Zbigniew Marek, Władysław Kubik
Biuletyn katechetyczny
Collectanea Theologica 55/1, 113-131
C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 55(1985) fa se . I
BIULETYN KATECHETYCZNY
Z a w a r to ś ć : K S Z T A Ł T O W A N IE O S O B O W E J W IĘ Z I M A Ł E G O D Z IE C K A Z B O G IE M . 1. C ele i z a d a n ia w y c h o w a n ia r e lig ijn e g o w w ie k u p rz e d s z k o l n y m . — 2. S p o so b y w y c h o w a n ia re lig ijn e g o . — 3. P rz e s z k o d y n a d ro d ze b u d z e n ia w ia r y m a łe g o d z ie c k a — fa łs z y w y o b ra z B o g a. — 4. C z y n n ik i s p r z y j a j ą c e p ra w id ło w e m u k s z ta łto w a n iu się o b ra z u B oga. — 5. R o la m o d litw y w r o z w o ju w ia r y i w ię z i m a łe g o d z ie c k a z B o g iem . — Z ak o ń czen ie.*
K S Z T A Ł T O W A N IE O S O B O W E J W IĘ Z I M A Ł E G O D Z IE C K A Z B O G IE M W z a le ż n o śc i od te g o , czy i w ja k i s p o s ó b w w ie k u p rz e d s z k o ln y m z o s ta n ie o b u d z o n a w ia r a d z ie c k a , ro z w ija ć się b ę d z ie c a łe jeg o p rz y s z łe re lig ijn e ży cie h K s z ta łt jeg o w ie rz e n a d a ją w p ie r w s z y m rz ę d z ie ro d z ic e . N a n ic h s p o c z y w a g łó w n y c ię ż a r o d p o w ie d z ia ln o śc i za w ia r ę d z ie c k a . K a te c h e c i m o g ą im je d y n ie d o p o m a g a ć w p o p r a w n y m r o z w ija n iu w ia ry .
1. C ele i z a d a n ia w y c h o w a n ia r e lig ijn e g o w w ie k u p rz e d s z k o ln y m
D la le p s z e g o z ro z u m ie n ia c e ló w i z a d a ń , s to ją c y c h p rz e d w y c h o w a n ie m r e lig ijn y m , n a le ż y z w ró c ić u w a g ę , że k a ż d e w y c h o w a n ie m a z m ie rz a ć do teg o , b y w y c h o w a n k o w ie s ta li się „ k im ś ”, to z n a c z y r o z w in ę li w s p o s ó b w ła śc iw y s w ą n ie p o w ta r z a ln ą oso b o w o ść. Z a d o ść u c z y n ić ta k i e m u u ję c i u m o że je d y n ie w y c h o w a n ie o c h a r a k t e r z e ja k n a jb a r d z ie j w s z e c h s t r o n n y m 2 m a ją c e n a u w a d z e c a ło ścio w o p o ję te k s z ta łto w a n ie o so b o w o ści d z i e c k a 3.
W y c h o w a n ie r e lig ijn e d z ie c k a w w ie k u p rz e d s z k o ln y m n ie m o że z a te m p o le g a ć n a b e z p o ś r e d n im r e lig ijn y m p o u c z a n iu , lecz n a u d z ie la n iu m u p o m o c y w r o z w ija n iu z d o ln o śc i i p o te n c ja ln y c h m o ż liw o śc i. D z ię k i n im je s t w s t a n ie ro z p o c z ą ć ju ż w e w c z e s n y m o k re s ie p rz e d s z k o ln y m ży cie w ia r y , n a w ią z a ć k o n ta k t z B o g iem . G łó w n e z a d a n ie w y c h o w a n ia r e lig ijn e g o p o le g a w ię c p r z e d e w s z y s tk im n a s p r z y ja n iu z d o ln o śc io m d z ie c k a do u rz e c z y w is tn ia n ia s a m e go s i e b i e 4 p o p rz e z s to p n io w e w c h o d z e n ie w k o n ta k t z B ogiem .
B łę d e m b y ło b y je d n a k są d z ić , że d z ie c k o d o p ie ro w w ie k u p rz e d s z k o ln y m z a c z y n a r o z w ija ć w so b ie w ia r ę . P ro c e s te n ro z p o c z y n a się o w ie le w c z e śn ie j. D a je o so b ie z n a ć ju ż w p ie r w s z y c h k o n ta k ta c h d z ie c k a z ro d z ic a m i, szczeg ó l n ie z m a tk ą . O n e to s t w a r z a ją p o d s ta w ę d la p ó ź n ie js z y c h p o z y ty w n y c h b ą d ź n e g a ty w n y c h p o s ta w d z ie c k a w o b e c B oga i lu d z i. W n ic h tk w ią p o c z ą tk i ż y c ia re lig ijn e g o , k tó r e się b u d z ą n a d łu g o p rz e d ro z p o c z ę c ie m u c z ę sz c z a n ia
d z ie c k a do p r z e d s z k o la 6 czy n a k a te c h iz a c ję d z ie c i w w ie k u p rz e d s z k o ln y m . * R e d a k to re m n in ie js z e g o b iu l e ty n u je s t k s. W ła d y s ła w K u b i k S J , W a rs z a w a -K ra k ó w .
1 P o r. M . L e i s t, D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , K a te c h e tis c h e B lä tte r 91(1966), 48. 2 P o r. J . W a l c z y n a , K s z ta łto w a n ie p o s ta w s p o łe c z n o -m o r a ln y c h d z ie ci w w ie k u p r z e d s z k o ln y m , W a rs z a w a 1978, 18. * P o r. k s. W ła d y s ła w K u b i k S J . P r z e d s z k o le p ie r w s z y m o g n iw e m o ś w ia ty i w y c h o w a n ia , C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 49(1979) z. 1, 114. 4 P o r. C. G. S c h n e e , A ll e s E r s te b le i b t e w ig , D o n a u w ö r th 1972, 10. 5 P o r. M . S c h m a u s , M. S c h ö r l , E r n e u e r u n g d e r G la u z e n s e rZ ie h u n g im K in d e r g a r te n , M ü n c h e n 1968, 17.
114
K o le jn y m w a ż n y m z a d a n ie m r e lig ijn e g o w y c h o w a n ia m a łe g o d z ie c k a je s t u m o ż liw ie n ie m u p o z n a n ia w a r to ś c i w ia r y c h r z e ś c ija ń s k ie j, k tó r a z a s p o k a ja n a jg łę b s z e p o tr z e b y c z ło w ie k a i b u d z i w n im św ia d o m o ść , że b e z k o n ta k t u z m iłu ją c y m c z ło w ie k a B o g iem lu d z k ie ży cie b y ło b y b a rd z o u b o g i e “.
C h rz e ś c ija ń s tw o k ła d z ie g łó w n y a k c e n t n a słu ż b ę i n a w sp ó łc z ło w ie c z e ń - s tw o lu d z i. O w o w sp ó łc z ło w ie c z e ń stw o i jeg o p e łn ia m o g ą b y ć r o z u m ia n e je d y n ie ja k o o tr z y m a n y od B oga d a r. D o is to ty w a r to ś c i te g o d a r u n a le ż y je g o p rz y ję c ie i p rz e k o n a n ie , ż e B óg je s t ty m , k tó r y n a s w e w n ę tr z n ie p r o w a d z i, a ty m sa m y m w y z w a la z n ie w o li i w y o b c o w a n ia , c z y n ią c n a s je d n o c z e śn ie sw o im i d z ie ć m i7. W y r a s ta s tą d d a ls z e z a d a n ie w y c h o w a n ia re lig ijn e g o , k tó r e p o le g a n a o tw ie r a n iu i u w r a ż liw ia n iu m a łe g o d z ie c k a n a p ra w o m iło śc i i z a w a r ty w n im m o ty w słu ż b y . Z a z n a ja m ia n ia z ty m p r a w e m n ie m o ż n a je d n a k u to ż s a m ia ć z p o u c z a n ie m o e ty c z n y c h n o r m a c h z a c h o w a n ia . Z a s a d n i c zy jeg o a k c e n t p o w in ie n b y ć s k ie r o w a n y n a p rz e ż y w a n y p rz e z c z ło w ie k a z w ią z e k z B o g iem , k tó r e g o k o n s e k w e n c ją je s t e ty c z n e d z i a ł a n i e 8 2. S p o so b y w y c h o w a n ia re lig ijn e g o W to k u o m a w ia n ia c e ló w i z a d a ń w y c h o w a n ia r e lig ijn e g o n ie w o ln o p o m ija ć p r o b le m u m e to d , k tó r y m i się p o s łu g u je m y w p ro c e s ie re lig ijn e g o w y c h o w a n ia m a łe g o d z ie c k a , z w ła sz c z a że c z ę sto się je in f a n ty liz u je , w t r o sce rz e k o m o o ła tw ie js z y p r z e k a z d z ie c k u p e w n e g o z a s o b u w ie d z y . W k o n s e k w e n c ji d b a ją c o w ie d z ę ·, w y g a s z a się u d z ie c k a z a in te r e s o w a n ie w ia rą .
