Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej Studia pod redakcją R. SU D Z IŃ S K IE G O i W. JA ST R Z Ę B SK IE G O , T o ru ń -B y d g o sz c z 2001
T O M A S Z K A W S K I (Bydgoszcz)
Żydzi z Kujaw, ziemi dobrzyńskiej oraz Bydgoszczy
ocaleni z Shoah
Przyczynek do poznania struktury społeczno-zawodowej
zmian osadniczych oraz migracji ludności żydowskiej
w Polsce po drugiej wojnie światowej
In ten c ją a u to ra je st zaprezentow anie w ujęciu ilościow ym i jako ścio w y m w ybrany ch zm ian dem ograficznych, ja k ie d o k o n a ły się w śród Ż y d ó w zam iesz kałych n a K u jaw ach , ziemi dobrzyńskiej i w B ydgoszczy p o drugiej w ojnie św iatow ej. A b y zakres o raz sk ala p rzekształceń m ogły zo stać należycie zrozum iane, zestaw iono d an e z lat 1945—1949 ze staty sty k am i z okresu m iędzyw ojennego. Ilu Ż y d ó w -au to ch to n ó w , k tó rzy zam ieszkiw ali interesujący nas o b szar przed 1939 rokiem , ocalało? G dzie znaleźli się p o zak oń czen iu działań w ojennych? W reszcie — skąd pochodzili żydow scy przybysze osiedlający się po 1945 ro k u n a K u jaw ach , ziemi dobrzyńskiej i w Bydgoszczy? Ilu ich było? C o w iad o m o n a te m a t ich s tru k tu ry w iekow ej, społeczno-zaw odow ej? O d pow iedź n a te i inne p y ta n ia czytelnik znajdzie w p rezen to w an y m szkicu, k tó ry w pew ien ty lk o sp osób uzupełni stan dotychczaso w y ch b a d a ń n ad dziejam i Ż ydów n a P o m o rz u N adw iślańskim p o 1945 r o k u 1.
1 R . Sudziński, Problem mniejszości narodowych w Toruniu po I I wojnie światowej (1945 — 1950), [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w X I X i X X wieku, p o d red. M . Wojciechowskiego, T o ru ń 1993; R. Kozłowski, Z problem atyki mniejszości narodowych we Włocławku po drugiej wojnie
światowej, [w:] Polska i je j sąsiedzi w czasach najnowszych, po d red. M . W ojciechowskiego, T o ru ń
1995; M . G olon, Ukraińcy, Rosjanie, Białorusini, Ż y d zi i Cyganie na Pomorzu po I I wojnie światowej, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w X I X i X X wieku, p od red. M . W ojciechow skiego, T o ru ń 1998; idem, Ludność żydowska w Polsce północnej po I I wojnie światowej, [w:] Studia
i szkice z dziejów Żydów w regionie Bałtyku, pod red. Z. H. N o w ak a przy w spółpr. Z. K arpusa,
O przynależności d o społeczności żydow skiej zadecyd ow ało sam ookreślenie się osób rejestrujących się w o d działach C en traln eg o K o m ite tu Ż y d ó w P olskich (C K Ż P ). N ależy zaznaczyć, że prezen to w an e d an e trz e b a tra k to w a ć ja k o w ielkości m inim alne. W rzeczyw istości należałoby je pow iększyć o ok o ło 10% , tj. o osoby n aro d o w o ści żydow skiej, k tó re nie przyznaw ały się d o sw ojego p o ch o d z en ia o ra z nie utrzym yw ały k o n ta k tu z żydow skim i o rg a n iz acja m i2. W p rz y p a d k u odw oływ ania się d o d an y c h z o k resu m iędzyw ojennego lu d n o ść żydow ską u to żsam io n o z oso b am i w yznania m ojżeszow ego.
D o b ó r tery to riu m nie jest p rzypadk ow y. K ujaw y , ziem ia d o b rz y ń sk a o raz Bydgoszcz od 1 kw ietnia 1938 ro k u znalazły się w g ran icach w ojew ództw a p o m orskiego, jedynie pogran iczn e gm iny w w ojew ództw ie p o z n a ń sk im 3. W p o zo stały ch p o w iatac h w ojew ództw a p o m orskiego m ieszkało o ko ło 5,5 tys. osób w yzn ania m ojżeszow ego4. W pow iększonym w ojew ództw ie p o m o rs k im om aw ian y o b szar m iał najw iększy od setek ludności żydow skiej, stanow iącej przed w ybuchem w ojny po p u lację liczącą ok o ło 36 600 osób (tab . I 5). D ziałało (dalej: Z K D ), t. 13, 1999; T. K awski, Bydgoscy Ż y d zi w ,,.Alfabetycznym wykazie Żydów polskich
ocalałych z I I wojny światowej" z 1947 r., K ro n ik a Bydgoska, t. X IX , 1998; idem , Mniejszość żydowska w województwie pom orskim (bydgoskim ) w latach 1945— 1956, [w:] Kujawy i Pomorze w latach 1945 — 1956. O d zakończenia okupacji niemieckiej do przełom u październikowego, pod red.
W. Jastrzębskiego i M . Krajewskiego, W łocławek 2001.
2 Liczbę ludności żydowskiej n a D olnym Śląsku, k tó ra nie utrzym yw ała zw iązku z żydowskimi instytucjam i szacuje się n a ok. 5 tys., tj. 8 — 9% ogółu: Sz. Bronsztejn, Z dziejów ludności żydowskiej
na Dolnym Śląsku po I I wojnie światowej, W rocław 1993, s. 12; A rchiw um Państw ow e w Bydgoszczy
(dalej: APB), Z arząd Miejski w Bydgoszczy (dalej: ZM B), sygn. 332. Jeden z urzędników w odręcznej adnotacji pisał: „Ilość Żydów nie jest dokładna. Wiele osób w yznania mojżeszowego podaje się za rzym sko-katolików lub bezwyznaniowców” ; por. Z. Pakuła, Siwe kamienie.
Wielkopolscy Ż ydzi, Poznań 1998, s. 104.
3 J. Sziling, Gminy Wyznaniowe Żydow skie w województwie pom orskim w latach 1920 — 1939, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pom orskim w okresie międzywojennym
(1920—1939), pod red. M . Wojciechowskiego, T o ru ń 1991, s. 4 3 ,4 9 — 50; I. K owalski, Mniejszość żydowska w województwie poznańskim w latach 1919— 1939, K ro n ik a W ielkopolski, 1995, nr 4,
s. 4 2 —43. N a mocy decyzji adm inistracyjnych od województwa poznańskiego odłączone zostały i wcielone d o województwa pom orskiego pow iaty bydgoski, inow rocławski, szubiński, wyrzyski, m iasta wydzielone — Bydgoszcz i Inow rocław oraz z pow iatu mogileńskiego gminy Chełmce, Kruszwica, Kruszw ica-m iasto, a przyłączono z województwa łódzkiego powiaty: kaliski, koniński, kolski i turecki. W wyniku tej decyzji liczba ludności żydowskiej w województwie poznańskim w zrosła z 0,3% (7390 osób) d o 2,21% (55 641). Z województwa warszawskiego odłączono cztery powiaty: nieszawski, lipnowski, rypiński i włocławski, wcielając je do w ojew ództw a pom orskiego. Tym samym liczba Żydów wzrosła z 8504 osób (0,69% ogółu mieszkańców) w 1931 r. do 45 tys. (2,3% ) po 1 IV 1938 r.
4 Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pom orskim w okresie międzywojennym
(1 9 2 0 -1 9 3 9 ), pod red. J. SzUinga, T o ru ń 1995, s. 40, 61, 76, 105, 117, 136, 159, 196, 204. G m ina
W yznaniow a Okręgu K artuskiego liczyła 2,2 tys. osób, w T oruniu 1,2 tys., w G rudziądzu 730 osób, Brodnicy 523, G olubiu 301, Starogardzie 200, Chojnicach 69, Świeciu 210, Sępólnie K rajeńskim 110; T . K awski, Ludność żydowska na Kujawach wschodnich i w ziem i dobrzyńskiej w okresie
międzywojennym (1918— 1939), Z K D , t. 13, 1999, tab. 7, s. 160.
5 A rchiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej: A Ż IH ), Żydow ska G m ina W y znaniow a W łocławek, sygn. 113, teka 12, teczki 2 —6, teka 9, teczka 2 i 5; APB, U rząd W ojewódzki Pom orski w T oruniu (dalej: U W PT), sygn. 4490,4491,4504; APB, Starostw o Pow iatu Szubińskiego,
367 n a o bszarze k u jaw sk o -d o b rzy ń sk im i w Bydgoszczy dw adzieścia pięć gm in w yznaniow ych, w tym je d y n a w tej części P olski „w ielka g m in a” we W łocław k u licząca oko ło 13 tys. w yznaw ców . K ilk a innych (L ip n o , R y p in , B ydgoszcz) skupiało 2 — 3 tys. o só b 6.
Tabela 1. Populacja Żydów na Kujawach, ziemi dobrzyńskiej i w Bydgoszczy przed wybuchem drugiej wojny oraz liczba ocalałych z Shoah z tego terenu w świetle danych z 1947 roku Region 1938/1939 1947 % ocalonych Kujawy wschodnie 24 865 579 2,3 Kujawy zachodnie 282 2 0,7 Ziemia dobrzyńska 9 382 153 1,6 Bydgoszcz 2 057 71 3,5 Razem 36 586 805 2,2
R egion w yróżniał się nie tylko liczebnością skupisk żydow skich. Z am ieszk ała tam lud n o ść w yzn ania m ojżeszow ego ró ż n iła się typem religijności, zw yczajam i, głębokością asym ilacji, językiem , k u ltu rą . R óżnice ilościow e i jak o ścio w e, ja k ie dzieliły społeczność żydow ską n a K u jaw ach m iały swoje u w a ru n k ow ania histo ry czn e7.
sygn. 460,461; APB, Starostw o Powiatowe Bydgoskie, sygn. 129; A rchiw um Państw ow e w T oruniu, O ddział we W łocław ku, Starostw o Pow iatow e W łocławskie, sygn. 824; D . D ąbrow ska, Zagłada
skupisk żydowskich w „Kraju W a rty" w okresie okupacji hitlerowskiej, Biuletyn Żydowskiego
Instytutu Historycznego (dalej: BŻIH ), 1955, nr 13 — 14, tab. 9 —15, s. 166 — 173; Z. Biegański,
M niejszość żydowska w Bydgoszczy 1920—1939, Bydgoszcz 1999, tab . 2, s. 40; T. Kawski, Ludność..., s. 131 — 132; T. Kaliski, Lata wojny i okupacji (1939—1945), [w:] Dzieje Pakości, pod
red. W. Jastrzębskiego, W arszaw a—P oznań 1978, s. 198; R. R om aniuk, Tzw. księgi narodowościowe
miasta Inowrocławia i powiatu inowrocławskiego (cz. 1), Ziem ia K ujaw ska (dalej: ZK ), t. X, 1994,
s. 104—105 oraz Załącznik n r 1; Cz. Łuczak, Powiat mogileński w okresie niemieckiej okupacji
(1939—1945), [w:] Studia z dziejów ziemi mogileńskiej, t. 2, pod red. Cz. Łuczaka i W. Szulca,
Poznań 1992, s. 191. Aby ustalić liczbę ocalonych autochtonów analizie po d d an o liczący 30 tom ów „Alfabetyczny w ykaz Żydów polskich ocalałych z II wojny światowej. L ista n r 3” sporządzony w 1947 r. n a potrzeby W ydziału Ewidencji i Statystyki C entralnego K om itetu Żydów Polskich (dalej: C K Ż P) — maszynopis powielony w zbiorach Żydowskiego In stytutu H istorycznego (dalej: ŻIH ).
