danego podmiotu áaĔcucha páatnoĞci,
caákowite netto (total net) – suma kosztów caákowitych minus suma przycho-dów (w skrócie np. dla banku centralnego – Pbc; por. rys. 1) dla wszystkich podmiotów w áaĔcuchu páatnoĞci,
spoáeczne (social, societal, resources) – suma kosztów wewnĊtrznych wszyst-kich podmiotów w áaĔcuchu páatnoĞci. Koszty spoáeczne są definiowane jako koszty zasobów w rozumieniu kapitaáu i pracy, które są wykorzystywane w „produkcji” usáug páatniczych. Koszty spoáeczne są równe kosztom caákowi-tym netto. Dla banków komercyjnych, na przykáad, udziaá w kosztach spoáecz-nych moĪna policzyü, odejmując od ich kosztów prywatspoáecz-nych te páatnoĞci (opáaty), które przekazują innym uczestnikom rynku, lub odejmując od pry-watnych kosztów te páatnoĞci (opáaty), które otrzymują od innych uczestników rynku.
Rysunek 1. Przepáywy kosztów i przychodów pomiĊdzy podmiotami áaĔcucha páatnoĞci ħródáo: Brits, Winder (2005), s. 8–9.
Koszty páatnoĞci bada siĊ równieĪ w podziale na koszty staáe i zmienne. Koszty zmienne mogą byü podzielone na zaleĪne od liczby transakcji oraz zaleĪne od obrotu. Roz-róĪnienie to moĪe pomóc w doborze najbardziej efektywnych kosztowo instrumentów páat-niczych przy danej wielkoĞci transakcji. Dla instrumentów elektronicznych wiĊkszoĞü kosz-tów ma charakter staáy i jest związana z utrzymaniem infrastruktury informatycznej nie-zbĊdnej do dokonywania páatnoĞci. W ich przypadku koszty zmienne są najczĊĞciej uzaleĪ-nione od liczby transakcji (z perspektywy kosztów procesowania nie ma róĪnicy pomiĊdzy transferem w wysokoĞci 1000 czy 100 euro). Dla gotówki zaĞ koszty jej procesowania i dystrybucji, ponoszone przez bank centralny i banki komercyjne, wiąĪą siĊ w duĪej mierze z wielkoĞcią przepáywu banknotów i monet. Udziaá kosztów staáych odgrywa tu mniejszą rolĊ niĪ dla instrumentów elektronicznych. W rezultacie duĪej roli kosztów staáych w funk-cjonowaniu elektronicznych instrumentów bezgotówkowych, naleĪy spodziewaü siĊ duĪego oddziaáywania dĨwigni operacyjnej oraz wystĊpowania korzyĞci z rosnącej skali dziaáalno-Ğci (Frame, White, 2004, s. 119).
2. Paneuropejskie badanie kosztów pÏatnoäci pod kierunkiem
EuropejskiegoBankuCentralnego
Koszty instrumentów páatniczych byáy przedmiotem wielu badaĔ prowadzonych przez banki centralne europejskich paĔstw. MoĪna w tym miejscu wspomnieü przede wszystkim o projektach pod kierunkiem Banku Norwegii z 2003 (Gresvik, Øwre, 2003), 2007 (Gresvik, Haare, 2009) oraz 2013 roku (Norges Bank, 2014). Warto rów-nieĪ wskazaü badania banków centralnych Belgii (Quaden, 2005) i Holandii (Brits, Winder, 2005). Jednak z uwagi na najwiĊkszy zakres, na szczególną uwagĊ zasáuguje
Koszty gotówki i elektronicznych instrumentów páatniczych w Unii Europejskiej 286
projekt badawczy przeprowadzony przez Europejski Bank Centralny. Celem byáo uzy-skanie rzetelnych szacunków na temat spoáecznych i prywatnych kosztów instrumentów páatniczych oraz umoĪliwienie porównywalnoĞci wyników z uwagi na ogólnoeuropejski charakter badania. W projekcie, w którym zebrano dane za 2009 rok, przeprowadzonym pod kierunkiem EBC, uczestniczyáo 13 krajów reprezentowanych przez nastĊpujące banki centralne: Danmarks Nationalbank (Dania), Eesti Pank (Estonia), Central Bank of Ireland (Irlandia), Bank of Greece (Grecja), Banco de Espana (Hiszpania), Banca d’Italia (Wáochy), Latvijas Banka (àotwa), Magyar Namzeti Bank (WĊgry), De Neder-landsche Bank (Holandia), Banco de Portugal (Portugalia), Banca Nationala a Romaniei (Rumunia), Suomen Pankki (Finlandia), Sveriges Riksbank (Szwecja). Kraje te miaáy ok. 40% udziaáu w unijnym rynku páatnoĞci pod wzglĊdem liczby páatnoĞci (46% w liczbie páatnoĞci gotówkowych i 30% páatnoĞci bezgotówkowych). Kraje, które uczestniczyáy w projekcie, róĪniáa w znaczący sposób struktura wykorzystania instru-mentów páatniczych.