O g ó ln ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e w s z e lk ie d ą ż e n ia , k tó r e p o m a g a ją d z ie c k u o d k ry w a ć , o d n a jd y w a ć sie b ie , k tó r e o tw ie r a ją m u d o s tę p do o ta c z a ją c e j je rz e c z y w is to śc i, n a le ż y z a lic z y ć do słu s z n y c h sp o s o b ó w w y c h o w y w a n ia r e l i g ijn e g o 10. T rz e b a je d n a k p a m ię ta ć , że sp o s o b y re lig ijn e g o w y c h o w a n ia s t a n o w ią p ro b le m b a rd z o zło żo n y , z a ró w n o z u w a g i n a ró ż n ic e w p o g lą d a c h p e d a g o g ic z n y c h , ja k i ze w z g lę d u n a c h a r a k te r y s ty c z n e c e c h y ro z w o ju d z ie c k a .
a. N i e b e z p i e c z e ń s t w a t e n d e n c j i o p i e r a n i a w y c h o w a n i a r e l i g i j n e g o n a p r z e k a z i e w i e d z y S k ło n n o ś ć do p rz e k a z y w a n ia m a łe m u d z ie c k u o k re ś lo n e g o z a s o b u in f o r m a c ji r e lig ijn y c h w y n ik a z p r z e k o n a n ia , że z d o b y ta w e w c z e s n y m d z ie c iń s tw ie w ie d z a z a p a d a g łę b o k o n a c a łe ży cie . W o b ec te g o o d n a jm ło d s z y c h l a t ro z p o c z y n a się „ n a u c z a n ie ” p r a w d k a te c h iz m o w y c h , są d z ą c , że j e s t to n a j w ła ś c iw s z y sp o só b w y c h o w y w a n ia m a łe g o d z ie c k a w w i e r z e u . Z a z w y c z a j c z y n i się to w sp o só b b a rd z o m e c h a n ic z n y . T y m c z a s e m p a m ię c io w a fo r m a n a u c z a n ia p r a w d k a te c h iz m o w y c h , p o d a w a n y c h c z a se m ta k ż e w fo r m ie w ie r sz o w a n e j, p ro w a d z i w k o n s e k w e n c ji je d y n ie do p o s z e r z e n ia s ło w n ic tw a r e l i g ijn e g o d z ie c k a i to w z n a c z n e j m ie rz e z u p e łn ie d la n ie g o n ie z ro z u m ia łe g o .
N a le ż y b o w ie m z a u w a ż y ć , że ję z y k r e lig ijn y , p e łe n a n a lo g ii, m e ta fo r , p o r ó w n a ń i in n y c h f o r m lite r a c k ic h , k tó r y m i się p o s łu g u je m y , m ó w ią c o B o g u , je s t d la d z ie c k a c z y m ś sz c z e g ó ln ie tr u d n y m . J e s t b o w ie m sw e g o r o
6 P o r. R . G o l d m a n , V o r fe ld e r d e s G la u b e n s , N e u k ir c h e n 1972, 65. 7 P o r. P . R a n w e z, R e lig io n sp ä d a g o g ik , d e s K le in k in d e s . A n r e g u n g e n z u r
r e lig iö s e n F ü h r u n g d e r 3 - b is 8 -ja h r ig e n , Z ü r ic h - E in s i e d e ln - K ö ln 4 1975, 63.
8 P o r. R . G o l d m a n , d z. c y t., 67. 8 T a m ż e , 70. 10 P o r. A. B e c k e r , D ie W i r k li c h k e it v e r k r a f te n le r n e n , w : R e lig iö se E le m e n te in d e r V o r s c h u le r z ie h u n g , w y d . F . B e tz , A . B e c k e r, W . K e ttl e r , U. O e liric h , C h. P r ü s e n , M ü n c h e n 1973, 67. 11 P o r. C. G. S c h n e e , dz. c y t., 31.
B IU L E T Y N K A T E C H E T Y C Z N Y
115
d z a ju ję z y k ie m p o e z ji, a n ie c o d z ie n n e j k o n k r e t n e j rz e c z y w is to śc i. D zieck o n ie je s t w s ta n ie p o ją ć t e j ró ż n ic y . G d y z w a ż y m y p o n a d to n a jeg o w ro d z o n ą sk ło n n o ś ć d o d o sło w n e g o r o z u m ie n ia słów , ła tw o z ro z u m ie ć , że z b y tn ia tr o s k a o in f o r m a c ję r e lig ijn ą m o że p o w o d o w a ć d o d a tk o w e tr u d n o ś c i, p ię trz ą c e się p rz e d d z ie c k ie m 12 n a d ro d z e je g o w ia ry .
S tą d te ż m ó w ie n ie d z ie c k u o s p r a w a c h w ia r y w y m a g a ję z y k a szczeg ó ln ie p ro s te g o , z ro z u m ia łe g o i — je ś li m a o d n ie ś ć z a m ie rz o n y s k u t e k — m u s z ą je u p rz e d z a ć b o g a te d o ś w ia d c z e n ia . D o p ie ro b o g a te d o ś w ia d c z e n ia d a ją g w a r a n c ję , że p o d a w a n e sło w a n ie b ę d ą tr a f ia ły w p ró ż n ię 13.
R. G o l d m a n , p e d a g o g a n g ie ls k i, z d e c y d o w a n ie s ię p rz e c iw s ta w ia s t a w ia n iu w w y c h o w a n iu r e lig ijn y m m a łe g o d z ie c k a n a p ie r w s z y m m ie js c u w ie d z y . P rz e c e n ia n ie w ie d z y św ia d c z y — je g o z d a n ie m — że b a rd z ie j u w z g lę d n ia się p o tr z e b y re lig ii n iż p o tr z e b y i m o ż liw o śc i d z ie c k a , w y r z ą d z a ją c ty m sa m y m „ n ie d ź w ie d z ią p rz y s łu g ę ” 14 p rz y s z łe j jeg o re lig ijn o ś c i.
M . L e i s t w rę c z tw ie r d z i, że n a e ta p ie w y c h o w a n ia w w ie k u p r z e d s z k o ln y m n ie m o ż e b y ć m o w y o b e z p o ś r e d n im p rz e k a z y w a n iu d z ie c k u te o lo g ic z n e j w ie d z y . Z b y t w c z e s n e p r z y b liż a n ie m u te o lo g ic z n y c h p o ję ć m o że je d y n ie sp o w o d o w a ć w c z e ś n ie js z e z a a n g a ż o w a n ie się w s p r a w y re lig ii r o z u m u d z ie c k a n iż jeg o se rc a . W k o n s e k w e n c ji n a u c z y d z ie c k o ro z s ą d n e g o m y ś le n ia o s p r a w a c h r e lig ijn y c h , a le n ie p o k o c h a n ia s e r c e m p rz e k a z y w a n e j m u w ia ry , p r z y lg n ię c ia do n ie j c a łą s w o ją o so b ą 15. b . P o p r a w n e u k i e r u n k o w a n i e p r o c e s u w y c h o w a n i a r e l i g i j n e g o m a ł e g o d z i e c k a D ą ż ą c d z is ia j do p o p ra w n e g o u k ie r u n k o w a n ia w y c h o w a n ia re lig ijn e g o m a łe g o d z ie c k a n ie p o d w a ż a s ię w a r to ś c i in f o r m a c ji r e lig ijn e j. N ie o d rz u c a się i n ie p r z e k r e ś la p o tr z e b y p rz e k a z y w a n ia w ie d z y r e lig ijn e j. P o d a w a n ie w ie d z y n ie b y ło i n ie m o że b y ć p o d w a ż a n e . S ta w ia się n a to m ia s t p y ta n ie , k ie d y m o ż n a w ie d z ę p r z e k a z y w a ć , a m ó w ią c jeszcze d o k ła d n ie j, k ie d y d ziec k o je s t w s t a n ie tę w ie d z ę p r z y ją ć i z ro z u m ie ć .
D o k o n u ją c r e w iz ji p ro c e s u w y c h o w y w a n ia , w ty m ta k ż e w y c h o w y w a n ia re lig ijn e g o , d o ch o d zi się d ziś do w n io s k u , że in f o r m a c ja r e lig ijn a n a e ta p ie w y c h o w a n ia w w ie k u p r z e d s z k o ln y m m u s i b y ć e le m e n te m w tó r n y m , k tó r y o d e g ra w ła ś c iw ą so b ie r o lę d o p ie ro w p ó ź n ie js z y m o k r e s ie ż y c ia d z ie c k a . N a p ie r w s z y m m ie js c u tr z e b a u w z g lę d n ia ć d o ś w ia d c z e n ia d z ie c k a , k tó r e s ta n o w ią p o d s ta w ę w d o c h o d z e n iu do w ia ry . S a m o z a ś „ r e lig ijn e p o u c z e n ie ” m a łe g o d z ie c k a w in n o w y g lą d a ć n ie c o in a c z e j n iż p o to c z n ie się je ro z u m ie . W w ie k u p rz e d s z k o ln y m n a le ż y d z ie c k o w y p o sa ż y ć n a jp i e r w w u m ie ję tn o ś ć p o z n a w a n ia o ta c z a ją c e j rz e c z y w is to ś c i i r o z u m ie n ia je j „ p r z e m a w ia n ia ” do n a s , a ta k ż e je j w y p o w ia d a n ia . D zie c k o m a p o z n a w a ć e le m e n ty i sy m b o le , w y r a ż a ją c e o ta c z a ją c ą j e rz e c z y w is to ś ć , bo ty lk o n a te j d ro d z e ro z w in ie w so b ie c e c h y i u m ie ję tn o ś c i p o tr z e b n e do je j r o z u m ie n ia i w y p o w ia d a n ia . M oże je z d o b y w a ć n a d ro d z e m ó w ie n ia , o p o w ia d a n ia , c z y ta n ia . S p o so b y t e a k ty w iz u ją d z ie c k o do s t a w i a n ia c o ra z to n o w y c h p y ta ń o d n o ś n ie d o o d k r y w a n e j rz e c z y w is to ś c i ś w ia ta i c a łe g o s tw o r z e n ia . M ó w ie n ie i o p o w ia d a n ie u m o ż li w ia ją m u ta k ż e o d k r y w a n ie w ła s n y c h o d czu ć o ra z ic h w y p o w ia d a n ie , p o n a d to d a ją d z ie c k u m o ż liw o śc i n a w ią z a n ia k o n ta k tó w z in n y m i, p r z y jm o w a n ia ic h p rz e ż y ć , ro z m a w ia n ia i p y ta n ia , sło w e m : u c z ą d z ie c k o b r a ć u d z ia ł ra z e m z in n y m i w w y d a r z e n ia c h o ta c z a ją c e g o je ś w i a t a 16. 12 P o r. R. G o l d m a n , dz. c y t., 41. 13 P o r. ta m ż e , 41— 42. 14 P o r. ta m ż e , 70. 15 P o r. M . L e i s t, K e in G la u b e o h n e E r fa h r u n g , K e v e la e r 3 1982, 101 (P ie rw sz e w y d a n ie w r o k u 1972). 16 P o r. A. B e c k e r, d z. c y t., 68.