6 Siedziby gmin znajdowały się w A leksandrowie Kujaw skim —Nieszawie, Brześciu K ujaw skim , Bydgoszczy, Chodczu, Ciechocinku-Służewie, D ąbrow icach K ujaw skich, D obrzyniu nad D rwęcą, D obrzyniu n ad Wisłą, Inow rocław iu (obejm ow ała swoim zasięgiem m .in. G niew kow o, Pakość, Gębice, Kruszwicę), Izbicy Kujawskiej, K ow alu, Lipnie, Lubiczu, Lubieniu, L ubrańcu, Osięcinach, Piotrkow ie K ujaw skim , Przedczu, Radziejowie K ujaw skim , Rypinie, Skępem, Skulsku, Sompolnie, W łocławku. Gm inie w Szubinie podlegali Żydzi z miejscowości leżących n a pograniczu kujaw- sko-pałuckim (m.in. w Barcinie, Łabiszynie).
7 Po upadku Księstw a W arszawskiego region kujaw sko-dobrzyński został podzielony pomiędzy państw o rosyjskie (tzw. K ujaw y wschodnie i ziemia dobrzyńska) oraz pruskie (tzw. K ujaw y
T eren y K u ja w w schodnich o ra z ziemi do brzyńskiej p o zo staw ały o bszaram i, k tó re w sposób zw arty zam ieszkiw ała ludność żydow ska zg ru p o w an a w dw udzie stu d w óch żydow skich gm inach w yznaniow ych, licząc p rz ed w ybuchem drugiej w ojny o k o ło 34,3 tys. osób. C zęść z a ch o d n ią K u ja w zam ieszkiw ało o k o ło 280 Ż ydów , b y d g o sk a gm ina żydow ska liczyła 2057 człon kó w (tab . 1). W gm inach żydow skich, k tó re znalazły się w gran icach P rus-N iem iec, Ż ydzi uto żsam ili się z państw em i asym ilow ali, p rzyjm ując k u ltu rę niem iecką i stając się N iem cam i w yznan ia m ojżeszow ego. P o p o w stan iu D rugiej R zeczypospolitej w w iększości opuścili ziemie polskie8. W zach o d n io k u jaw sk ich m ia sta c h p o zo stali nieliczni Żydzi, głów nie ludzie starsi, z p rzew agą k o b iet9. W m iejsce w y cho dźcó w zaczęli stopniow o napływ ać przybysze w yznania m ojżeszow ego ze w schodu. P o m im o że byli to najczęściej Żydzi d alek o bardziej w yem an cyp ow ani od tych, k tó ry c h pozostaw ili w rodzinnych m iastach b. K ró le stw a K o n g reso w eg o , różnili się je d n a k zw yczajam i, w yglądem , języ kiem 10. W części w schodniej K u ja w i w ziemi dobrzyńskiej d o m in o w ała lud n o ść rep rez en tu ją ca rygoryzm religijny z w y raźn y m i w pływ am i chasydyzm u o ra z k u ltu rą i m en taln o ścią ty p o w ą d la w sch o d n io e u ropejskich sztetl. P o 1918 ro k u lud n o ść ta w w iększości p o z o sta ła w ro d zin n y ch m ia sta c h 11. R óżnice, jak ie w ystępow ały pom iędzy o b u p op u lacjam i m iały pew ien w pływ n a losy skupisk żydow skich po 1 w rześnia 1939 ro k u .
W okresie w ojny i o k u p acji o b szar ten zo stał w łączony d o Trzeciej Rzeszy. Z iem ia d o b rz y ń sk a obejm ująca p o w iaty lipnow ski i rypiński o ra z B ydgoszcz i p o w iat byd gosk i weszły w skład O kręgu G d a ń sk -P ru sy Z a c h o d n ie (R eichsgau D anzig-W estpreussen), p o zo stałe tery to ria znalazły się w składzie rejencji In o w ro cław (R egierungsbezirk H o h en salza) należącej d o K ra ju W a rty (R eich s gau W arth elan d ). P o zakończeniu drugiej w ojny o bszary te w w iększości p o n o w n ie znalazły się w o b rębie w ojew ództw a p o m o rsk ie g o 12.
zachodnie z fragm entem K ujaw wschodnich i ziemi dobrzyńskiej — m iasta Podgórz i G órzno z okolicami).
8 D. M atelski, N iem cy wyznania mojżeszowego w Wielkopolsce w Drugiej Rzeczypospolitej, Sprawy N arodow ościow e. Seria N ow a, t. 4, 1995, z. 2, s. 199 — 206; P. Schum ann, Über jüdische
deutsche und die assimilation, [w:] Emancypacja — asymilacja — antysem ityzm . Ż y d zi na Pomorzu w X I X i X X w., pod red. Z. H. N ow aka, T o ru ń 1992, s. 165 — 171; I. K ow alski, Mniejszość..., s.
38 — 42; L. Krzywicki, Wspomnienia, t. 3, W arszaw a 1959, s. 328; Z. Pakuła, Siwe..., s. 108. 9 T. Łaszkiewicz, Ż y d zi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919— 1939), Inow rocław 1997, s. 11 — 14, 56 — 57; Z. Biegański, M niejszość..., s. 24 — 27, 3 6 —42. W Inow rocław iu w 1910 r. mieszkało 951 Żydów, w 1921 r. — 252, w Bydgoszczy w analogicznych latach 1345 oraz 681. W mniejszych miejscowościach pozostały pojedyncze rodziny, np. w Łabiszynie w 1930 r. mieszkało 10 osób w yznania mojżeszowego, w tym tylko 2 mężczyzn, wszyscy w podeszłym wieku, APB, U W PT, sygn. 4504.
10 Z. Biegański, M niejszość..., s. 36—37, 41, 50 — 51. Świadczyć o tym może m.in. niewielki odsetek analfabetów , popularność ruchu syjonistycznego, niewielki przyrost n atu raln y , m inim alny udział w śród czynnych zaw odowo osób żydowskich rzemieślników, posługiwanie się „europejskim i” atrybutam i, np. ubiorem.
11 T. Kawski, Ludność..., s. 1 3 5 -1 3 6 , 141, 1 6 7 -1 7 4 .
12 Szerzej: W. Jastrzębski, Terror i zbrodnia. Eksterminacja ludności polskiej i żydowskiej
369 Z estaw iając im ienne d an e o calonych z K u jaw , ziemi d ob rzy ńsk iej i B ydgosz czy z liczbą ludno ści n a tym obszarze p rzed w ybuchem w ojny, o trzy m am y m in im aln ą w ielkość o k reślającą liczbę au to ch to n iczn ej lu dn ości żydow skiej ocalonej z S h o a h13. W ojnę przeżyło 805 osób z 36,6 tys., co stan o w iło 2,2% populacji Ż ydów , k tó rzy zam ieszkiw ali te ziem ie przed w ybuchem w ojny (tab. 1). N ajw iększa liczba Ż ydów ocalała we W łocław ku — 3,5% (459 osób), Bydgoszczy — 3,5% (71), R ypinie — 3% (71), L ipnie — 1,6% (47), P rzedczu — 4 ,5 % (25), C iechocinku — 2,2 % (16), K o w a lu — 1% (14)14. Jest to w skaźnik zapew ne zaniżony o o k o ło 10% , poniew aż rejestracja w o d d ziałach C K Ż P była d o b ro w o ln a i część Ż ydów jej u n ik ała. W ielkość tę należy pow iększyć o kolejne oko ło 10% , gdyż n iektórzy zarejestrow ani p o d aw ali niepełne in fo rm acje nie precyzując nazw m iejscow ości, w k tó ry ch przebyw ali w 1939 ro k u (np. P io trk ó w , A lek san d ró w , Iz b ic a )15. M o ż n a z pew nym p ra w d o p o d o b ień stw em założyć, że rzeczyw ista liczba o calonych w ynosiła o k o ło 900 — 950 o sób , co stanow iło by o k o ło 2,5 —2,7% p opu lacji z 1939 ro k u .
D o ro d z in n y c h m iejscow ości p ow róciło p o zak o ń czen iu w ojny 36,9% ocalonych (298 osób). N ajliczniej n a K u jaw y — 240 o só b (41,2% ocalonej populacji), n a ziemię d o b rz y ń sk ą 41 osób (26,8% ), d o B ydgoszczy zaś 17 (23,9% ). W w iększości przybyli w ro d z in n e stro n y Ż ydzi zam ieszkali we W łocław ku (215 osób), B ydgoszczy (17), R yp in ie (24); po jedyncze osob y w k ilk u n astu m niejszych m iejscow ościach16. P o zo stała g ru p a ro d zim y ch kujaw - sk o -d o b rzy ń sk ich i bydgoskich Ż ydów (607 o sób) osiedliła się w blisko 92% n a terenie P olski. W y b ieran o najczęściej duże sk u p isk a m iejskie — W arszaw ę (6,8% ), Ł ó d ź (19,6% ), Szczecin (4 ,5% ) lub m iejscow ości p o ło żo n e n a D olny m Ś ląsku (13,0% ). W tym ostatn im regionie zam ieszkiw ali w d w u d ziestu m iejscow ościach, przede w szystkim w D zierżoniow ie (19 osó b), W ałb rzy ch u (15), W ro cław iu (12), Bielawie (6), K ło d z k u (5)17. N a G ó rn y m Ś ląsku osiedlili
hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939 — 1945, G dańsk 1979; M . K allas, Z przeszłości administracyjnej Kujaw i ziem i dobrzyńskiej ( od rozbiorów do utworzenia województwa włocławskiego),
Z K D , Seria A, 1978; Cz. Łuczak, „Kraj W arty" 1939— 1945. Studium historyczno-gospodarcze
okupacji niemieckiej, Poznań 1972.