W badaniu EBC koszty spoáeczne i prywatne zdefiniowano podobnie jak w bada-niu Banku Centralnego Holandii (2002 r.) i Banku Centralnego Belgii (2003 r.) (por. punkt 2). W badaniu EBC koszty podzielono na wewnĊtrzne i zewnĊtrzne.
Zakres podmiotowy europejskiego badania byá szeroki i obejmowaá:
organy emitujące pieniądz gotówkowy – banki centralne i rządy, banki i podmioty infrastruktury páatniczej (izby rozliczeniowe, sieci bankoma-towe itd.), firmy transportujące gotówkĊ (cash-in-transit companies – CIT), detalistów (podmioty handlowo-usáugowe).Badaniem objĊto nastĊpujące instrumenty páatnicze: gotówkĊ, czeki, karty debe-towe i kredydebe-towe, polecenie zapáaty i polecenie przelewu o wysokoĞci do 50 000 euro. Kierowano siĊ zasadą, Īe brane są pod uwagĊ instrumenty páatnicze z co najmniej 5% udziaáem w iloĞci transakcji bezgotówkowych1. W analizie kosztów banków wykorzy-stano metodĊ rachunku kosztów dziaáaĔ (Schmiedel, Kostova, Ruttenberg, 2013). W przypadku kwestionariusza dla punktów handlowo-usáugowych i przedsiĊbiorstw zastosowano uproszczone podejĞcie. Uznano, Īe podmioty te mogą mieü trudnoĞci w rozdzieleniu kosztów na bezpoĞrednie i poĞrednie. Zastosowano bardziej ogólne miary i szacunki kosztów dla kaĪdej czynnoĞci páatniczej czy instrumentu páatniczego.
1
W związku z tym páatnoĞci czekami rozwaĪono jedynie w niektórych krajach. W przy-padku banków centralnych nie wziĊto pod uwagĊ kosztów odnoszących siĊ do banknotów euro.
Rysunek 2. Podziaá kosztów spoáecznych páatnoĞci pomiĊdzy podmioty z áaĔcucha páatnoĞci ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie Schmiedel, Kostova, Ruttenberg (2013).
W rezultacie podjĊtych badaĔ, przeprowadzonych pod kierunkiem EBC, obliczono, Īe koszty spoáeczne detalicznych instrumentów páatniczych wyniosáy 45 miliardy euro, czyli 0,96% PKB dla 13 krajów, które wziĊáy udziaá w projekcie. W efekcie ekstrapolacji wyliczeĔ, uzyskanych dla 13 uczestników badania, na wszystkie kraje czáonkowskie Unii Europejskiej (27 paĔstw) oszacowano, Īe wynik nie zmieni siĊ znacząco. Koszty spoáecz-ne detalicznych instrumentów páatniczych wyniosą okoáo 1% PKB, czyli 130 miliardów euro. PoáowĊ kosztów spoáecznych páatnoĞci ponoszą banki i podmioty infrastruktury páatniczej, zaĞ 46% pokrywają detaliĞci. Pozostaáą czĊĞü ponoszą banki centralne (3%) i firmy transportujące gotówkĊ (1%) (Rysunek ). Z uwagi na duĪe wykorzystanie gotówki, koszty spoáeczne gotówki wynoszą niemal poáowĊ kosztów spoáecznych.
PrzeciĊtnie, najniĪszym kosztem spoáecznym na transakcjĊ cechowaáa siĊ páatnoĞü gotówką (0,42 EUR), zaĞ nastĊpne w kolejnoĞci byáy páatnoĞci kartami debetowymi (0,70 EUR). Dla polecenia zapáaty koszt jednostkowy wyniósá 1,27 EUR, dla polecenia przelewu – 1,92 EUR, zaĞ dla kart kredytowych – 2,39 EUR. Najbardziej kosztowne w tym ujĊciu byáy czeki – 3,55 EUR (Rysunek). NaleĪy jednak podkreĞliü, Īe w niektó-rych krajach gotówka nie osiągnĊáa najniĪszego jednostkowego kosztu spoáecznego. W ponad jednej trzeciej krajów to karta debetowa jest, w tym rozumieniu, najtaĔszym instrumentem páatniczym. ZauwaĪono, Īe ekonomia skali cechuje Ğwiadczenie usáug páatniczych w zakresie niemal wszystkich instrumentów páatniczych.