116
S k o ro d o ś w ia d c z e n ia d z ie c k a p o ja w ia ją się w c z e ś n ie j n iż p rz e k a z y w a n a w i e d z a 17, z a s a d n ic z e z n a c z e n ie n a e ta p ie w y c h o w a n ia w w ie k u p rz e d s z k o l n y m p o s ia d a o d k r y w a n ie w r a z z d z ie c k ie m r e lig ijn e g o z n a c z e n ia je g o d o ś w ia d c z e ń i p rz e ż y ć . D o p ie ro w d r u g ie j k o le jn o ś c i m o że w y s tą p ić p r z e k a z y w a n ie in f o rm a c ji. Z a w s z e je d n a k m a b y ć w łą c z o n e w s łu ż b ę i s ta n o w ić p o m o c w r e lig ijn e j in t e r p r e t a c j i d o ś w ia d c z e ń i p rz e ż y ć d z ie c k a . W ż a d n y m w y p a d k u p rz e k a z y w a n ie in f o r m a c ji n ie m o że b y ć c z y m ś o d rę b n y m , is tn ie ć b e z ż a d n e g o z w ią z k u z p rz e ż y c ia m i d z ie c k a .
3. P rz e s z k o d y n a d ro d z e b u d z e n ia w ia r y m a łe g o d z ie c k a — fa łs z y w y o b ra z B oga
T rw a ło ś ć k o n ta k tó w d z ie c k a z B o g iem o p ie r a się p rz e d e w s z y s tk im n a u k s z ta łto w a n y m w n im w p ie r w s z y c h la t a c h ż y c ia o b ra z ie B o g a. W p ły w n a je g o p o w s ta w a n ie m a ją ro d z ic e , a ta k ż e n a jb liż s z e o to c z e n ie d z ie c k a . W ie l ce m o g ą się p rz y c z y n ić do je g o p ra w id ło w e g o tw o r z e n ia ta k ż e s a m i k a t e ch eci. S tą d i o n i p o w in n i p rz e m y ś le ć t e n p ro b le m w k o n te k ś c ie k o n ta k tó w z d z ie c k ie m i ro d z ic a m i. S z c z e g ó ln ie w s p o tk a n ia c h z r o d z ic a m i w in n i b u d z ić św ia d o m o ść d o n io s łe j r o li p ro c e s u k s z ta łto w a n ia się w d z ie c k u p o p ra w n e g o o b ra z u B o g a, ja k r ó w n ie ż p o c z u c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i za jeg o p rz e b ie g .
a. F a ł s z y w y i p r a w i d ł o w y o b r a z B o g a
N ik o g o n ie tr z e b a p rz e k o n y w a ć , j a k f a t a ln e n a s tę p s tw a p o c ią g a za s o b ą u k s z ta łto w a n ie w d z ie c k u fa łs z y w e g o o b ra z u B oga. W a rto je d n a k z a u w a
żyć, że k ry z y s y w ia r y , z k tó r y m i s p o ty k a m y się u m ło d z ie ż y , ro d z ą się n a j c z ę śc ie j w ła ś n ie n a g ru n c ie n ie p r a w id ło w e g o o b ra z u B oga, w y tw o rz o n e g o w e w c z e s n y m d z ie c iń s t w i e 18
N ie p ra w id ło w y o b ra z B o g a je s t c zęsto k o n s e k w e n c ją b r a k u o d p o w ie d n ie j w ie d z y u ro d z ic ó w n a t e m a t b u d z e n ia się w d z ie c k u w ia r y o ra z w p ły w u , ja k i w y w ie ra n a k s z ta łto w a n ie się o b r a z u B oga s a m sp o só b m y ś le n ia m a łe g o d z ie c k a . J e s t to m y ś le n ie o p a r te n a o b ra z a c h , m y ś le n ie , k tó r e u ła t w i a i z a r a z e m u tr u d n ia d z ie c k u k s z ta łto w a n ie w so b ie o b ra z u B o g a 19. I n n ą p r z y c z y n ą m o że b y ć n ie d o c e n ia n ie z n a c z e n ia p rz e ż y ć w c z e sn e g o d z ie c iń s tw a d la p rz y s z łe j, d o jr z a łe j w ia r y d z ie c k a . W y d a je się, że ro d z ic e jeszcze c ią g le z b y t m a ło d o s trz e g a ją w a ż n o ść w ła śc iw e g o p o k ie r o w a n ia p ro c e s e m w y c h o w y w a n ia r e lig ijn e g o m a łe g o d z ie c k a .
G d y b y ś m y n a to m ia s t c h c ie li z a p y ta ć o c z y n n ik i w p ły w a ją c e n a p r a w id ło w e p o w s ta w a n ie o b r a z u B o g a, t r z e b a p o w ie d z ie ć , że sz czeg ó ln e z n a c z e n ie m a k o n ta k t d z ie c k a z m a t k ą 20. N a w ią z u je go sz c z e g ó ln ie w ó w c z a s, g d y sły sz y je j głos, a ta k ż e g d y p a tr z y w je j oczy. W z ro k , p o d o b n ie ja k i
g
m a tk i, są p ie r w s z y m o b ie k te m z a in te r e s o w a ń d z ie c k a 21. O d p ie r w s z y c h c h w il ż y c ia n a d ro d z e o b c o w a n ia z m a tk ą z d o b y w a d z ie c k o o k re ś lo n e , ch o ć n ie u ś w ia d o m io n e jeszcze, p o s ta w y r e lig ijn e . N a B o g a p rz e n o s i n a b y w a n e w k o n ta k c i e z n ią p rz e ż y c ia .
17 P o r. M . L e i s t, K e in G la u b e o h n e E r fa h r u n g , d z . c y t., 44.
18 P o r. B. G r o m , G e fa h r e n r e lig iö se r F e h le n tw ic k lu n g , W e lt d e s K in d e s 52(1974) 66.
19 P o r. H . J . F r a a s, R e lig iö s e E r z ie h u n g u n d S o z ia lis a tio n im K in d e s a l
te r , G ö tt i n g e n 8 1978, 178; F . B e t z , D ie G e g e b e n h e ite n b e i K in d e r im V o r s c h u la lte r , w : E r fa h r u n g v o r b e r e ite n , w y d . F . B e tz , M ü n c h e n 1976, 18.
20 P ie r w s z y w y s tą p ił z ty m tw ie r d z e n ie m S. H a l l w r o k u 1882. C y tu ję z a ; H . J. F r a a s , d z. c y t., 80.
B IU L E T Y N K A T E C H E T Y C Z N Y
117
S z c zeg ó ln y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie się o b ra z u B o g a m a m o d litw a r o d zicó w , a zw ła sz c z a m o d litw a m a tk i. P o d w p ły w e m m o d litw y ro d z ic ó w b u d z i się w d z ie c k u św ia d o m o ść is tn ie n ia Is to ty , do k tó r e j o n i się z w ra c a ją , od k tó r e j c z u ją się z a l e ż n i 22.