13 N a podstaw ie „Alfabetycznego w ykazu...”
14 W pozostałych miejscowościach: w Aleksandrowie K ujaw skim 5, Brześciu K ujaw skim 10, Chodczu 6, D ąbrow icach K ujaw skich 3, D obrzyniu nad D rw ęcą i D obrzyniu n ad W isłą 28, Inow rocław iu 1, Izbicy K ujawskiej 6, Kruszwicy 1, Lubieniu 1, L ubrańcu 8, Nieszawie 1, Osięcinach 8, Radziejowie 11, Skępem 2, Sompolnie 10, Tłuchow ie 1.
15 Porów nanie danych osobow ych zaw artych w „A lfabetycznym w ykazie...” z wykazem osób zamieszczonym w National Registry o f Jewish Holocaust Survivors, W ashington 1983, pozw ala stwierdzić, że w przypadku kilku miejscowości, np. Przedcza, P iotrkow a K ujaw skiego, L ubrańca, liczbę ocalonych należy zwiększyć od ok. 10% do ok. 20%.
16 W D obrzyniu nad D rw ęcą 7, D obrzyniu nad W isłą 2, Lipnie 8, Brześciu K ujaw skim 7, Przedczu 5, K ow alu 3, Izbicy Kujawskiej 2, Sompolnie 1, Inow rocław iu 1, Ciechocinku 1, L ubrańcu 1, A leksandrowie K ujaw skim 1, Radziejowie 3.
17 Inni osiedli w miejscowościach: Frydlans (lub Frydlant?) 1 osoba, K am ienna G ó ra 2, O żarów 1, Strzegom 2, Srebrna G ó ra 1, Zagórze 2, Zgorzelice 3, Ziębice 3, Ż ary 1, Jelenia G ó ra 3, Legnica 1, Strzegom 2, Brzeg 1, Jaw or 1, Przemków 1.
się głów nie w B ytom iu (11), K a to w ic ach (5)18. O m iejscu osiedlenia decydow ały czynniki ekonom iczne, osobiste, rodzinne, polityczne, aprow izacyjne. C zęść osób k iero w ała się w zględam i zaw odow ym i. Śląsk ze sw oim zapleczem przem ysłow ym stanow ił atrakcyjne m iejsce um o żliw iające podjęcie pracy. D la innych istotniejszą rolę odgryw ało położenie w p o b liżu granicy z C ze chosłow acją, przez k tó rą m o ż n a było sta ra ć się nielegalnie w yem igrow ać. N iek tó rzy kierow ali się chęcią rozp oczęcia „n o w eg o ” życia i z a a d a p to w a n ia się w „n o w y m ” m iejscu. Sprzyjały tem u lepsze w a ru n k i aprow izacyjne, m ieszkaniow e, bytow e o ra z o d ra d zan ie się żydow skich instytu cji społecznych, ośw iatow ych czy k u ltu ra ln y c h 19.
P o z a gran icam i P olski p o zo stali Żydzi, k tó rzy odbyw ali k u ra cję p o o b o z o w ą lub przebyw ali w obozach dipisów (displaced persons) n a terenie N iem iec, A ustrii, oczekując n a m ożliw ość dalszej w ędrów ki20. D ru g ą g rup ę stanow ili ci, k tó rzy ju ż w yjechali z P olski (w B udapeszcie 8 osób, w Szwecji 7, w U S A 1 i w H o la n d ii 1) lub deklarow ali chęć przesiedlenia z teren u Z S R R (B u ch ara 3 osoby, U zb ek ista n 3, K ra s n o d a r l ) 21. R ozm ieszczenie Ż ydów w 1947 r. p rz ed staw ia tab . 222.
O ogrom ie żydow skich o fiar podczas drugiej w ojny św iatow ej zad ecyd ow ała niem iecka p o lity k a narod o w o ścio w a, k tó ra z założenia przew idy w ała fizyczne usunięcie ludności żydow skiej z terenów , k tó re znalazły się p o d w pływ am i Trzeciej Rzeszy. Jej w yrazem była zarów no ce n traln a, ja k i lo k a ln a p o lity k a w ład z w p o szczególnych je d n o s tk a c h a d m in istracy jn y ch . W B ydgoszczy i gm inach żydow skich p o ło żonych w zachodniej części K u ja w (pow iaty: bydgoski, m ogileński, szubiński, inow rocław ski), n a ziemi dobrzyńskiej (pow iaty lipnow ski i rypiński) od pierw szych dn i okupacji niem ieckiej ro zpo częła się m aso w a eksterm in acja m iejscow ych Ż ydów , p rz e p la ta n a d e p o rta c ja m i w głąb tery to riu m G eneralnego G u b e rn a to rs tw a (G G ). W re jo n a ch , gdzie Żydzi stanow ili znaczący odsetek ludności (pow iaty w łocław ski, nieszaw ski, kolski, ku tn o w sk i, k o n iń sk i) ogran iczo n o się w pierw szym okresie d o in dy w idu aln ego te rro ru , pojedynczych egzekucji o ra z d ep o rtacji w głąb G G .
W B ydgoszczy w iększość Ż ydów areszto w an o ju ż we w rześniu. M iesiąc później n a stą p iła ich fizyczna zagłada. P ozostali nieliczni, głów nie k o biety
18 Nieliczni — w Chorzowie 1, Będzinie 1 i Sosnowcu 2 osoby.
19 Sz. Bronsztejn, Ludność żydowska na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej. ( Nieudana próba utworzenia skupiska), Śląski K w artalnik H istoryczny „S o b ó tk a” , 1991, n r 2, s. 266 — 269;
J. Adelson, W Polsce zwanej Ludową, [w:] Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950
roku), p od red. J. Tomaszewskiego, W arszawa 1993, s. 391 — 392, 397 — 398.
20 Najw iększa grupa przebyw ała w byłych obozach: Libenau (4), G arm isch-Partenkirchen (1), Bergen Belsen (21), H oersching-N eubau (1), Turkenheim (2), B uchberg (2), A n h o f (1), Bittenfeld (1), Feldafing (2), Italia (5), M urnau (1), Landsberg (1), Schiesheim (1), M ünchen-Freim an (1).
21 W odniesieniu d o osób pow racających z ZSRR au to r używa określenia: „wysiedleńcy” lub „przesiedleńcy” w miejsce stosowanego dotychczas w literaturze term inu „repatrianci” , zob. K . K ersten, Przymusowe przemieszczenia ludności — próba typologii, [w:] Utracona ojczyzna.
Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia ja ko wspólne doświadczenie, pod red. H. O rłow
skiego i A. Saksona, Poznań 1997, s. 18—19. 22 „A lfabetyczny w ykaz...” , zestawienie autora.
T ab el a 2. O ca le n i z Sh oa h z te re nu Kujaw, zi em i dobrz yńskiej i B y d g o sz cz y w ed łu g m ie js ca p o b y tu w 19 47 ro k u 1—^ «П »П ( » 40^ 40^ t o OO 1—I Tj- 04 rn r-Г crÇ o of o o ' o ' of o ' Tf4 чо" ю~ od4 of ю o4 m М ^ о O O ^ t O N i n û O 't 'O i n OJ Tf OJ Ш ^ n 1Л »—< 0 0 OO T f 40 r-< o o o o OO O Tf 04 Tt Tj-04 OO ł- *04 4 004 00 ° л o f ^ of оо N о N (Л О ос ЧЭ 0Q о* *—< о — 04 Ш П 4 0 40^ О л О ^ o ' о" «п o' 0 4 СП 4 0 «лГ ,-Г оГ 40л ООл 04л T f 40~ o f о^ o ' о al _ м aj ел " Д **И
а &
й ь N jo О тз го 04 04 04 О 04 m 0*1 1П 04 О^ 40л 0\ 40л О^ ^-Г o ' o ' of o'o i ^т-f o ' СП 04^о" ofof I OO o f о о £ ’o' 04 ю i n 4 0 O - CO 4—« O’ 04ю CO 00 i n a о ’Sb<u Он f f l U Q O O ^ ^ Je
о N aj OŚi dzieci, k tó re zostały w ysiedlone w 1940 ro k u 23. P o d o b n ie stało się w p o w iatac h bydgoskim , inow rocław skim , m ogileńskim , szubińskim . D o g ru d n ia 1939 ro k u zo stała za k o ń czo n a pierw sza faza eksterm inacji lud no ści żydow skiej w O kręg u Rzeszy G d a ń sk -P ru sy Z ach o d n ie o ra z w za ch o d n ich p o w iatac h , w chodzących w skład rejencji inow rocław skiej, K ra ju W arty. Ocaleli — czasow o jedy nie — ci, k tó rzy zdołali opuścić ro d zin n e m ia sta p rzed w kroczeniem w ojsk niem ieckich lub byli to lero w an i przez w ładze niem ieckie z różn y ch w zględów do g ru d n ia 1941 ro k u 24. D z ia ła n ia o k u p a n ta w obec Ż y dó w w p o w ia ta c h ry pińskim , lipnow skim , p o m im o że w chodziły one w skład tej sam ej je d n o stk i a d m in i stracyjnej (O kręg Rzeszy G d a ń sk -P ru sy Z acho dn ie), przebieg ały z innym natężeniem . Liczebność tej populacji uniem ożliw iała m aso w e aresztow an ia. O gran iczo n o się we w rześniu 1939 ro k u do ind yw id ualneg o te rro ru , grabieży m ien ia o ra z czasow ego zatrzy m an ia, np. ja k o zakład n ik ó w , pew nej liczby osób. W p aź d ziern ik u i listopadzie 1939 ro k u d o k o n a n o licznych m o rd ó w n a Ż yd ach ziemi dobrzyńskiej. Spraw ę żydow ską „ro z w ią z a n o ” w ysiedlając lu d n o ść do W łocław ka, Ł odzi lub G G p ó ź n ą jesienią 1939 i w io sn ą 1940 ro k u . P ojedyncze osoby w ysiedlono w lutym o ra z jesienią 1941 ro k u 25.