Analizując wykorzystanie instrumentów bezgotówkowych w poszczególnych paĔstwach Unii Europejskiej, moĪna zauwaĪyü, Īe liderami pod wzglĊdem liczby páat-niczych transakcji kartami są Dania, Szwecja i Finlandia. WáaĞnie te trzy paĔstwa mają wedáug Europejskiego Banku Centralnego najniĪsze tzw. spoáeczne koszty páatnoĞci, oszacowane na okoáo 0,8% PKB. 50% 46% 3% 1% banki i podmioty infrastruktury páatniczej detaliĞci banki centralne firmy transportujące gotówkĊ
Koszty gotówki i elektronicznych instrumentów páatniczych w Unii Europejskiej 288
Rysunek 3. Jednostkowe koszty spoáeczne na przeciĊtną transakcjĊ
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie Schmiedel, Kostova, Ruttenberg (2013).
3. Studium przypadków dla efektu skali w systemach pÏatnoäci:
HolandiaiW¸gry
Holandia jest przykáadem paĔstwa, w którym udokumentowano w czasie spadek kosztów páatnoĞci kartami debetowymi, dziĊki czemu staáy siĊ one mniej kosztowne niĪ páatnoĞci gotówkowe (Jonker, 2013). W 2012 roku Ğrednia páatnoĞü gotówkowa koszto-waáa 0,44 EUR, podczas gdy Ğrednia páatnoĞü kartą debetową 0,30 EUR. W latach 2002– 2012 liczba páatnoĞci kartami debetowymi wzrosáa ponad dwukrotnie, do 2,5 mld rocznie, podczas gdy wykorzystanie gotówki zmniejszyáo siĊ do 3,75 mld transakcji. W wyniku zmieniających siĊ zachowaĔ páatniczych Holendrów, w kierunku rozwoju obrotu bezgo-tówkowego, áączne koszty páatnoĞci gotówkowych oraz kartami debetowymi dla spoáe-czeĔstwa spadáy o 10% (z ponad 2,6 mld euro w 2002 r. do niespeána 2,4 mld euro w 2012 r.). W stosunku do PKB, koszty spoáeczne spadáy z 0,57% do 0,40% PKB. Ocze-kuje siĊ utrzymania trendu zwiĊkszenia uĪycia kart páatniczych i zmniejszenia uĪycia gotówki. W raporcie Banku Holandii stwierdza siĊ, Īe z punktu widzenia kosztów bĊdzie to korzystne dla ogóáu spoáeczeĔstwa (Jonker, 2013).
WaĪnych wniosków, dla kierunków rozwoju obrotu bezgotówkowego, dostarczyáo takĪe badanie przeprowadzone przez wĊgierski bank centralny w ramach projektu EBC (Turján, Divéki, Keszy-Harmath, Kóczán, Takács, 2011). Koszty spoáeczne instrumentów páatniczych na WĊgrzech obliczone na podstawie zebranych danych stanowiáy aĪ 1,5% PKB. Tak wysoki wynik mógá byü spowodowany rozszerzonym, w stosunku do podstawowej metodyki EBC, zakresem podmiotowym i przedmiotowym badania, jak równieĪ duĪym udziaáem páatnoĞci gotówkowych na WĊgrzech.
Obok wyliczeĔ dla rzeczywistego scenariusza (w ramach którego spoáeczne koszty jednostkowe byáy najniĪsze dla gotówki), przeprowadzono symulacjĊ oszczĊdnoĞci
moĪ-0,42 0,7 1,27 1,92 3,55 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4
gotówka karty debetowe polecenie zapáaty polecenie przelewu czeki
liwych do uzyskania w efekcie przyjĊcia struktury páatnoĞci charakterystycznej dla krajów Europy Póánocnej, gdzie uĪycie gotówki jest mniejsze. Koszty spoáeczne páatnoĞci w przypadku tego scenariusza stanowiáy 1,09% PKB. W efekcie wzrostu wykorzystania instrumentów bezgotówkowych znacznie spadáby ich spoáeczny koszt jednostkowy, co spowodowaáoby uzyskanie oszczĊdnoĞci aĪ na okoáo 0,4% wĊgierskiego PKB.