P o d o b n e z n a c z e n ie d la ro z w o ju i k s z ta łto w a n ia się w d z ie c k u o b ra z u B o g a p o s ia d a a tm o s f e r a ro d z in n e g o d o m u . O k a z u je się, że w p rz e d z iw n y sp o só b o b ra z ro d z ic ó w w p ły w a n a tw o rz e n ie się w d z ie c k u o b ra z u B oga. N ie m o ż n a w p ra w d z ie je d n o z n a c z n ie z e s ta w ia ć p o w s ta ją c e g o w d z ie c k u o b ra z u B oga z o b ra z e m ro d z ic ó w . W o ln o n a to m ia s t w o p a rc iu o b a d a n ia n a d re lig ijn o ś c ią d z ie c k a m ie ć p rz e k o n a n ie , że ro d z ic e p rz e z sw ą m iło ść do d z ie c k a b u d z ą w n im m o ż liw o ść k o c h a n ia , a ty m s a m y m b u d z ą w n im m o ż liw o ść w ia ry . J e ś li w ię c d ziec k o n ie d o św ia d c z y ło te j p o z y ty w n e j p o s ta w y ro d z ic ó w , m o że w ogóle n ie d o jś ć do w ia r y p r z e z z w y k łe p o u c z e n ia , a je d y n ie n a d ro d z e p r z e m ia n y sw e g o s z u k a ją c e g o m iło ści i n ie u fn e g o s e r c a M. N ie u fn o ś ć t a k a p o w s ta je w d z ie c k u n a s k u te k n ie z a s p o k o jo n y c h p o tr z e b , z w ła sz c z a p o tr z e b y m iło śc i. N ie z a s p o k o je n ie p o tr z e b y m iło ś c i m oże w y w o ła ć w d z ie c k u n a w e t n ie n a w iś ć . T a z k o le i b u d z i p o c z u c ie w in y , p o p rz e d z o n e lę k ie m sz c z e g ó ln ie p rz e d m a tk ą , p ó ź n ie j i p rz e d ojcem . W rz e c z y w is to ś c i są to je d n a k lę k i p rz e d w ła s n y m i o lb r z y m im i m o ż liw o śc ia m i czy p r a g n ie n ia m i. J e ś li z o s ta n ą p rz e n ie s io n e n a B oga
w k o n te k ś c ie w ia r y w złe d u c h y , w ó w c z a s m oże d z ie c k o d o św ia d c z a ć B oga ja k o k o g o ś m śc iw e g o , g n ie w n e g o , n isz c z ą c e g o i o k ru tn e g o . O z n a c z a to , że c a ły b e z s iln y g n ie w n ie z a s p o k o jo n e g o s e r c a d z ie c k a m o ż e rz u to w a ć n a tw o rz ą c y się w n im o b ra z B o g a 24. W w y d a w a n iu je d n a k k o n k r e tn y c h są d ó w n a te n te m a t tr z e b a b y ć sz c z e g ó ln ie o s tro ż n y m . P s y c h o lo g ia n ie m oże so b ie b o w ie m p o zw o lić n a b io g ra fic z n e p ro g n o z o w a n ie , g d y ż n a ro z w ó j d z ie c k a , w ty m ta k ż e r e lig ijn y , w p ły w a ją b a rd z o ró ż n o r o d n e c z y n n ik i, k tó r e n ie p o d le g a ją e m p iry c z n e m u b a d a n iu i ty m sa m y m n ie u p r a w n i a j ą d o s ta w ia n y c h ś c iśle o k re ś lo n y c h p ro g n o z 25. I n n y m i e le m e n ta m i, k tó r e w p ły w a ją n a tw o r z ą c y się w d z ie c k u o b ra z B o g a, są u w a r u n k o w a n ia ro z w o jo w e , je g o w ie k i w ła ś c iw o ś c i p sy c h ic z n e. W ra z ze w z ro s te m d z ie c k a o b ra z te n p o w in ie n u le g a ć p o g łę b ie n iu i oczy sz czen iu , a n ie z a c ie ś n ie n iu i d e fo rm a c ji. b. W p ł y w u w a r u n k o w a ń r o z w o j o w y c h n a k s z t a ł t o w a n i e s i ę o b r a z u B o g a u d z i e c k a
C h a r a k te r m y ś le n ia d z ie c k a , ro z w ija ją c a się w y o b r a ź n ia i z w ią z a n a z n ią u m ie ję tn o ś ć o b s e r w a c ji m o g ą p o w o d o w a ć ró ż n e d e f o r m a c je w k s z ta łto w a n iu s ię o b ra z u B oga. S z c z e g ó ln ą u w a g ę n a le ż y z w ró c ić n a ta k i e f o r m y m y ś le n ia , ja k a n tr o p o m o rf iz m , a n im iz m czy m a g iz m , k tó r e w y s tę p u j ą u d z ie c k a , g d y p r ó b u je w y ja ś n ić so b ie o d k r y w a n y ś w ia t i p o z n a w a n e z ja w is k a , a z w łaszcza ic h p rz y c z y n y . F o rm y t e w p ły w a ją ta k ż e n a c h a r a k t e r r e lig ijn o ś c i m a łeg o d z ie c k a . D la te g o p o ś w ię c im y n ie c o u w a g i ic h o d d z ia ły w a n iu n a k s z t a łt u ją c y się w d z ie c k u o b ra z B oga. Z p r z e ja w a m i te g o ro d z a ju m y ś le n ia s p o ty k a m y się zw ła sz c z a o k o ło 5 r o k u ży cia d z ie c k a 26.
22 P o r. J. D r e i s s e n , D as G e b e t, C h ris tlic h -p ä d a g o g is c h e B lä t te r 88(1975) 314; M. L e i s t , 2.1.3. A b e n te u e r m i t G o tt, w : R e lig io n sp ä d a g o g isc h e B e itr ä g e z u m V o r s c h u la lte r , w y d . D e u ts c h e r K a te c h e te n - V e r e in , M ü n c h e n 1975, 1. 23 P o r. M . L e i s t , D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , d z. c y t., 42. 24 P o r. M . L e i s t , K e in G la u b e o h n e E r fa h r u n g , d z. c y t., 14— 15. 25 B. B u s c h b e c k , W .-E . F a i l i n g , R e lig iö se E le m e n ta r e r z ie h u n g ,
G ü t e r s l o h 2 1978, 104.
A n tro p o m o rfic z n y o b ra z B oga
O m a w ia ją c p o w y ż e j z a le ż n o ść o b ra z u B oga od p o s ia d a n e g o p rz e z d ziec k o o b ra z u ro d z ic ó w , z w ró c iliś m y u w a g ę n a m o ż liw o ść p rz e n o s z e n ia n a B oga cech lu d z k ic h . W k o n s e k w e n c ji m o że s ię d z ie c k u w y d a w a ć , że w s z y stk o , co u czło w ie k a w y w o łu je n ie n a w iś ć i g n ie w , ta k ż e p o c h o d z i od B o g a 27. M a m y w ty m w y p a d k u d o c z y n ie n ia z ty p o w y m p r z y k ła d e m o g ra n ic z o n o ś c i d u c h o w e j d z ie c k a , k tó r a n ie p o z w a la m u o b ie k ty w n ie ro z ró ż n ia ć p o m ię d z y B o g ie m i czło w ie k ie m , ja k ró w n ie ż d o s trz e g a ć p rz y c z y n z a is tn ia ły c h fa k tó w . W p a r z e z o g ra n ic z o n o ś c ią d u c h o w e g o ro z w o ju d z ie c k a id z ie je g o n ie d o j rz a ło ś ć in t e le k t u a ln a . J e j k o n s e k w e n c ją w d z ie d z in ie r e l ig i jn e j je s t tw o r z e n ie w so b ie t a k z w a n e g o a n tr o p o m o rf ic z n e g o o b r a z u B o g a 2S. R z e c z y w isto śc i n ie w id z ia ln e g o B oga n a d a je d z ie c k o r y s y c z y sto lu d z k i e 29. N a p o d o b ie ń s tw o lu d z i k s z t a łt u je w so b ie p o ję c ie B o g a 30. P rz e n o s i n a t e r e n r e l ig i jn y sw ó j k o n k r e t n y sp o só b m y ś le n ia i ro z u m o w a n ia . O p ie ra go n a z d o b y ty c h d o ś w ia d c z e n ia c h i p o z n a n y c h f a k t a c h p o d c z a s o b c o w a n ia z lu d ź m i.
A n tro p o m o rfic z n e w y o b ra ż e n ia B oga b io r ą się s tą d , że d z ie c k o , a często ta k ż e i d o ro ś li, ła tw o p r z e d s ta w ia so b ie c a łą s f e r ę d u c h o w ą , w ty m ta k ż e i B oga, ja k o coś m a te r ia ln e g o i c ie le s n e g o 31. I ta k sły s z ą c p r a w d ę o w s z e c h m o c n y m B ogu, z a c z y n a G o so b ie w y o b ra ż a ć ja k o is to tę m a ją c ą n ie z w y k łą siłę, o w ie le w ię k s z ą n iż o jc ie c czy m a tk a . T e n fa łs z y w y o b ra z u tr w a l a w d z ie c k u n ie p r e c y z y jn e p o s łu g iw a n ie się m o w ą p o d c z a s ro z m o w y o B ogu, k tó r e u m a c n ia w n im p r z e k o n a n ie o p o d o b ie ń s tw ie B o g a do l u d z i S2.
A n tro p o m o rfic z n y o b ra z B oga je s t z ja w is k ie m d o ść p o w sz e c h n y m . S a m f a k t je g o p o ja w ia n i a się n ie p o w in ie n w y w o ła ć jesz c z e lę k u u ro d z ic ó w czy w y c h o w a w c ó w , d la te g o że w ią ż e się z p e w n y m e ta p e m ro z w o ju d z ie c k a . N ie b e z p ie c z e ń s tw o s ta n o w i d o p ie ro b r a k p r z e c iw d z ia ła n ia ze s tr o n y ro d z i có w ta k ie m u p r z e d s ta w ia n iu so b ie B oga. G d y b y u tr w a l ił się w św ia d o m o śc i d z ie c k a z d e fo r m o w a n y i n ie p r a w d z iw y o b ra z B oga, m o ż e m ie ć d z ie c k o p o w a ż n e tr u d n o ś c i w n a w ią z a n iu k o n ta k t u z B o g iem w p rz y s z ło ś c i w s ta d iu m m y ś le n ia o p e ra ty w n e g o .
K o n k r e tn e p rz e c iw d z ia ła n ie u tr w a l a n i u się a n tr o p o m o rf ic z n e g o o b ra z u B o g a p o le g a n a w z m a c n ia n iu c a łe j s f e r y d u c h o w e j d z ie c k a . I m b a r d z ie j się j ą ro z w in ie , ty m m n ie js z e g ro z i n ie b e z p ie c z e ń s tw o , że d z ie c k o (a ta k ż e d o ro ś li) b ę d z ie w ią z a ło z p o ję c ie m B oga m a te r ia ln o - c ie le s n e w y o b ra ż e n ia , że b ę d z ie so b ie p r z e d s ta w ia ć Go ja k o p o d o b n e g o do lu d zi.
P o z a ty m im w y r a ź n ie j B óg b ę d z ie u k a z y w a n y d z ie c k u w a tm o s fe r z e p e łn e g o w d z ię c z n o śc i u w ie lb ie n ia i o d p o w ie d z ia ln e j m iło śc i, ty m m n ie js z e is tn i e je z a g ro ż e n ie , że J e g o o b ra z b ę d z ie w y tw o re m ży czeń , lę k liw e j f a n t a z ji czy b a ś n io w y c h w y o b ra ż e ń d z ie c k a 33.