W p o w iatac h w schodniokujaw skich zag łada Ż yd ów p rzeb ieg ała z innym natężeniem i w innej chronologii. Było to sp o w o d o w an e lo k a ln ą p o lity k ą niem ieckich w ładz, n a k tó rą znaczny w pływ m iał o d setek Ż ydów , p o g ran iczn e p ołożen ie n a k ra ń c a c h w schodnich K ra ju W arty , w ah an ie w ładz ce n traln y ch co d o sp o so b u „ro zw iąz an ia” kwestii żydow skiej. D o w iosny 1940 ro k u sy stem atycznie w ysiedlano Ż ydów d o Ł odzi lub G G . A kcji tej tow arzyszyły szeroko zak ro jo n e represje i indyw idualn e ak ty te rro ru , grabieży, p oniżen ia, o g ra n ic zan ia p ra w 26. O d w iosny, a n a K u jaw ach w scho dn ich od la ta i jesieni
23 J. Sziling, Ludność żydow ska w rejencji bydgoskiej i kwidzyńskiej (eksterm inacja i wysie dlenia), referat n a sesję pt. „H itlerow skie ludobójstw o w Polsce i Europie 1939— 1945” , W arszawa
14—17 kw ietnia 1983 r., s. 3 —4; Z. Biegański, Mniejszość..., s. 138—145.
24 Y ad Vashem. The H olocaust M artyrs and Heroes Rem em brance A uth o rity Archives in Jerusalem (dalej: YV), sygn. 033/135, 033/312, 033/1520; A. Perlińska, Eksterminacja Żydów
w byłym powiecie bydgoskim, Górce Klasztornej i Świeciu, [w:] Z badań nad eksterminacją Żydów na Pomorzu i Kujawach, pod red. T. Jaszowskiego, Bydgoszcz 1983, s. 10— 17; W . Jastrzębski, Terror i zbrodnia..., s. 16; W. Jastrzębski, J. Sziling, Okupacja hitlerowska..., s. 104; Cz. Łuczak, Powiat...,
s. 191; T. K aliski, Lata..., s. 198; T. Łaszkiewicz, Żydzi..., s. 68 — 72; D . D ąbrow ska, Zagłada..., passim.
25 A Ż IH , A m erican Jo in t D istribution Committee (dalej: A JD C ), sygn. 414. L udność żydowska została wysiedlona lub uciekała najczęściej do Ciechanow a, D robina, G rójca, G rodziska M azowieckiego, H rubieszowa, Legionowa, M ińska M azowieckiego, W iskitek, W arszawy, W łoc ławka, Szreńska, Mławy; J. Sziling, Ludność..., s. 6 — 8; idem , Ziem ia dobrzyńska w latach okupacji
hitlerowskiej (1939— 1945), [w:] Studia z dziejów ziem i dobrzyńskiej X V —X X wiek, pod red.
M . W ojciechowskiego, W arszaw a—P o zn ań —T o ru ń 1987, s. 163 — 169; M . K rajew ski, Byli
z Ojczyzny mojej. Zagłada ludności żydowskiej ziemi dobrzyńskiej w latach drugiej wojny światowej (1 9 3 9 -1 9 4 5 ), R ypin 1990, s. 1 0 -1 8 .
26 A Ż IH , A rchiw um „O neg Szabat” , tzw. A rchiw um E. Ringelblum a I (dalej: A R I), sygn. 497, 796, 871, 927, 936; A ŻIH , Relacje, sygn. 301/372, 301/376, 301/4070; A Ż IH , A JD C , sygn. 414; YV, 033/322, 033/654; Ch. H ofm an, Dombrowic bei Kutne, [w:] Kutno we ha Swiwa, pod red. D. Sztokfisza, Tel Aviv 1968, s. 458 — 460; T . Jaszowski, Okupacyjna martyrologia Żydów włocławskich,
373 1940 ro k u zaczęto o rganizow ać g etta (Brześć K u jaw sk i, Iz b ic a K u jaw sk a , Służew o, S om p olno, P io trk ó w K ujaw ski, W łocław ek), p rzesied lając d o nich część Ż ydów z okolicznych m iejscow ości. P o czątek ich stopniow ej likw idacji p rz y p ad ł n a w rzesień — p aździernik 1941 ro k u i trw a ł d o czerw ca 1942 rok u. Ż ydów w podeszłym w ieku oraz k o b iety z dziećm i p rzesiedlon o d o łódzkiego g etta lub w yw ożono b ezpośredn io d o C h ełm n a n a d N erem . M ężczyzn z a tru d n io n o w o b o zach p racy dla Ż ydów — Ju d e n la g ra c h — głów nie n a terenie K ra ju W arty. W trakcie likwidacji tych obozów w latach 1942 — 1944 Ż ydów k ierow ano do o b o zu w A uschw itz lub d o C h ełm na n ad N erem . W e w rz e śn iu —paźd ziern ik u 1942 ro k u jed y n y m większym skupiskiem żydow skim w K ra ju W a rty (op rócz obozów p ra cy ) p o zo stało getto w Ł o d zi27.
W iększe grupy kujaw skich, dobrzy ń sk ich i by dgoskich Ż yd ów znalazły śm ierć w kilkudziesięciu m iejscow ościach w K ra ju W a rty o ra z G G . In n i stracili życie w o b ozach m asow ej zagłady w A uschw itz, T reblince, M a jd a n k u , Bełżcu, S obiborze, S tutthofie, w o b o zach p ra cy ro zrzuco ny ch w w iększości n a terenie poznań sk ieg o , gorzow skiego, K u ja w za chodnich , D o ln eg o Śląska, P o m o rza. G inęli i ci, k tó rzy znaleźli się n a terenie Z S R R . P rzyczy ną śm ierci był głód, ciężka p ra c a i złe w aru n k i socjalno-bytow e. Jeszcze inni zginęli z rą k niem ieckich po 22 czerw ca 1941 ro k u n a w schodnich tery to ria ch D rugiej R zeczypospolitej. P ew na g ru p a Ż ydów poległa w alcząc w m u n d u ra c h P olskich Sił Z b ro jn y ch n a
[w:] Z badań..., s. 25 — 29; D . Ichusze, Pszajcz in ja m 1939, [w:] Sefer le kedoshei ir Pshaytsh korbanot
ha — shoa, wyd. M . Bilavsky, Tel Aviv 1974, s. 97 — 100; I. T runk, Studie zu der geszichtefun jidn in „W arteland" in der tekufa fu n umkum (1939 — 1944), Bieter far Geszichte, t. II, 1949, z. 1—4,
s. 68 — 69, 84, 86— 87 oraz przyp. 39; opracow ania zaw arte w pracy: W łocławek we ha Swiwa. Sefer
Zikkaron, p od red. K . F. Tchusza, M . K orzena, (b.m.w.) 1967, autorstw a: Z. G ostyńskiego, Kowal un zajn jidiszer ajszub (s. 755, 762), A. J. K luski, Libranc (s. 791—793), Ch. Friedm an, D i geszichte fu n jidisze in Cziechocinek (s. 809 — 810), M . Liszak, D i martirologie fu n wloclawker jidisze ajszub
(s. 845 — 862). Wysiedleńcy lub uchodźcy trafili głównie do W arszawy, Błonia, G óry K alw arii, G rójca, Kozienic, Lim anowej, Łyszkowic, Pruszkow a, Piszczacza, Skierniewic, Siedlec, Szczekocin, Sokołow a Podlaskiego, T arnow a, Włoszczowej, W iskitek, Zam ościa, Żyrardow a.
27 YV, sygn. 033/135, 033/311, 033/322, 033/439, 033/654, 033/1136, 033/1397; YV, sygn. JM /4178, JM /4228 (mikrofilmy z H olocaust M useum w W aszyngtonie); A Ż IH , A R I, sygn. 940; A ŻIH , Relacje, sygn. 301/372; M . Liszak, D i martirologie..., s. 856 — 859; J. Baranow ski, Zagłada
Żydów z Kraju W arty i z Europy Zachodniej w Chełmnie nad Nerem, [w:] Ośrodek Zagłady w Chełmnie nad Nerem i jego rola w hitlerowskiej polityce eksterminacyjnej, Ł ó d ź —K o n in 1995, s.
2 1 —22, 24; M ateriały n a sesję naukow ą „W 45 rocznicę zagłady skupisk żydowskich w K raju W arty” , Z duńska W ola 23 X 1987 r., maszynopis pow ielony w zbiorach Okręgowej Komisji B adania Zbrodni przeciwko N arodow i Polskiem u, Instytut Pamięci N arodow ej (dalej: O K B Z pN P, IP N ) w Łodzi, referaty: J. Libiszewskiego, G e tta w powiecie włocławskim; J. W róbla, G etta w pow iatach gostynińskim i kutnow skim ; Z. Piechoty, Likw idacja skupisk żydowskich w pow iatach tureckim i kolskim ; P. R ybarskiego, G e tta pow iatu konińskiego; A. Eisenbach, Hitlerowska
polityka zagłady Żydów, W arszaw a 1961, s. 446, 4 51—452. W Chełmnie n. N erem od grudnia 1941
do lipca 1944 r. śmierć poniosło ok. 4 ,5 —5 tys. Żydów z likwidowanych n a K ujaw ach skupisk. D. D ąbrow ska, Zagłada..., passim; Z. KJodavski, Der isurim weg fu n wloclawker jungtlechen iber di
nazisze arbet lager, [w:] Włocławek we ha..., s. 901—908; A. J. K luski, Libranc..., s. 794; Z.
G ostyński, Kowal..., s. 162 —I M ; Pinkas ha kehillot, t. 4, po d red. A. W eina, Jerosolim a 1989, s. 395; Cz. Łuczak, „Kraj W arty"..., s. 36; I. T runk, Studie..., s. 88, 95.
Z achodzie, inni w szeregach A rm ii C zerw onej lub L ud ow eg o W o jsk a P olskiego, kilku straciło życie w K a ty n iu 28.