Podsumowanie
Badania przeprowadzone w paĔstwach Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzglĊdnieniem projektu pod kierunkiem EBC, pozwoliáy oszacowaü koszty instru-mentów páatniczych. Wyniki tych badaĔ pokazaáy, Īe koszty te są bardzo znaczące, co uzasadnia dąĪenie do ich ograniczenia. Przykáady badaĔ, które zostaáy powtórzone na przestrzeni czasu, a takĪe symulacje zwiĊkszenia wykorzystania instrumentów elektro-nicznych pokazują, Īe wraz ze wzrostem liczby transakcji bezgotówkowych spoáeczne koszty páatnoĞci spadają, co w skali gospodarki oznacza istotne oszczĊdnoĞci. Wynika to z duĪego udziaáu kosztów staáych w kosztach páatnoĞci elektronicznych i przemawia za pozytywną weryfikacją hipotezy badawczej postawionej w pracy. Uzasadnione jest zatem wnioskowanie, Īe naleĪy dąĪyü do wiĊkszego wykorzystania systemów páatnoĞci elektronicznych.
Narodowy Bank Polski nie wziąá udziaáu w badaniu EBC. Obecnie prowadzi jed-nak kompleksowe badanie kosztów oferowania i przetwarzania (po stronie banku cen-tralnego, banków, podmiotów infrastruktury páatniczej), uĪywania (z punktu widzenia konsumentów) i akceptowania (przez punktu handlowo-usáugowe, wierzycieli maso-wych oraz firmy e-commerce) instrumentów páatniczych. Wyniki tego pierwszego w Polsce tak kompleksowego badania mają pozwoliü na uzyskanie szacunków dla pol-skiego rynku páatniczego w zakresie kosztów spoáecznych i prywatnych instrumentów páatniczych. Projekt ten bĊdzie miaá takĪe znaczenie dla caáej polskiej gospodarki, po-niewaĪ po raz pierwszy ma umoĪliwiü oszacowanie caákowitych kosztów oferowania, dokonywania i akceptowania páatnoĞci. Wyniki dla danych za 2015 rok, opracowane z wykorzystaniem metodyki zaproponowanej przez EBC, bĊdą dostĊpne w 2018 roku.
Literatura
Brits, H., Winder, C. (2005). Payments are no free lunch. DNB Occasional Studies, 3 (2).
Frame, W.S., White, L.J. (2004). Empirical studies of financial innovation: Lots of talk, little action? Journal of Economic Literature, 42 (1), 116–144.
Górka, J. (2013). EfektywnoĞü instrumentów páatniczych w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziaáu Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Gresvik, O., Haare, H. (2009). Costs in the Norwegian payment system: questionnaires. Norges
Koszty gotówki i elektronicznych instrumentów páatniczych w Unii Europejskiej 290
Gresvik, O., Øwre, G. (2003). Costs and income in the Norwegian payment system 2001. An application of the Activity Based Costing framework. Norges Bank Working Paper, 8. Jonker, N. (2013). Social costs of POS payments in the Netherlands 2002–2012: Efficiency gains
from increased debit card usage. DNB Occasional Studies, 11 (2).
Norges Bank (2014). Costs in the Norwegian payment system. Norges Bank Papers, 5.
Polasik, M. (2015). Stan i potencjaá rozwoju sieci akceptacji kart páatniczych w Polsce. Acta
Universitatis Nicolai Copernici. Ekonomia, 46 (1), 23–58.
Quaden, G. (2005). Coûts, avantages et inconvénients des différents moyens de paiement. Bruxelles. Schmiedel, H., Kostova, G.L., Ruttenberg, W. (2013). The social and private costs of retail
payment instruments: a European perspective. Journal of Financial Market
Infrastructures, 2 (1), 37–75.
Schneider, F. (2011). The shadow economy in Europe, 2011: Using electronic payment systems to
combat the shadow economy. Linz.
Turján, A., Divéki, É., Keszy-Harmath, É., Kóczán, G., Takács, K. (2011). Nothing is free: A survey of the social cost of the main payment instruments in Hungary. MNB Occasional Papers, 93.
THE COSTS OF CASH AND ELECTRONIC PAYMENT INSTRUMENTS IN THE EUROPEAN UNION
Keywords: payment instruments, cash, costs of payments, non-cash transactions
Summary. The aim of the article is to summarize the current state of knowledge on the subject of payment instrument costs in the European Union. It presents the basic definitions used in the calculation of payment costs and the unified methodology of the study proposed in the project directed by the European Central Bank. The results of this research showed that despite a large share in total social costs, cash has the lowest unit costs of payment. However, with the increase in the number of electronic transactions, their social cost is falling, and in countries with a large use of debit cards they are the cheapest method of payments. This suggests the legitimacy of promoting the development of non-cash transactions.
Translated by Karolina Przenajkowska
Cytowanie
Przenajkowska, K., Polasik, M. (2018). Koszty gotówki i elektronicznych instrumentów páatni-czych w Unii Europejskiej. Ekonomiczne Problemy Usáug, 2 (131/1), 283–290. DOI: 10.18276/epu.2018.131/1-28.