W p ły w a n im iz m u n a c h a r a k t e r o b ra z u B o g a u d z ie c k a
C z ę sty m b łę d e m p o p e łn ia n y m w p ro c e s ie r e lig ijn e g o w y c h o w y w a n ia m a łe g o d z ie c k a je s t k s z ta łto w a n ie w n im o b ra z u B o g a n a g r u n c ie p rz e k o n a n ia , że d o b ro je s t n a g r a d z a n e , a zło k a r a n e . M a m y w ty m w y p a d k u do c z y n ie n ia z t a k z w a n y m a n im iz m e m , k tó r y p r z y jm u je p o s ta ć a n im iz m u k a r c ą c e g o b ą d ź o c h ro n n e g o . T e j f o r m ie m y ś le n ia s p r z y ja d z ie c ię c y e g o c e n try z m i b r a k u m ie ję tn o ś c i o d ró ż n ia n ia rz e c z y w is to ś c i ś w ia ta w e w n ę trz n e g o od ze 27 P o r. M . L e i s t, K e in G la u b e o h n e E r fa r u n g , d z. c y t., 15. 28 P o r. R . G o l d m a n , d z. c y t., 25. 29 P o r. B. G r o m , d z. c y t., 63. 30 P o r. M . L e i s t , D a s G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 44. 31 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 64. 32 P o r. R . G o l d m a n , d z. c y t., 39. 83 P o r. В. G r o m , a rt. c y t., 64.
w n ę trz n e g o . W ią ż e się o n a ś c iśle z te n d e n c ją u d z ie c k a do t r a k to w a n ia r z e czy i p rz e d m io tó w m a te r i a ln y c h ja k o ż y w y c h , p r z y p is y w a n ia im d o b ry c h lu b z ły c h in t e n c ji o ra z z d o ln o ś c i w p ły w a n ia n a p o s tę p o w a n ie d z ie c k a 34. — A n im iz m k a r c ą c y
G d y w w y c h o w a n iu r e lig ijn y m p r z e d s ta w ia się d z ie c k u B o g a ja k o „ p o li c ja n t a ś w ia ta ” , g d y n a d u ż y w a się n ie p r a w d z iw y c h s tw ie r d z e ń w s ty lu : „W i dzisz, B óg cię p o k a r a ł”, a lb o „B óg się z a s m u c ił” , itp . 35 o ra z g ro z i się d z ie c k u B o g ie m 36, m a m y do c z y n ie n ia z a n im iz m e m k a r c ą c y m . W y c h o w a n ie h o ł d u ją c e te g o ro d z a ju a n im iz m o w i u tr u d n ia d z ie c k u m e d y ta c y jn e , w e w n ę trz n e d o św ia d c z e n ie o b e c n o śc i B oga. P rz e n o s i b o w ie m n a B oga c e c h y p o z b a w io n e p a r t n e r s t w a w ię z i z ro d z ic a m i. W k o n s e k w e n c ji m o że p o w o d o w a ć b r a k u m ie ję tn o ś c i o d c z y ty w a n ia z a w a r ty c h i s ta w ia n y c h p rz e d n im i w b o le s n y c h w y d a r z e n ia c h ż y c ia w e z w a ń i z a d a ń do p o z o s ta n ia B o g u w ie rn y m , do z a u f a n ia M u i o d k ry w a n ia , że m im o c ie r p ie n ia i ś m ie r c i ży cie p o s ia d a sw ó j s e n s 3:. W p ra w d z ie rz e c z y w is to ść , w k tó r e j ż y je c zło w ie k , je s t czy m ś w r o d z a ju k a r y B ożej. J e d n a k ż e k a r c ą c y a n im iz m u jm u je tę k a r ę za g rz e c h z b y t je d n o s tr o n n ie , z e w n ę trz n ie , w s e n s ie s t r a t m a te r ia ln y c h , z a m ia s t d o s trz e g a ć ją w w e w n ę tr z n e j u tr a c ie w s p ó ln o ty z B o g iem 38.
C h cąc się u s trz e c n ie p o ż ą d a n y c h s k u tk ó w a n im iz m u k a rc ą c e g o , n a le ż y za w s z e lk ą cen ę u n ik a ć w w y c h o w a n iu re lig ijn y m s to s o w a n ia siły , p rz e m o c y i k a r y , a ju ż z u p e łn y m n ie p o r o z u m ie n ie m b y ło b y c z y n ie n ie z B oga p o m o cy w y c h o w a w c z e j. R e z u lta te m ta k ie g o p o s tę p o w a n ia m o g ło b y b y ć je d y n ie p r z y k r e i fa łs z y w e d o ś w ia d c z e n ie B oga, w y o b ra ż a n ie so b ie, że Bóg zaw sze sto i p o s tr o n ie d o ro s ły c h i p o z o s ta je n a c z a ta c h , a b y m ó c s tw ie rd z ić , czy z a c h o w a n ie się d z ie c k a je s t z g o d n e z ty m , co d o ro ś li u w a ż a ją za s ł u s z n e 39. W ią z a n ie p r z y k r y c h w y d a r z e ń ży cia z p o ję c ie m k a r y B ożej, z a s m u c a n ie m B oga m oże tw o rz y ć w d z ie c k u o b ra z B oga w y m a g a ją c e g o w y łą c z n ie śle p e g o p o s łu s z e ń s tw a , B oga, z k tó r y m n ie m o ż n a r o z m a w ia ć , d y s k u to w a ć . M oże p o w o d o w a ć , że p o w o li z a c z n ie d z ie c k o p rz y p is y w a ć B o g u n ie s z c z e ro ść i su ro w o ść , że b ę d z ie G o p o jm o w a ć ja k o is to tę g d e rliw ą , p o z b a w io n ą r a d o ści i p o c z u c ia h u m o r u , do te g o n ie u b ła g a n ą , w s z y s tk o w id z ą c ą , p rz e d k tó r ą n icze g o n ie d a się u k ry ć . Z y cie z ta k im B o g ie m b ę d z ie so b ie p r z e d s ta w ia ć ja k o p e łn e w y rz e c z e ń , s u ro w o śc i, re z y g n a c ji, u p o k o rz e ń i k a r. W d z ie c k u ż ą d n y m ra d o ś c i ż y c ia w y ż e j o k re ś lo n y o b ra z B oga m oże w y w o ła ć je d y n ie r o z c z a r o w a n ie i n ie d o w ie r z a n ie 40, a w o k r e s ie d o r a s ta n ia d o p ro w a d z ić do ś w ia d o m e g o o d rz u c e n ia w ia ry . J e s t b o w ie m o b ra z e m n ie p ra w d z iw y m . N ic w ię c d z iw n e g o , że d z ie c k o n ie p o t r a f i t a k p o jm o w a n e g o B oga d a rz y ć z a u fa n ie m . S a m o je d n a k n ie m a d o ść w e w n ę tr z n e j siły , a b y p o d ją ć p o s z u k iw a n ie p ra w d z iw e g o o b ra z u B oga. D la te g o n a le ż y w y m a g a ć od d o ro s ły c h , sz c zeg ó ln ie od ro d z ic ó w , b y od p o c z ą tk u n ie w ią z a li n ie p o w o d z e ń czy s u k c e s ó w d z ie c k a z p o ję c ie m k a r y czy n a g ro d y ze s tr o n y B oga. W in n i z d a ć so b ie s p r a w ę z w y s tę p u ją c y c h u d z ie c k a s k ło n n o ś c i do a n im iz m u i p r z e c iw s ta w ia ją c się im , w s k a z y w a ć n a p r a w d z ie p rz y c z y n y i ź ró d ła n ie p o w o d z e ń czy su k c e s ó w , a je d n o c z e śn ie p rz y g o to w y w a ć d ziec k o p o w o li n a p rz y ję c ie p r a w d y o k r z y ż u 41. B IU L E T Y N K A T E C H E T Y C Z N Y ] ^ g 34 P o r. ta m ż e , 65. 35 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 64—66. 33 P o r. M . L e i s t, P ie r w s z e k r o k i k u B o g u , W a rs z a w a 1979, 19—25. 37 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 66. 38 T a m ż e . 39 P o r. H . G r o s s e - J ä g e r , N e u e T e n d e n z e n r e lig iö s e r F r ü h e r z ie h u n g , W e lt d es K in d e s 52(1974) 53— 54. 40 P o r. M . L e i s t , D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 42— 43. 41 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 66.
120
— A n im iz m o c h ro n n y D ru g ą o d m ia n ą a n im iz m u j e s t t a k z w a n y a n im iz m o c h ro n n y ( n a g r a d z a jący ). N a g ru n c ie t e j c e c h y m y ś le n ia p r z e d s ta w ia so b ie d z ie c k o B oga ja k o is to tę ś w ia d c z ą c ą s ta łą o p ie k ę i p o m o c w ro z w ią z y w a n iu tr u d n y c h s y tu a c ji ż y cia . I te ta k ż e w y o b ra ż e n ia tr z e b a w d z ie c k u p ro s to w a ć , i to n ie m a l p rz e z c a łe la ta . W p ro c e s ie d ą ż e n ia do o c z y sz c z e n ia o b ra z u B oga z z a u w a ż o n y c h n ie p ra w id ło w o ś c i tr z e b a u w z g lę d n ić sz c z e g ó ln ie tr z y w a ż n e c z y n n ik i. N a jp ie r w n a le ż y k o ry g o w a ć p o ję c ie m o d litw y p ro ś b y , o c z y sz c z a ją c ją z c e c h e g o izm u i m a g ii. W z w ią z k u z ty m tr z e b a b u d z ić w d z ie c k u , z a n o sz ą c y m do B o g a sw o je p ro ś b y , p o s ta w ę p a r tn e r s k i e g o o d d a n ia się B ogu, w y r a ż a j ą c ą się w g o to w o śc i p e łn ie n ia J e g o w o li. D ro g ę do ta k i e j p o s ta w y s t a n o w i n ie w ą tp liw ie u ś w ia d a m ia n ie d z ie c k u , a n a s tę p n ie w p ro w a d z a n ie go w p o s ta w ę w d z ię c z n o śc i, czci i u w ie lb ie n ia B oga o ra z k s z ta łto w a n ie w n im p o c z u c ia o d p o w ie d z ia ln e j m iło ści.D ru g im k r o k ie m w p ro c e s ie o czy szczan ia z a b a rw io n e g o a n im iz m e m o b r a z u B oga je s t k o ry g o w a n ie p o ję c ia n a g r a d z a n ia p rz e z B oga. N ie w ła ś c iw e r o z u m ie n ie n a g r a d z a n ia m o że ro z w in ą ć się w d z ie c k u do te g o s to p n ia , że z a c z n ie się d o m a g a ć , a b y w sz e lk ie d o b ro , p o s łu s z e ń s tw o itd . n a g r a d z a ł B óg w t e n s a m sp o só b , ja k c z y n ią to ro d z ic e . C o w ię c e j, b ę d z ie się s p o d z ie w a ć , że z o s ta n ie n a g ro d z o n e z e w n ę trz n y m p o w o d z e n ie m i szczęściem , a ta k ż e w śc iś le o k re ś lo n y m czasie i k o n k r e t n y c h w y d a r z e n i a c h 42. R o d zice i w y c h o w a w c y p o w in n i w ię c często d z ie c k u u ś w ia d a m ia ć , że Bóg n a g r a d z a w e w n ę tr z n ą , d ia lo g ic z n ą z N im w ię z ią . W tę w ię ź tr z e b a s to p n io w o d z ie c k o w p r o w a d zać 43.