W ielkość populacji, k tó ra potencjalnie m ogła ocaleć z Shoah by ła uzależniona rów nież od szeregu czynników indyw idualnych, ja k decyzja o ucieczce w k ie ru n k u w schodnim we w rześniu — listopadzie 1939 ro k u . Ci, k tó rzy d o ta rli do Z S R R w większości przeżyli, pom im o represji, ja k ie d o tk n ęły i tę n aro d o w o ść ju ż w k o ń cu 1939 ro k u 29. O caleni w Z S R R stanow ili 89% w szystkich ocalałych Ż ydów w regionie. T ak że spośró d nielicznych u k ry w ający ch się w lasach i oddziałach p arty zan ck ich (łącznie 2 ,2 % ) głów nie u ra to w a li się p rzebyw ający n a byłych K re sach W schodnich D rugiej R rzeczypospolitej (tab. З30).
Tabela 3. Miejsca ocalenia Żydów zarejestrowanych w oddziałach CKŻP w Bydgoszczy i we Włocławku w pierwszym półroczu 1946 roku
Miejsce ocalenia w chwili wyzwolenia
Ogółem osób %
Obozy na terenie kraju 13 2Д
Obozy na terenach III Rzeszy 20 3,2
W oddziałach partyzanckich 13 2,1
Kryjówki w lasach 1 0,1
Po „aryjskiej stronie” 23 3,6
Na terytorium ZSRR 562 88,9
Razem 632 100,0
28 YV, sygn. 033/654, 033/439, 033/135, 033/332; A Ż IH , A R I, sygn. 301/84, 301/372, 301/1412; O K B Z pN P, IP N w Bydgoszczy, sygn. Ok. By-Ds 25/66,1 .1; T. Berenstein, M artyrologia,
opór i zagłada ludności żydowskiej w dystrykcie lubelskim, B ŻIH , 1957, n r 21, s. 2 1 —92;
T. Brustin-Berenstein, Deportacje i zagłada skupisk żydowskich w dystrykcie warszawskim, B ŻIH , 1952, n r 1, s. 83—125. N a podstaw ie upam iętniających śmierć bliskich im iennych anonsów umieszczonych w księgach pam iątkow ych poświęconych poszczególnym skupiskom żydowskim otrzymujemy orientacyjne dane o miejscach śmierci: Włocławek we..:, M y Town. In M em ory o f the
Communities: Dobrzyn-Golob, wyd. M . H arpaz, (b.m.w.) 1969; Kutno we...\ Sefer le... W gettach
oraz w trakcie ich likwidacji zginęło 33% Żydów, w obozach masowej zagłady i koncentracyjnych 30% , w obozach pracy 2,5% , w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej 2,5% , n a terenie ZSR R 12,5%, w bliżej nieznanych okolicznościach zginęło 17%.
29 N a K resach W schodnich II Rzeczypospolitej, które znalazły się w granicach Z SR R w 1939 r. liczba ludności żydowskiej podw oiła się osiągając wielkość 1,5 min osób. W ładze rosyjskie w latach 1939—1941 deportow ały w głąb Rosji ok. 120 tys. osób, w tym 52% stanowili Polacy, 30% Żydzi i 18% U kraińcy i Białorusini. W śród deportow anych Żydów śmiertelność sięgała 20 — 25% , szerzej: J. T. G ross, Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców
i komunistów 1939 — 1948, K raków 1998, eseje pt.: ,,Ten je s t z O jczyzny m o jej...”, ale go nie lubię
oraz ,,Ja za takie oswobodzenie dziękuję i proszę ich żeby to byl ostatni r a z ”.
30 A ŻIH , C K ŻP, W ydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 24, 251a, 252, 253, 254, zestawienie autora.
375 Przeżycie często zależało od „ d o b reg o w ygląd u” . G w a ra n to w a ł o n Ż yd om , k tó rzy przechodzili n a aryjską stronę, bezpieczeństw o za ró w n o ze stro ny N iem ców , ja k i P olaków . T ych o statn ich najbard ziej ob aw iali się u kry w ający się Żydzi. C zasem i „o d p o w ie d n i” w ygląd okazyw ał się niew ystarczający. L udzie opuszczający getto, ogarnięci psycho zą strach u , sw oim zach ow aniem budzili podejrzenia otoczenia, co często staw ało się pow odem u jaw nienia ich tożsam ości, a w konsekw encji p row adziło d o śm ierci. Stopień zn ajo m ości nieżydow skiego św iata, a więc języka polskiego, obyczajów , k u ltu ry , religii, n aw et w łaściw a reakcja n a o p o w iad an e dow cipy czy zw ykły łu t szczęścia decydow ały o życiu lub śmierci. W pływ n a liczbę ocalonych m iały także p ostaw y, ja k ie przy jm o w ała w obec Ż ydów m iejscow a lud n o ść31. D o m in o w ały za ch o w a n ia o b o jętne. U ich p o d staw znajdow ały się wcześniejsze indyw id ualn e d ośw iad czen ia zw iązan e ze w spółżyciem o b u nacji, obow iązujące stereo typ y o ra z różnice polityczne, gospodarcze, religijne, antysem ityzm spotęgow an y p ro p a g a n d ą niem iecką, odrębn ości dotyczące życia społecznego, k u ltu ry , ję z y k a 32. O bo jętn o ść w obec prześlad o w ań , ja k ic h doznaw ali Żydzi, nie ozn aczała b ra k u w spółczucia dla prześlad ow anych. L u d n o ść żydow ska była tra k to w a n a najczęściej ja k o elem ent obcy. P o m o c „o b c e m u ” w sytuacji zagrożenia nie zo bow iązyw ała w ta kim stop n iu , ja k p o m o c u d zielo n a „sw ojem u” . D lateg o z nielicznym i w yjątkam i p o m o c udzielan a Ż ydom w regionie rz ad k o w y k raczała p o z a w sparcie żyw nościow e, czasem m ateria ln e czy socjalne33. C zęść po lskiego społeczeństw a
31 Szerzej: E. Ringelblum , Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi
i spostrzeżenia, oprać. A. Eisenbach, W arszawa 1988, passim; T. Prekerow a, Wojna i okupacja, [w:] Najnowsze..., s. 304 — 309, 348 — 364; J. T. G ross, Upiorna dekada..., esej pt. ,,Ten je st...", s. 26 — 28,
41, 45, 48 - 49, 52.
32 A. Cala, W izerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej, W arszaw a 1992, rozdz. 2 i 3; B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie
relacji autobiograficznych, W arszaw a 1994, s. 26; P. Murczkiewicz, Stosunki polsko-żydowskie
w czasie II w ojny światowej na podstaw ie m ateriałów archiwalnych dotyczących terenów Polski, pochodzących z A rchiw um Y ad V ashem w Jerozolim ie, praca m agisterska, K U L , Lublin 1992 (m aszynopis w zbiorach ŻIH ), s. 47, 53. O działaniach „wychowawczych” podejm ow anych przez władze niemieckie wobec Polaków n a K ujaw ach w przypadku ich k ontaktów z ludnością żydowską jesienią 1939 r. zob. A Ż IH , A R I, sygn. 940. A nonim ow y au to r z C iechocinka w spominał: „W ładza chciała przyzwyczaić miejscowych ja k m ają się odnosić do Żydów [...]. Pokazyw ali [Polakom — przyp. T. K .], że m ożna łapać Żydów d o pracy i ich męczyć. W pierwszych dniach [okupacji — przyp. T. K.] miejscowa ludność, k tó ra była zaprzyjaźniona z Żydam i nie zm uszała ich do pracy [...] zam iast łapać Żydów oni dochodzili do nich, witali się, nie m ając [na tyle — przyp. T. K.] bezczelności aby wziąć ich do pracy [...] z czasem m ało pozostało pozytyw nych [Polaków — przyp. T. K.] w tej dziedzinie” .
33 YV, 033/654; A ŻIH , A R I, sygn. 936; M . K rajew ski, Byli..., s. 18 - 1 9 . J. T. G ross w eseju pt.
„Ten je st...”, s. 48, 52, opisuje typow e podejście do możliwości udzielenia pom ocy Żydowi w czasie
okupacji. Sprow adza się to do stwierdzenia, że w szerszej skali ukrycie Żydów p o za gettem uniemożliwiała odczuw ana wobec nich wrogość oraz fakt, że pom oc ta k a pow odow ała nieprzychylne reakcje otoczenia, przejawiające się w postaw ach, zachow aniach oraz kontekście sytuacyjnym; A Ż IH , A R I, sygn. 936. A uto rk a wspomnień z W łocław ka tak w spom ina pierwsze „polow ania” na Żydów urządzane przez w ojska niemieckie jesienią 1939 r. w kontekście możliwości znalezienia schronienia u polskich sąsiadów: „M oże wejść d o sąsiadów katolików ? Ale to niew ykonalne. Pod nami adw okat G ..., ten na pew no nie wpuści, antysem ita, zresztą drży o w łasną skórę. Piętro wyżej
zam ieszkałego w regionie z satysfakcją o d n o siła się d o an ty żyd ow sk ich d ziałań o k u p a n ta 34. Z aledw ie 3,6% Ż y d ó w p rzebyw ających w B ydgoszczy i W łocław k u w 1946 ro k u przeżyło n a „aryjskich p a p ie ra c h ” (tab . 3). Ilu Ż yd ów w rzeczyw is tości ocalało ukryw ając się u P olaków w m iastach i w siach re g io n u , p o zo staje kw estią niew iad om ą. Z n an y ch jest kilkadziesiąt ta k ic h p rz y p a d k ó w 35.
O biektyw nym i czynnikam i, k tó re u tru d n ia ły w spieranie m iejscow ych Ż ydów były: rolniczy c h a ra k te r regionu p rzyłączonego d o Trzeciej R zeszy, znaczny odsetek ludności niem ieckiej, założenia p olity ki n arod ow ościow ej d la tego obszaru , forsujące w p ra k ty c e inten syw ną kolon izację niem iecką, d o b rze zo rganizow any a p a ra t niem ieckiej ad m in istracji36.
W śró d o calonych a u to c h to n ó w przew ażali m ężczyźni, stan o w iąc 60,5% ogółu. Z wielu w zględów łatwiej im było u n ik n ą ć śm ierci. Jest to w idoczne w regionie w schodniokujaw skim , gdzie likw idację sku pisk żydow skich o d ło żo n o d o 1942 ro k u . M askulinizacja populacji ocalonych Ż y dów jest ch a rak tery sty czn a d la o b szaró w z wyższym odsetkiem ludności żydow skiej o ra z jej w iększą k o n ce n tracją . N a K u jaw ach w schodnich i ziem i dobrzyńskiej ocaleni m ężczyźni stanow ili odpow iednio 66,7% i 61% ogółu ludności. W B ydgoszczy przew agę m iała p o p u la c ja k o b iet — 59,1% . N a 100 o calon ych m ężczyzn n a K u ja w a c h p rz y p ad ały 63 kobiety, w ziemi d obrzyńskiej — 50, w B ydgoszczy — 150.
P o p u la c ja bydgoskich Ż ydów ju ż okresie m iędzyw ojennym w ykazyw ała cechy społeczności starzejącej się. W społeczności tego ty p u w skaźn ik fem inizacji jest zaw sze wyższy. Część napływ ow ej ludności żydow skiej m ieszk ała w B yd
goszczy jedyn ie czasow o. Jej zw iązki z m iejscem osiedlenia nie m ogły być ta k silne i trw ałe ja k w p rz y p a d k u Ż ydów w sch odnioku jaw sk ich czy d obrzy ń sk ich . W obliczu zagro żenia w ojennego znaczn a część zd o łała opu ścić m ia sto , co stw arzało większe szanse n a przeżycie. N a to m ia st w zw artych sk u p isk ach szte tl poczucie zagrożenia, choć w szechogarniające, nie sk łan iało d o m asow ej m igracji
aptekarz D z..., też się boi. Jedyna nasza nadzieja, to p. Tomaszewski... proponuje ojcu, żeby zszedł do piwnicy pod redakcją, w której przechowuje stare papiery” .
34 O K B Z pN P, IP N w Bydgoszczy, Ok. By-Ds 25/66, t. 1; A Ż IH , A R I, sygn. 936. Charakterystyczny opis ludzkich zachow ań w czasie niszczenia włocławskiej synagogi jesienią 1939 r. zawiera cytow any dokum ent: „synagoga pali się z hukiem [...] zewsząd w idać oczy, tysiące p ar oczu p a trz ą [...], p atrzą chasydzi, m odląc się fanatycznie. Patrzą N iem cy, śmieją się. Patrzą katolicy. N a niektórych tw arzach maluje się wzruszenie, n a innych zadowolenie. A ptekarz mieszkający w naszym dom u, wielki antysem ita uśm iecha się — Ci Niemcy, to jed n ak co innego — mówi z uznaniem , dopiero kilka dni tu są, a już pokazują co p o trafią” .
35 Ż IH , Relacje, sygn. 301/313, 301/4217; Ź IH , D ział D okum entacji (dalej: D D ), teczki „K ujaw y” , „Radziejów ” , „Przedecz” , „Som polno” ; Czarny rok... Czarne lata, oprać. W. Śliwowska, W arszawa 1996, s. 23 — 26, 382 — 384; M . K rajew ski, Byli..., s. 18 — 20; P. G ałkow ski, Ziemianie Uch
własność w ziem i dobrzyńskiej w latach 1918 — 1947, R ypin 1999, s. 269; Ekspres Bydgoski, 1995,
n r 229, s. 6.
36 YV, sygn. JM /4206, dokum enty n r 40/19584, 40/19682, 40/19690; Cz. Łuczak, „Kraj
W arty"..., passim; W. Porzycki, Posłuszni aż do śmierci. (Niem ieccy urzędnicy w Kraju W arty 1939 — 1945), Poznań 1997, s. 24 — 28, 42 — 50, 207, 210 — 212. O dsetek N iem ców w K raju W arty
377 n a w schód. Żydzi z tych środow isk czuli się bardziej zw iązani z m iejscow ościam i, w k tó ry c h m ieszkali aniżeli Żydzi w B ydgoszczy czy w In ow rocław iu .
Jeśli chodzi o p rzedziały w iekow e, w zbiorow ości Ż y d ó w ocalo n y ch z Shoah w regionie d om inow ały osoby w w ieku od 21 do 49 lat. Stanow iły one łącznie 81,5% p o p u lacji o calonych m ężczyzn i 73% p o p u lacji k o biet. W g ru p ach w iekow ych d o 20 ro k u życia wyższy o dsetek stanow iły k o b iety — 11,9% , dla m ężczyzn w ynosił o n 7,8% . W grupie 4 0 —4 9-latk ó w w B ydgoszczy większy udział w śró d o calonych m ieli m ężczyźni — 2 7 ,5 % , k o b ie t u ra to w a ło się zaledw ie 14% , n a K u ja w a c h było to 19% m ężczyzn i 8 % k o b iet, n a ziemi dobrzyńskiej przeżyło 13% m ężczyzn, k o b iet zaś 4 % . N ajw iększe straty dem ograficzn e w p o ró w n a n iu z rokiem 1921 po niosły g ru p y pow yżej 40 ro k u życia o ra z dzieci i m łodzież d o 20 ro k u życia, np. o d setek dzieci d o la t 5 zm alał z 12,1% do 0 ,4 % , w grupie 6 —10 la t z 12,7% d o 2 ,1 % , w grup ie 11 — 15 lat z 14,2% d o 2,4% (tab . 437). W śró d k o b iet w w ieku poniżej 40 lat różnice
Tabela 4. Struktura wiekowa ocalałych z zagłady Żydów z terenu Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Bydgoszczy na tle porównawczym
Wiek (lata) Ogółem osób % Mężczyź ni ogółem % K obiety ogółem % 1921*
ogółem mężczyźni kobiety
60 i więcej 6 0,7 3 0,6 3 0,9 6,6 6,5 6,6 5 0 - 5 9 23 2,8 12 2,5 11 3,4 7,3 6,7 8,0 4 0 - 4 9 115 14,3 89 18,2 26 8,2 9,9 9,6 10,3 3 0 - 3 9 250 31,0 173 35,5 77 24,1 11,5 11,5 11,4 2 5 - 2 9 156 19,3 89 18,2 67 21,0 7,3 7,7 6,9 2 1 - 2 4 104 12,9 47 9,6 57 17,9 6,3 8,6 3,7 1 6 - 2 0 37 4,6 18 3,7 19 6,0 12,1 13,0 11,2 1 1 - 1 5 19 2,4 11 2,3 8 2,5 14,2 13,2 15,1 6 - 1 0 17 2,1 6 1,2 11 3,4 12,7 12,0 13,5 0 - 5 3 0,4 3 0,6 - - 12,1 11,2 13,3 Brak danych 77 9,5 37 7,6 40 12,6 - - -Razem 807 100,0 488 100,0 319 100,0 100,0 100,0 100,0
* D ane z 1921 r. ograniczono do pow iatów kolskiego, lipnowskiego, nieszawskiego, rypiń skiego, włocławskiego.
regionaln e przestały być ta k w idoczne i w skaźniki p ro c en to w e w ykazyw ały zbliżone w arto ści. W grupie m ężczyzn różnice regio n aln e były bardziej zauw ażalne. N a K u ja w a c h i ziemi dobrzyńskiej m ężczyźni w przed ziale
37 Statystyka Polski, t. XV, W arszaw a 1927, t. X VI, W arszaw a 1928; „A lfabetyczny w ykaz...” , zestawienie autora.
w iekow ym 30 — 39 lat stanow ili od pow iednio 37% i 3 4 % , w B ydgoszczy zaledw ie 17% .
Pierw si Żydzi pojaw ili się w regionie w kró tce p o w k ro czen iu w ojsk rad ziecko -po lskich w styczniu 1945 ro k u . W w alk ach o W ło cław ek zginęło trzech żydow skich żołnierzy w szeregach L W P. W B ydgoszczy przeby w ały byłe w ięźniarki z p o d o b o z u w S tu tth o fie38. In n i nap ływ ać zaczęli za od działam i w ojska radzieckiego i polskiego, w p oszu k iw an iu bliskich, z p o b u d e k g o s p o d a r czych czy politycznych, ja k o np. aktyw iści P P R 39. R eg io n sprzyjał żydow skiem u osadnictw u. D w a o śro d k i m iejskie: Bydgoszcz i W łocław ek były sto su n k o w o dużym i aglom eracjam i pozw alającym i znaleźć pracę, zapew niały m in im um bezpieczeństw a. P rzynależność tych ziem do p aństw ow ości polskiej nie b u d ziła w ątpliw ości, w przeciw ieństw ie d o części Ziem O dzyskanych. R egion m iał d o g o d n ą sieć kom unikacji kolejowej, k tó ra pozw alała n a szybkie przem ieszczanie się w k ie ru n k u Śląska, G d a ń sk a , Szczecina, Ł odzi czy W arszaw y.
W styczniu 1946 ro k u n a K u jaw ach , ziemi dobrzyńskiej i w B ydgoszczy przeby w ało ju ż o k o ło tysiąca Ż ydów . N ajw iększa ich liczba — 1777 osób — zo stała za rejestro w an a w o d działach C K Ż P w g ru d n iu 1946 ro k u . P o tym okresie trw ał system atyczny odpływ ludności żydowskiej. Przejściow ą stabilizację jej sta n u o d n o to w a n o w Bydgoszczy w drugiej połow ie 1948 ro k u , a we W łocław ku o d la ta 1949 ro k u (tab. 540). D o p ie ro w la ta c h pięćdziesią tych — sześćdziesiątych n astąp iły kolejne fale em igracji41. L iczb a Ż y d ó w w reg io nie m a la ła we w szystkich m iejscow ościach z w yjątkiem K o w a la , gdzie przez cały okres m ieszkało 19 — 21 osób. Z w iększości m iast Żydzi w yjechali (Izbica K u jaw sk a , P io trk ó w K ujaw ski, D o b rz y ń n. W isłą, D ąb ro w ice, C hodecz, A lek sa n d ró w K u jaw ski, Brześć K ujaw ski). W kilku m iejscow ościach po zo stały pojedyncze osob y (S om polno, Przedecz, R adziejów , L u b ran iec) lub ro dzin y (R ypin, L ipno) (tab. 5).
38 J. Libiszewski, Podobozy obozu koncentracyjnego w Stutthofie dla kobiet pochodzenia
żydowskiego na terenie Bydgoszczy, [w:] Z badań nad..., s. 43 —44; E. H orn, Księga poległych — hold złożony bohaterom walk o niepodległość Polski, B ŻIH , 1975, nr 2, s. 120.
39 J. Bogutyń, Kształtowanie się władzy ludowej we Włocławku w latach 1945— 1946, Z K , t. II, 1968, s. 175; M . G olon, Ludność żydowska..., s. 225. Jednym i z pierwszych aktyw istów pom orskiej grupy operacyjnej PPR oraz grupy tworzącej pow iatow e Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, którzy dotarli n a te tereny p o 27 I 1945 r. byli żydowscy działacze A ntoni A lster oraz H enryk M alinowski (Icek Roth), przedwojenni działacze K PP. Ten ostatni pochodził z Brześcia Kujawskiego, mieszkał następnie we W łocławku. W iosną 1938 r. został osadzony w Berezie K artuskiej, od 1939 r. na terenie ZSR R ; APB, U W PT, sygn. 4602; APB, K om itet W ojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii R obotniczej w Bydgoszczy, A k ta działaczy i rodzin, sygn. 7/9 (relacja Stanisław a B auera).