W re s z c ie tr z e c i c z y n n ik d o ty c z y w ła śc iw e g o r o z u m ie n ia d z ia ła n ia B oga. D zieci w ią ż ą d z ia ła n ie B oga ze sz czeg ó ln ie w a ż n y m i w y d a rz e n ia m i, a le n ie d o s trz e g a ją G o w d z ia ła n iu sił n a t u r y i w d z ia ła ln o ś c i c z ło w ie k a . W ła ś n ie d la te g o tr z e b a u czy ć d z ie c k o d z ię k o w a n ia B ogu n ie ty lk o za te szczeg ó ln e w y d a rz e n ia , a le za w s z y s tk o , co o tr z y m u je od B oga w c a ły m ży ciu . N ależy p rz y p o m in a ć , że O n d z ia ła d la d o b r a p o szczeg ó ln eg o c z ło w ie k a ta k ż e p rz e z in n y c h lu d z i i p o p rz e z s iły p r z y r o d y 44. T eg o ro d z a ju o d d z ia ły w a n ie w y c h o w a w c z e w y m a g a od ro d z ic ó w i w y c h o w a w c ó w c ie rp liw o ś c i i k o n s e k w e n t n e g o p rz e c iw d z ia ła n ia o m ó w io n y m p o w y ż e j z a g ro ż e n io m , k tó r y c h p o d ło żem s ą n a t u r a l n e w ła ś c iw o ś c i m y ś le n ia d z ie c k a .
M a g ic z n y o b ra z B oga
W a ż n ą p rz e s z k o d ę w tw o r z e n iu się p o p ra w n e g o o b ra z u B o g a, a ty m s a m y m w n a w ią z a n iu z N im k o n ta k tu , s ta n o w i ta k ż e p o ja w ia ją c y się u d z ie c k a w w ie k u p rz e d s z k o ln y m m a g iz m . P o le g a on n a p rz y p is y w a n iu o k re ś lo n y m p rz e d m io to m , sło w o m b ą d ź c z y n o m m o cy m a g ic z n e j. M oże ją d z ie c k o w ią z a ć n a w e t z m o d litw ą , g d y n ie w y ja ś n i się m u w y s ta r c z a ją c o je j z n a c z e n ia . J e s t z d o ln e p o jm o w a ć ją ja k o m a g ic z n e z a k lę c ie , k tó r e g o b e z sk u te c z n o ś ć u z a s a d n ia so b ie w y łą c z n ie ja k im ś n ie d o p a tr z e n ie m w f o r m a ln y m je j w y k o n a n iu 45.
U tr w a la n i u się m a g iz m u m o g ą s p r z y ja ć ró ż n o r o d n e a m u le ty , z n a k i r e l i g ijn e czy w iz e r u n k i ś w ię ty c h , z w ła s z c z a g d y w p o s łu g iw a n iu się n im i d o jd z ie do g ło s u źle z r o z u m ia n a re lig ijn o ś ć . P o d o b n ą r o lę o d g r y w a ją ta k ż e w s z e l k ie g o r o d z a ju z a b o b o n y 4β. 42 P o r. ta m ż e , 67. 43 P o r. ta m ż e . 44 P o r. ta m ż e . 45 P o r. H .-J . F r a a s, d z. c y t., 129. 46 P o r. M . L e i s t, D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 42.
B IU L E T Y N K A T E C H E T Y C Z N Y
121
W re s z c ie w y c h o w a n ie r e lig ijn e , w k tó r y m n a d m i e r n i e p o d k r e ś la się szczeg ó ło w e e le m e n ty czy p r z e d m io ty c h r z e ś c ija ń s k ie j w ia r y , b ą d ź p o sz c z e g ó l n e f o r m y p o b o ż n o śc i (z n a k k rz y ż a , w o d a św ię c o n a , k o ś c ió ł-b u d y n e k , t a b e r n a k u lu m , w ie c z n a la m p k a , s k ła d a n ie r ą k , p r o c e s je ) 47, p o z o s ta je ta k ż e „ n a u s łu g a c h ” k s z ta łto w a n ia się w d z ie c k u fa łs z y w e g o — m a g ic z n e g o o b r a z u B oga. D z ie je się t a k z w ła sz c z a w te d y , g d y w s z y s tk ie w s p o m n ia n e w y ż e j s p r a w y p r z y b liż a s ię ju ż m a łe m u d z ie c k u , n ie z w r a c a ją c je d n o c z e ś n ie u w a g i n a o d p o w ie d n ie p rz y g o to w a n ie go d o ic h z ro z u m ie n ia i p rz y ję c ia .
J e d n y m z w a ż n ie js z y c h c z y n n ik ó w p r z e c iw d z ia ła ją c y c h tw o r z e n i u się f a ł szy w eg o o b ra z u B oga, p o z o s ta ją c e g o p o d w p ły w e m m a g iz m u czy a n im iz m u ,
je s t u ś w ia d a m ia n ie d z ie c k u , że B óg je s t w ie lk i i n ie p o ję ty , że n ie je s t k im ś, k to s to i n ie ja k o d o d y s p o z y c ji c z ło w ie k a i n ie r e a g u j e n a ż a d n e jeg o c z a r o d z ie js k ie z a k l ę c i a 48.
4. C z y n n ik i s p r z y ja ją c e p ra w id ło w e m u k s z ta łto w a n iu się o b ra z u B o g a
D o tą d m ó w iliś m y o c z y n n ik a c h d e f o r m u ją c y c h w d z ie c k u o b ra z B o g a o ra z o m o ż liw o śc i w y c h o w a w c z e g o p rz e c iw d z ia ła n ia im . O b e c n ie z a jm ie m y się n a p ie r w s z y m m ie js c u p ra w id ło w y m p ro c e s e m tw o r z e n ia o b ra z u B oga. W sk a ż e m y n a k o n ie c z n o ść o p a r c ia go n a c o d z ie n n y c h d o ś w ia d c z e n ia c h d z ie c k a . Z w ró ć m y u w a g ę n a z n c z e n ie w ty m p ro c e s ie ro z m ó w i o p o w ia d a ń n a te m a t rz e c z y w is to ś c i o ta c z a ją c e j d ziec k o , a ta k ż e p rz e ż y ć z w ią z a n y c h z d o ś w ia d c z e n ie m b ó lu , c ie r p ie n ia czy śm ie rc i k o g o ś z b lis k ic h .
O d k r y w a n i e s t o s u n k u B o g a d o ś w i a t a
M a łe d z ie c k o p o s ia d a n a t u r a l n ą sk ło n n o ś ć tłu m a c z e n ia c a łe g o ś w ia ta ja k o u p o rz ą d k o w a n e g o z e s p o łu c e l ó w 4S. N a z y w a m y ją fin a liz m e m . O w ą s p o n t a n ic z n ą sk ło n n o ś ć ( w y s tę p u ją c ą ta k ż e u d z ie c k a w y c h o w y w a n e g o a r e lig ijn ie ) m o ż n a w z m a c n ia ć p rz e z p o u c z e n ia n a t e m a t d o b ro c i B o g a, d z ię k i k tó r e j l u d z ie m o g ą się cieszy ć d a n y m im p rz e z B o g a p ię k n e m ś w ia t a 50.
W z a le ż n o ś c i od sp o s o b u p r z e d s ta w ia n ia d z ie c k u , n a cz y m p o le g a d o b ro ć B oga, p o w s ta n ie w n im p o z y ty w n y b ą d ź n e g a ty w n y o b ra z B o g a. N a iw n y i je d n o s tr o n n y s p o s ó b m ó w ie n ia o B ogu, o J e g o d o b ro c i i O p a trz n o ś c i s p r z y ja tw o r z e n iu się w d z ie c k u fa łs z y w e g o o b r a z u B oga. P o w s ta je o n w ó w c z a s, g d y m ó w im y o B o g u je d y n ie p r z y o k a z ji w y d a r z e ń p r z y je m n y c h i d o b r y c h 51. R o z m o w y o d z i e l e s t w o r z e n i a D o w a ż n y c h s p r a w , m a ją c y c h w p ły w n a p o w s ta ją c y w d z ie c k u o b ra z B o g a, n a le ż ą jeg o p y ta n i a n a te m a t s e n s u ś w ia ta . D zie c k o c h c e w ie d z ie ć , ja k p o w s ta ł ś w ia t i c z e m u m a słu ży ć. O d p o w ie d ź , j a k ą o tr z y m a n a s ta w ia n e p y ta n i a , b ę d z ie k s z ta łto w a ć w n im p o p r a w n y b ą d ź fa łs z y w y o b r a z B oga. D a ją c d z ie c k u o d p o w ie d ź n a je g o p y ta n i a , n a le ż y s ię lic z y ć z c h a r a k t e r y s ty c z n y m d la je g o sp o s o b u m y ś le n ia a rty f ic ja liz m e m , k tó r y c e c h u je p r z e k o n a n ie , że w s z y s tk ie rz e c z y z o s ta ły s k o n s tr u o w a n e p rz e z c z ło w ie k a lu b p rz e z B oga, a le d z ia ła ją c e g o n a sp o s ó b l u d z k i 52. A r ty f ic ja liz m r ó ż n i się o d o m ó w io n e g o w y ż e j a n im iz m u , a c z k o lw ie k p o s ia d a z n im c e c h y w s p ó ln e . 47 P o r. H. G r o s s e - J ä g e r , a rt. c y t., 52. 48 P o r. M . L e i s t, D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 42. 48 P o r. В. G r o m , a rt. c y t., 67. 50 P o r. ta m ż e , 67— 69. 51 P o r. H . G r o s s - J ä g e r , a rt. c y t., 52—53. 52 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 69.