40 Por. tab. 1; A Ż IH , C K ŻP, W ydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 22, 24, 25, 26, 30, 31, 32, 254, 255, 256, 257, 259, 260, 262, 263, 271, 278; ibidem , W ydział Produktyw izacji, sygn. 569, 571; APB, ZM B, sygn. 129, 332; Studia i szkice z dziejów ziem i mogileńskiej, p od red. Cz. Łuczaka i W. Szulca, t. 3, Poznań 1996, s. 129, tab. 1; Ch. H ofm an, Dombrowic bei..., s. 459.
T ab el a 5. L ic zb a ludn ośc i ży d o w sk ie j w w ię ks zy ch sk u p is k ac h o sa d n ic zy ch p o ło żo n y ch na K uj a w a c h , zi em i dob rzyńskiej i w B y d g o sz cz y p o d ru g ie j w oj ni e św ia to w ej z u w zg lę d n ie n ie m da ny ch z ko ńc a is tn ie n ia D ru g ie j R z e c z y p o sp o li te j я I I I I <N 1 1 a i i® | S I I , w M' l ' a _ On 5 5 •O t— СЧ — 0 0 4 0 Tt N N I 5 I I I I I I I I I i I I m I м !u-i I I I «о r- m i ss — 00 n o N N I I I i i « 40 CS On OO 40 " 5 i , , i M i i i i I 2 10 I <n<N I I I 'O a On Tt VO OO CS 40 CS O O Tf ^ гл c s . c s m . ^ I I I I l i i CS Ul 40 i " " i N i I I I <o rf m u i ontn oo " i 3 m i i i r t " и i CT\ 00 I I " I ^ I I I 5 5 ■ч- o m " i S I I cn o 00 Г " i i i 04 40 ~ I м I Ul o I I I " ?
ИН 40 m CS in h Tt" m »o CS on o —i Ti- oo 40
I * I I I I I I I Tf 04 Ul " " I * I On I Г ь m M T l h On m IO 0 4 О 0 0 4 0 CN (S — (N —« l/"ï <0 i i i i i i i i i - s > 04 fOmniOt-- es m 40 On ГП . гч «П »i inOn О OO 40 vo I I I I I I I I r-I , ^ 0040 On 00 l— IO CS Tf On О — CS 40 , CS . тн Ul , *> \ \ \ \ I I Nt L- On 00 I I CS Г -mH NO I I S S " i - 1 ^ - i г i г i i i i i i T s
NOr or-CSmOOO — О —<OmHeNOONOOOOON«nO ' Of h' nOr ' l Tj - O' nONQh' O' nQOOOt Nl OO' n^’ftONO ONNoo^-r-mHrnoor-H'Or4’^-4o^r-t^mHm4o«n40cNm CS (S mH mH CS CS ( S O OnO O O OO nU D O O O Ä ---’ ~ — On О t"- — CS О О cs S ^ 8 57 S о 2 öS
§
iS й'% * p 2 o' с ^ 81 :й ^ оО) N cd N W о G ° 3 J 1 1 1 pq U U .a Cd-lî i ' m> СЛ ■ |q £ ^ ■ Sg я с • с "G VG о S' & t-. «H |H Л X 3^ ctf О О P P P : Cd •s? д
Cd 8 ^ t S 8 3 -V 13 M * ?= о о О 'S 'Iаз та Яиз » cd G* Ü >N ^ G 'O l a -g o . i * â 3 â . s » o » â Я .s Ö ś Яи ? cd ä ? ;0 '5Г ' Я ■3 - 8. 1 ä i? - N 9 « я ? О cd СХ "о В ° N ie u w zg lę d n io n o os ób p rz eb y w aj ąc y ch w sa na to ria ch po 19 45 r. ! U w z g lę d n io n o m ie js c o w o śc i, w k tóry ch mies zka ło n ie w ie lu Ż y d ó w : T łu ch ó w (3 5 ), S ol ec K u ja w sk i (2 ), Pa k oś ć (2 6 ), Ł ab is zy n (1 0) .W świetle m ateria łó w C K Ż P odpływ ludności żydow skiej z W ło cław k a i B ydgoszczy p o pog rom ie kieleckim 4 lipca 1946 ro k u nie p rz y b ra ł w iększych ro zm iaró w , ja k w w iększości skupisk żydow skich w Polsce. Z ao b serw o w an y został naw et w zrost liczby Ż ydów we W łocław ku i B ydgoszczy, w yw ołany po części w ew nętrznym i m igracjam i z m ały ch m iejscow ości, a p rzed e w szystkim zw iększonym od m a ja 1946 ro k u napływ em przesiedleńców z Z S R R (tab . 642). Zjaw isko p an ik i w śród Ż ydów o d n o to w an o w kilku m niejszych m iejscow ościach (L ip n o , R ypin, Brześć K ujaw sk i)43.
Tabela 6. Ruchliwość przesiedleńców zarejestrowanych w CKZP we Włocławku od grudnia 1945 do października 1946 roku
Okres Ogółem
wysiedleńców Przybyło Ubyło
1 X I I - 3 1 XII 1945 70 2 11 1 1 -3 1 I 1946 61 29 20 1 11-28 II 1946 70 17 1 1 III —31 III 1946 86 19 7 1 I V - 3 0 IV 1946 98 130 35 1 V - 3 1 V 1946 193 220 12 1 V I- 3 0 VI 1946 401 226 182 1 V II-3 1 VII 1946 445 44 47 1 V III- 3 1 VIII 1946 442 32 48 1 I X - 3 0 IX 1946 426 12 55 1 X - 3 1 X 1946 383 ? ?
C zęść przesiedlonych z Z S R R Ż ydów od p o c z ą tk u n osiła się z zam iarem dalszej w ędrów ki, inni nie m ieli sprecyzow anych p lan ó w . O d lipca d o w rześnia 1946 ro k u opuszczający W łocław ek przesiedleńcy stanow ili m iesięcznie grupy 47 — 55-osobow e, co w obec sp a d k u liczby przyjeżdżających p ro w a d zić m u siało do zm niejszenia sta n u Ż ydów w m ieście (tab. 6). P o w o d y em igracji były ró ż n o ro d n e: od politycznych, p rzez w yw ołane dośw iadczeniam i w ojennym i, zw iązane ze w spółżyciem z P o lak am i, m o ra ln e (niem ożność życia w śród m ogił bliskich), po czynniki ekonom iczne i rodzinne. D o d a tk o w y m i arg u m e n tam i ułatw iający m i podjęcie decyzji o em igracji z P olski były: u tw o rzen ie p a ń stw a
42 A Ż IH , C K ŻP, W ydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 254, 256, 257, 259, 487, 569; ibidem, W ydział Produktywizacji, sygn. 569; ibidem, R eferat R epatriacji, sygn. 487.
43 APB, U rząd W ojewódzki Pom orski w Bydgoszczy (dalej: UW PB), sygn. 628, 629, 630, ibidem, Spraw ozdania sytuacyjne od lipca d o września 1946 r. z pow iatu lipnowskiego, rypińskiego, włocławskiego. Z arząd M iejski we W łocławku (ibidem, sygn. 628, k. 375) donosił wojewodzie: „W ypadki kieleckie spowodowały pewne poruszenie tak na terenach p artii, ja k i u ogółu społeczeństwa, pow odując różne kom entarze na ich tle. Partie polityczne zorganizow ały zgrom a dzenia publiczne mające n a celu powzięcie rezolucji protestujących w związku z w ypadkam i kieleckimi” .
381
Tabela 7. Liczba żydowskich spółdzielni i warsztatów rzemieślniczych w Bydgoszczy i we Włocławku w latach 1946 — 1949
Miesiąc i rok
Bydgoszcz Włocławek
spółdzielnie warsztaty spółdzielnie warsztaty
liczba pracow liczba pracow liczba pracow liczba pracow
nicy nicy nicy nicy
I 1946 — — — — — — 8 21 III 1946 — — 1 2 — — 20 51 V 1946 — — 1 2 — — 36 70 IX 1946 — — 3 5 1 25 56 86 XI 1946 — — 1 2 1 17 70 118 I 1947 — — — — 2 43 22 62 V 1947 — — — — 2 52 45 74 VII 1947 — — — — 2 35 40 74 IX 1947 — — — — 2 38 40 74 XII 1947 1 10 — — 2 40 40 84 VII 1948 1 37 — — 2 30 40 74 IX 1948 1 37 — — 2 46 43 87 XII 1948 1 60 — — 2 65 38 84 VII 1949 ? ? — — 2 90 20 53 XII 1949 ? ? — — 2 100 —
-Izrael w l9 4 8 ro k u , likw idacja względnej niezależności żydow skich organizacji i p a rtii politycznych w latach 1948 — 1949, d ziała n ia w ym ierzone w p od staw y żydow skiej tożsam ości, np. przejm ow anie sk ład n ik ó w m a ją tk u należącego do byłych gm in żydow skich przez sk arb p a ń stw a 44. N ie wszyscy p o trafili też zaaprob ow ać likw idację indyw idualnych żydow skich w arsztató w rzem ieślniczych n a rzecz rozw oju żydow skiej spółdzielczości (tab. 745). W ym ienio ne czynniki, o b o k ogólnej atm osfery nieprzychylnej Ż yd om , zad ecydow ały o ku rczen iu się populacji Ż y d ó w n a interesującym nas obszarze.
Ż ydzi pozo stający d o k o ń ca la t czterdziestych w m ia sta c h reg io n u kierow ali się w ielom a w zględam i. D o m in o w ały je d n a k p o w o d y p olity czne i ideologiczne zw iązane z zaangażow aniem się w system sp raw o w an ia now ej w ładzy i w iara w zw ycięstw o słusznej ideologii. In n i czuli się n a tyle m o c n o zw iązani z P o lską, jej k u ltu rą , h isto rią, językiem , że nie w yobrażali sobie życia w innym m iejscu. Jeszcze u in nych decydow ał czynnik ro dzinny, a więc np. zaw arcie m ieszanego
44 APB, UW PB, sygn. 891. Pismo P rokuratorii G eneralnej Rzeczypospolitej Polskiej, Zespól Delegacyjny w Bydgoszczy do U W P z 19 IV 1948 r. inform ow ało o sprzeciwie Okręgowego K om itetu Żydowskiego we W łocławku w sprawie przejęcia m ajątku p o byłych gminach przez skarb państwa; por. M . G olon, Ludność żydowska..., s. 230—233.