122
J e ż e li p r z y te g o r o d z a j u s p o s o b ie m y ś le n ia d o s ta rc z y m y d z ie c k u d o s ło w n y c h o p o w ia d a ń z B ib lii, n p . o d z ie le s tw o r z e n ia , b a rd z o ła tw o z a c z n ie so b ie w y o b r a ż a ć B o g a ja k o r z e m ie ś ln ik a , k o le jn o w y tw a r z a ją c e g o i o ż y w ia ją c e g o k a ż d e ze s tw o r z e ń . N ie tr z e b a u z a s a d n ia ć , że t e n s p o s ó b p o s tę p o w a n ia ła tw o m o że d o p ro w a d z ić do z a f a łs z o w a n ia w d z ie c k u p ra w d z iw e g o , b ib lijn e g o o b r a z u B o g a - S tw ó r c y 58 i p rz e s z k a d z a ć o ra z o p ó ź n ia ć w n im p r a w d z iw ie r e l i g i j n e, a ta k ż e n a u k o w e r o z u m ie n ie ś w i a t a 54.
S w o is te w y k r z y w ie n ie o b r a z u B o g a m o że ta k ż e n a s t ą p ić p o d c z a s w y ja ś n ia n i a d z ie c k u je g o p rz e ż y ć , o b ja ś n ia n i a d o s trz e ż o n y c h w y d a r z e ń , z k tó r y m i się s p o tk a ło , je ś li B o g a u k a z y w a ć s ię b ę d z ie z a b e z p o ś r e d n ią p rz y c z y n ę w s z e l k ic h w y d a rz e ń , z a m ia s t j e j sz u k a ć w w ie lu w y p a d k a c h i o d n a jd y w a ć ją w s a m y m c z ło w ie k u . W p r z e d s ta w io n y c h w y ż e j p r z y p a d k a c h r o d z ic e p o w in n i p o m a g a ć d z ie c k u w z d o b y w a n iu u m ie ję tn o ś c i o d p o w ia d a n ia n a n u r t u j ą c e je p y ta n i a p rz y p o m o c y n a u k o w e j o b s e r w a c ji, a ta k ż e b a d a ń i p o s z u k iw a ń . P r z y ty m n ie n a l e ż y się o b a w ia ć , że te g o r o d z a ju z a b ie g i w y c h o w a w c z e w y k lu c z ą B o g a. W rę c z p rz e c iw n ie . D o s ta r c z ą w ie le m o ż liw o śc i w s k a z y w a n ia d z ie c k u n a B o g a, z w ła szcza w te d y , g d y z a d z iw i je i w p r a w i w z d u m ie n ie z a o b s e r w o w a n y w ś w ie c ie ła d i je g o s e n s o w n o ść . P o d s u n ą d z ie c k u w ie le t e m a tó w do ro z m ó w o B o g u , k tó r y p o d a r o w a ł n a m ś w ia t ja k o w ie lk ą „m o ż liw o ść " , ja k o w a ż n e z a d a n ie , k tó r e S tw ó r c a z le c ił n a m d o s p e ł n i e n i a 5S. C h c ą c p rz e c iw d z ia ła ć z b y t je d n o s tr o n n e m u o d k r y w a n iu p rz e z d z ie c k o B oga, n a le ż y b u d z ić w n im w e w n ę tr z n y z m y s ł o d c z u w a n ia w p r a w d z ie n ie w y o b r a ż a ln e j, lecz d o ś w ia d c z a ln e j śc isłe j w ię z i z B o g iem . N a t e j ty lk o d r o d z e m o ż e d z ie c k o d o św ia d c z y ć d z ia ła n ia B oga, k tó r y je s t p o c z ą tk ie m w s z y s t k ie g o , a le n ie n a sp o só b d z ia ła n ia „ rę k o d z ie ln ic z e g o ”, le c z d z ia ła n ia w y p ły w a ją c e g o z m iło ści.
C h c ą c w z m a c n ia ć w ię z i d z ie c k a z B o g iem , tr z e b a ta k ż e z w ró c ić u w a g ę n a s to s o w a n ą m o ty w a c ję . Ś w ia t n ie d la te g o je s t se n s o w n y , a jeg o S tw ó rc a n ie d la te g o d o b ry , że d a ł lu d z io m ży cie, a c a łe s tw o r z e n ie w r a z z s iła m i n a tu r y p o d p o rz ą d k o w a ł c z ło w ie k o w i o ra z w łą c z y ł w s łu ż b ę d la jeg o d o b ra , lecz d la te g o , że w y p e łn ia ją c B oże p o le c e n ie , lu d z ie m o g ą i m u s z ą t e n ś w ia t u c z y n ić s e n s o w n y m . T o p r z e k o n a n ie p o m a g a w p rz e ż y w a n y c h n ie p o w o d z e n ia c h , w y p a d k a c h i ś m ie rc i łą c z y ć się z s a m y m ź ró d łe m i c e le m w s z e lk ie go d o b ra , s z u k a ć b lis k o ś c i B o g a, k tó r y d a je c z ło w ie k o w i n a jw ię k s z e p o cz u c ie b e z p ie c z e ń s tw a 5e. R o z m o w a n a t e m a t t r u d n y c h d o ś w i a d c z e ń ż y c i a D z ie c k u tr z e b a ta k ż e u ś w ia d a m ia ć , że n a ś w ie c ie is tn ie je w ie le n ę d z y i c ie r p i e n i a 57. R o z m a w ia ją c n a t e m a t d o b ro c i B o g a i p ię k n a stw o rz o n e g o p rz e z N ieg o ś w ia ta , n a le ż y ró w n ie ż p o d k re ś la ć , że m im o to lu d z ie d o ś w ia d c z a ją ta k ż e n ie s p ra w ie d liw o ś c i, c ie r p ie ń , w o je n n io s ą c y c h ś m ie rć i s a m e j ś m i e r c i 58. D zieck o z r e s z tą sa m o d o ś w ia d c z a c ie r p ie n ia , n ie s p ra w ie d liw o ś c i i ś m ie rc i. Z d a n ie m G. H o m m e l , d z ie c i w w ie k u 4—5 l a t m o g ą in te n s y w n ie c ie r p ie ć i cierpią^ J e d y n ie d o r o ś li n ie b io r ą teg o f a k t u p o w a ż n ie p o d u w a g ę 59. M. L e i s t d o d a je , że d z ie c k o p rz e ż y w a o w ie le w ię c e j b ó lu , sa m o tn o ś c i, s m u tk u , n iż m y d o ro ś li je s te ś m y w s ta n ie so b ie w y o b ra z ić . P ra w d o p o d o b n ie p rz e ż y w a te ż o w ie le w ię c e j lę k u , n iż d o r o ś li c h c ą z a u w a ż y ć . D la te g o tr u d n e 88 P o r. ta m ż e . 84 P o r. ta m ż e . 55 P o r. H. G r o s s e - J ä g e r , a rt. c y t., 50— 5*. 56 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 69. 57 P o r. M . L e i s t , 2.1.3. A b e n te u e r m i t G o tt, a rt. c y t., 6. 58 P o r. B. G r o m , a rt. c y t., 69; H. G r o s s e - J ä g e r , a rt. c y t., 52. 89 P o r. G. H o m m e l , H a n d b u c h f ü r H a lb g lä u b ig e , M ü n c h e n 1974, 21.
B IU L E T Y N K A T E C H E T Y C Z N Y
123
s p r a w y ż y c ia n a le ż ą do w a ż n y c h p ro b le m ó w d z ie c k a . T rz e b a je s ta w ia ć n a r ó w n i ze s m u tk ie m , b ó le m , ro z c z a ro w a n ie m d o ro s ły c h ee. T y m c z a s e m , z a u w a ż a G. H o m m e 1, w w ie lu s ło w n ik a c h p e d a g o g ic z n y c h , w y d a w a n y c h n a te r e n ie R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m ie c , n ie z n a jd u je m y t a k ic h h a s e ł ja k „ c ie rp ie n ie ” , „ b ó l” , „ m ą k a ” . N a to m ia s t n a tr a f i a m y n a ic h p o z y ty w n e o d p o w ie d n ik i: „ ra d o ś ć ” , „ p o k ó j” , „ sz częście” , „ z d ro w ie ”, itd . P r z y to c z o n y f a k t z d a je się w s k a z y w a ć n a z b y t p o w ie rz c h o w n e t r a k to w a n ie w w y c h o w a n iu p r o b le m a ty k i c ie r p ie n ia m ałeg o d z ie c k a el.Z a k ła d a ją c , że d o ś w ia d c z e n ie c ie r p ie n ia n ie je s t m a łe m u d z ie c k u obce, m u s im y ro z m a w ia ć z n im o B ogu, o J e g o d o b ro c i n ie ty lk o w te d y , g d y o d c z u w a i p rz e ż y w a ra d o ś ć , p rz y je m n o ś ć , p ię k n o , le c z m ó w ić o N im ta k ż e w o b liczu b ó lu , p o c z u c ia k rz y w d y , w c ie r p ie n iu d z ie c k a . T eg o ro d z a ju ro z m o w y są k o n ie c z n e , c h o ć b y ze w z g lę d u n a m o ż liw o ść ro z c z a ro w a ń . D zieck o p rz e c ie ż d o s trz e g a , że m im o d o b ro c i B oga d z ie je się ty le n ie s p ra w ie d liw o ś c i i k rz y w d . T rz e b a k o n ie c z n ie d z ie c k u u św ia d o m ić , że w ie le n ieszczęść, c ie r p ie ń p o w s ta je z w in y lu d z i. O n i m o g ą i p o w in n i p rz e s z k o d z ić ic h p o w s ta w a n iu . Ic h o b o w ią z k ie m je s t w a lc z y ć z n im i.