45 A Ż IH , C K ŻP, W ydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 254, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 278; ibidem, W ydział Produktywizacji, sygn. 467, 468, 472, 473, 476, 566.
n aro d o w o ścio w o i w yznaniow o zw iązku m ałżeńskiego czy w ia ra w odnalezienie ro d z in i bliskich, k tó ra z ro k u n a ro k je d n a k słab ła46.
U w a ru n k o w a n ia polsko-żydow skich i żydow sko -p olsk ich k o n ta k tó w p o drugiej w ojnie św iatow ej p o zo stały złożone. N a szereg anim ozji istniejących jeszcze przed 1939 rokiem nałożyły się dośw iadczen ia p o 1939 ro k u . W o jn a przyczyniła się d o przesunięcia barier, k tó re zakreślały fu n d a m e n taln e n o rm y m o raln e obow iązujące w czasach p o k o ju . C zęściow em u z a ta rc iu uległy granice tego, co przyzw oite, i tego, co w ystępne. W o jn a ze sw oim i sk u tk am i w skali m a k ro przyczyniła się, p rzez zm ianę osobow ości m ilio n ó w P o la k ó w i Ż ydów , do innego nastaw ienia, w artości, celów i oczekiw ań społecznych. Z defo rm o w an e osobow ości staw ały się p o d a tn e n a ró ż n o ro d n e m echan izm y m an ip u lacji. E fek t ten d la stro n y polskiej nie w ynikał w yłącznie ze zw ielo k ro tn io n y ch in d y w id u al nych trau m a ty c zn y ch przeżyć. Był w yw ołany rów nież klęskam i w ojennym i (w rzesień 1939 r., p o w stan ie w arszaw skie), działan iam i o k u p a n ta rosyjskiego i niem ieckiego w obec P o lak ó w o raz „w yzw oleniem ” w latac h 1944/1945 z jego politycznym i, gospodarczym i i społeczn o-kulturow ym i ko n sek w en cjam i47. U w a ru n k o w a n ia te w pływ ały n a p o strzeganie inn ych niż P olacy n aro d o w o ści, ich roli, pozycji, znaczenia w nowej rzeczyw istości.
P o w racający d o rodzin n y ch m ia st Żydzi oczekiw ali p ozytyw nego przyjęcia, k tó re — ja k sądzili — po Shoah im się n ależało. N adzieje te p o sk o n fro n to w a n iu z rzeczyw istością okazyw ały się płonne. Stykali się z o b o jętn o ścią lu b niechęcią48. P ró b y z a g o sp o d aro w a n ia się m niejszości żydow skiej, naw et p rzy jej niewielkiej liczebności, ja k np. w L ipnie, w yw oływ ały za d raż n ie n ia i tarcia. Ic h podłożem staw ały się najczęściej kw estie m a ją tk o w e i gosp od arcze. P o w racający Żydzi usiłow ali odzyskać m ienie, k tó re p rz ed w ybuchem w ojny zn a jd o w ało się w ich p o sia d a n iu 49. D z ia ła n ia te w yw oływ ały o p ó r now ych właścicieli.
Szereg posunięć now ych w ładz w obec ludności żydow skiej część polskiego społeczeństw a o d b iera ła z podejrzliw ością lub d e z a p ro b a tą . N ależy d o nich zaliczyć sto su n k o w o liberalne tra k to w a n ie żydow skich instytucji, p a rtii p o li tycznych, p o m o c so cjalną ze strony p ań stw a , z k tó rej k o rz y sta n o niezależnie od p rzyjm o w ania pom ocy od żydow skich organizacji m ięd zy n a ro d o w y ch 50. W k o n sekw encji d ziała n ia w ładz p o m im o głoszonych haseł o tolerancji i ró w n o u p ra w nieniu po dsycały niechęć d o Ż ydów , k tó ra stała się zjaw iskiem m asow ym . O dziedziczono ją w dużej m ierze po D rugiej R zeczypospolitej, w Polsce pow ojennej zyskała je d n a k jed n o zn aczn ie polityczny p o d te k st. Z aan g ażo w an ie
46 B. Engelking, Zagłada..., s. 251 — 254; A Ż IH , D D , teczki: „Przedecz” , „R adziejów ” , „L ubraniec” .
47 Cz. Łuczak, Polska i Polacy w drugiej wojnie światowej, P oznań 1993, s. 683 — 687; A. Pawełczyńska, Zagrożenie człowieka i społeczeństwa, [w:] Polacy wobec przem ocy 1944 — 1956, pod red. B. Otwinowskiej i J. Żaryna, W arszawa 1996, s. 350 — 354; Cz. Łuczak, ,,Kraj W arty"..., s. 239 - 242.
48 APB, UW PB, sygn. 588, 589, Spraw ozdania sytuacyjne z sierpnia i września 1945 r. 49 Ibidem , sygn. 589, Spraw ozdania sytuacyjne z w rześnia 1945 r.
50 J. M isztal, Ludność żydowska w Polsce w latach 1944 —1946, Studia Historyczne, 1994, n r 2, s. 2 2 0 -2 2 2 ; J. Adelson, W Polsce..., s. 4 2 4 -4 2 6 , 4 5 0 -4 5 3 .
383 niek tó ry ch Ż ydów w u trw a la n ie w ładzy kom unistycznej w płynęło n a u trw alenie antyżydow skich stereotypów , a naw et ich jak o śc io w ą p rzem ianę w latac h n astęp n y c h 51.
W zro st n apięcia w k o n ta k ta c h polsko-żydow skich był sku tkiem zbiorow ej niewiedzy. O bie g rupy niewiele w iedziały o m o ty w ach zach ow ań i po staw strony przeciw nej. Żydzi nie w nikali w isto tę „ sta n u d u c h a ” polskiego społeczeństw a, P olacy — w „ d u c h a żydow skiego” . W iele d ziała ń d o raźny ch, przynoszących chw ilow e efekty, podsy cało w konsekw encji an tago nizm y. D ziałacze żydow scy kierując się n ak azem chwili, ja k im by ła p o trz e b a zapew nienia bezpieczeństw a p o w racającym ro d a k o m , w spó łp raco w ali z o rg a n am i państw ow ym i, w tym i U B , w ra m a ch K om isji Specjalnej (K S ) p rzy C K Ż P . W e W łocław ku aktyw iści K S C K Ż P w ykryli, ja k d o n o siła sp o rz ą d z o n a przez nich n o ta tk a , „ p u n k t ag itac y jn o -p ro p ag a n d o w y skąd ro zp o w szech n ian o antysem ic- ko -reak c y jn ą lekturę. P u n k t został zlikw idow any” 52. W rzeczyw istości człon kow ie k o m itetu w miejscowej bibliotece znaleźli książkę ks. Józefa K ruszyńskiego N iebezpieczeństw o żydow skie, k tó rą w ydano w 1923 ro k u . Jednocześnie p o in fo rm o w a n o centralę i w ładze lokaln e o obecności n a p ó łk ach bibliotecznych książek o treści antyradzieckiej, p o stu lu ją c konieczność sp raw d zen ia innych bibliotek i czytelni. K o n sek w en cją tej akcji K S było zam knięcie biblioteki i aresztow anie jej k ierow nictw a53. In fo rm acje o ta k ic h d ziałan iach nie m ogły budzić pozytyw nego oddźw ięku w śród nieżydow skich m ieszk ań ców W łocław ka. Zw iązki części ludności żydow skiej z n o w ą w ładzą, fa k t, że w iększość jej ocalała n a tere n ach Z S R R , o d ru c h y sym patii k ierow ane p rzez część Ż yd ów pod adresem R o sja n potw ierdzały wielu P o lak o m praw dziw ość p o g ląd ó w u to ż sam iających Ż y d ó w z w p row ad zaniem w Polsce system u k o m u n isty c zn eg o 54. P ow racający Żydzi często w yrażanym i p o g ląd am i nie zjednyw ali sobie sym patii daw nych sąsiadów — P olaków . O dw oływ ali się d o fu n k c jo n u ją cy ch jeszcze przed w o jn ą stereotypów tra k tu ją c y c h o w spółżyciu polsk o-żyd ow sk im , w tłaczając ich w ym ow ę w now e okoliczności sp ołeczn o-polity czne55.
Z kolei P olacy w k o n ta k ta c h z daw nym i żydow skim i sąsiad am i w ykazyw ali często zdum iew ający b ra k w yczucia, ta k tu , zadaw ali p ro ste acz niesłychanie bolesne pytanie: „T o P a n /P a n i jeszcze żyje?” R eakcje n a ta k po staw io n e p y ta n ia były często histeryczne, co p o w o d o w ało , że w szelkie uw agi czy d z ia ła n ia stro n y polskiej były tra k to w a n e p rzez s tro n ę ży d o w sk ą ja k o
51 D . Jarosz, Problem antysem ityzm u w Polsce w latach 1949 —1950, B ŻIH , 1997, nr 2, s. 54 — 57. 52 Cyt. za: J. T. G ross, Cena strachu, [w:] Upiorna dekada..., s. 111.
53 Ibidem , s. 1 1 1 -1 1 2 .
54 J. T. G ross, ,,Ja za takie...", passim; J. Adelson, W Polsce..., s. 392 — 393.
55 Stenograficzny zapis rozm ow y z A dam em M aliszewskim (w posiadaniu autora). Rozm ów ca, który przez 4,5 roku pracow ał przym usow o w niemieckich fabrykach, tak opisał swoje spotkanie w 1948 r. ze swoim daw nym żydowskim sąsiadem, przedw ojennym czapnikiem o nazwisku K arm azyn, który pow rócił z Z SR R . Po krótkim pow itaniu i opisie w ojennych losów K arm azyn nagle zagadnął mojego rozmówcę: „I co, panie Maliszewski? Świat się zmienił. Przed w ojną byli Polacy i byli Żydzi, ‘nasze’ były kamienice, ‘wasze’ ulice. Dzisiaj są Polacy, nie m a praw ie Żydów, za to ‘w asze’ kamienice, a ‘nasze rządy’ ” .