I s tn ie j ą je d n a k s y tu a c je n ie z a le ż n e od c z ło w ie k a , ta k i e j a k p o w o d zie, tr z ę s ie n ia ziem i, k a ta s tr o f y itp ., k tó r e te ż n io s ą z s o b ą c ie r p ie n ie i śm ie rć . W ta k ic h w y p a d k a c h tr z e b a ja s n o d z ie c k u p o w ie d z ie ć , że n ie p o tr a f im y ic h w y ja ś n ić , o d p o w ie d z ie ć , d la c z e g o t a k się d z ie je . T e w ła ś n ie s tw ie r d z e n ia s ą w a ż n e d la p o p ra w n e g o ro z w o ju re lig ijn e g o d z ie c k a i b u d z e n ią jeg o w ia ry . D zieck o m a s to s u n k o w o w c z e ś n ie d o s trz e c , że B óg p o z o s ta je d la czło w ie k a w c ią ż n ie z g łę b io n ą ta je m n ic ą , że is tn ie ją ró w n ie ż m o m e n ty i s y tu a c je , w k tó r y c h B óg je s t d la c z ło w ie k a z u p e łn ie n ie p o ję ty 62.
O p o w i a d a n i e o B o g u n i o s ą c y m p o m o c w l u d z i a c h G d y d ziec k o s ty k a się z c ie r p ie n ie m , n ie s p ra w ie d liw o ś c ią , itp ., tr z e b a m u w sp o só b szc z e g ó ln y u ś w ia d a m ia ć , że B óg ch ce, a b y lu d z ie so b ie w z a je m n ie p o m a g a li **. N a le ż y je u czy ć, że w o b lic z u c ie r p ie n ia , n ie s p ra w ie d liw o ś c i m a o b o w ią z e k sa m o n a rz e c z p o k rz y w d z o n y c h z czegoś z re z y g n o w a ć .
P rz y z w y c z a ja ją c d z ie c k o do w y rz e c z e ń n a rz e c z in n y c h , n ie m o ż n a p o m ija ć is to tn e j m o ty w a c ji ta k ie g o p o s tę p o w a n ia . U d z ie c k a lic z ą się n ie t y le r a c j e ro z u m o w e , ile e m o c jo n a ln e o d c z u c ia p o tr z e b y w y rz e c z e n ia . B ra k t e go ro d z a ju p rz e ż y ć m o że z a m y k a ć p rz e d n im d ro g ę do p e łn e g o ż y c ia w ia r ą , bo n ie z n a jd z ie o n a o p a rc ia w jeg o s e r c u e4.
O d k ry w a n e p rz e z d z ie c k o i c o ra z b a r d z ie j u ś w ia d a m ia n e z a d a n ie n ie s ie n ia p o m o c y p o tr z e b u ją c y m ro z w ija w n im o b ra z B o g a, in te re s u ją c e g o się c o d z ie n n o śc ią c z ło w ie k a , c a ły m jeg o ż y cie m , je g o ra d o ś c ia m i i szczęściem , a ta k ż e tr o s k a m i i c ie r p i e n i a m i 65, B oga, k tó r y p rz y c h o d z i z p o m o c ą w l u d z ia c h .
O d k r y w a n i e B o g a w d o ś w i a d c z e n i u ś m i e r c i
P o d o b n ie ja k c ie r p ie n ia n ie m o ż n a ta k ż e z a m ilc z a ć p rz e d d z ie c k ie m f a k t u ś m ie rc i. P o m ija n ie go s p r o w a d z a ło b y re lig ię d o p o z io m u in f a n ty ln e g o , do r o z p a t r y w a n ia w s z y s tk ic h w y d a rz e ń je d y n ie w w y m ia r z e o b e c n e j, p r z e m i ja j ą c e j r z e c z y w is to ś c i66. 60 P o r. M . L e i s t, K e in G la u b e o h n e E r fa h r u n g , d z. c y t., 37. 61 P o r. G. Η о m m e 1, d z. c y t., 21. 62 Р ог. H . G r o s s e - J ä g e r , a rt. c y t., 52. 63 Р ог. M . L e i s t , 2.1.3. A b e n te u e r m i t G o tt, a rt. c y t., 6. 64 Р о г. M . L e i s t , D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 44— 45. 65 P o r. ta m ż e , 7. ee p o r. p . R a n w e z, d z. c y t., 79.
124
N ie m o ż n a łu d z ić d z ie c k a o b ra z e m ś w ia ta z d ro w e g o , a b y zaoszczęd zić m u ro z c z a r o w a ń czy u k r y ć p rz e d n im c h o ro b ę i b e z siln o ść c z ło w ie k a , ś m ie rć czy in n e p rz e ż y c ia , w k tó r y c h d o ś w ia d c z a m y s w e j z a le ż n o śc i i n ie d o s ta tk u e7. D zieck o p o tr z e b u je ś w ia d e c tw a d o ro s ły c h ta k ż e w ty c h tr u d n y c h p rz e ż y c ia c h . W a ż n e są w n im n ie ty le sło w a , co z a jm o w a n e p o s ta w y . O n e to o d g ry w a ją z a s a d n ic z ą ro lę w k s z ta łto w a n iu się p o s ta w d z ie c k a . O d d o ro s ły c h u c z y się z a c h o w a ń — a k c e p to w a n ia b ą d ź b u n tu — g d y d o się g n ą je s y t u a c je p rz y k r e , n io s ą c e b ól, s m u te k , c ie r p ie n ie i s a m ą śm ie rć .
C h c ia ż sło w a p e łn ią ro lę d ru g o r z ę d n ą , n ie m o ż n a ic h c a łk ie m le k c e w a żyć. P o s łu g u ją c się n im i, tr z e b a je d y n ie u n ik a ć u p ro s z c z e ń czy n a iw n e g o tłu m a c z e n ia z a is tn ia ły c h f a k tó w 68.
C h c ą c le p ie j w y ja ś n ić , ja k ta k ie ro z m o w y p o w in n y p rz e b ie g a ć , p r z y to c z y m y p o d a n y p rz e z P . R a n w e z p rz y k ła d . M a tk a c z y ta ła i o b ja ś n ia ła d z ie c io m f r a g m e n ty P is m a Ś w ię te g o . R o z w a ż a ła z n im i m ię d z y in n y m i t a je m n ic ę w ie lk a n o c n ą . P r z e d s ta w iła ją ja k o w e jś c ie d o Z ie m i O b ie c a n e j, ja k o p o w ró t do d o m u O jca. G d y po d łu g ie j c h o ro b ie z m a r ł u k o c h a n y p rz e z d z ie c i d z ia d e k , w ro z m o w ie n a t e m a t je g o ś m ie rc i m a t k a p rz y p o m n ia ła ro z m o w ę n a te m a t ta je m n ic y w ie lk a n o c n e j. P o w ie d z ia ła , że d la d z ia d k a n a d e sz ła W ie lk a n o c , że p rz e s z e d ł d o Z ie m i O b ie c a n e j, p o w ró c ił do d o m u O j c a " . B ez w ie lk ic h słó w i w y ja ś n ie ń m o ż n a d z ie c k u p rz e k a z a ć g łę b o k ą r z e c z y w isto ść c h r z e ś c ija ń s k ie j śm ie rc i, g d y n a je j p rz y ję c ie ju ż z n a c z n ie w c z e ś n ie j d z ie c i z o s ta ły p rz y g o to w a n e . B óg, k tó r y p o w o ła ł d o sie b ie ic h u k o c h a n eg o d z ia d k a , n ie z o s ta ł p r z e d s ta w io n y ja k o te n , k tó r y k rz y w d z i, lecz d o c h o w u je d a n y c h o b ie tn ic .
R e lig ijn e p o u c z e n ia p o w in n y z a te m w s p ie r a ć d z ia ła n ia m a ją c e z w ią z e k z w ia r ą . Ic h c e le m p ie r w s z o rz ę d n y m m a b y ć tr a f ie n ie d o s e r c a d z ie c k a , a n ie p o s z e rz e n ie jeg o w ie d z y . D la te g o te ż tr z e b a p rz y b liż a ć d z ie c k u p rz e d e w s z y s tk im B oży p la n z b a w ie n ia , i tę w a ż n ą p r a w d ę , że ś w ia t n a le ż y do B o g a i k ie d y ś n a n o w o , d z ię k i Je z u s o w i, p o w ró c i do O jca. To w ła ś n ie z n a
czy o k re ś le n ie , że p o c z u c ia w in n y „ tr a f ia ć do s e r c a ” d z ie c k a . W sz e lk ie p o u c z e n ia m a ją b u d z ić w d z ie c k u n a d z ie ję , o ż y w ia ć ją i n ie d o p u sz c z a ć do je j p rz y g a s z e n ia 70.
5. R o la m o d litw y w r o z w o ju w ia ry i w ię z i m a łe g o d z ie c k a z B o g iem
Z d a n ie m w ie lu a u to r ó w n a jw ię k s z e z n a c z e n ie w ro z w o ju w ia r y d z ie c k a p o s ia d a m o d litw a . S tą d te ż te n p r o b le m je s t c z ę sto p r z e d m io te m ic h r o z w a ż a ń . P o d s ta w w ia r y d z ie c k a n a le ż y s z u k a ć w s p o n ta n ic z n y c h , c o d z ie n n y c h jeg o k o n ta k t a c h z o to c z e n ie m , w z d o b y w a n y c h n a t e j d ro d z e d o ś w ia d c z e n ia c h . W o b c o w a n iu z lu d ź m i d o m a g a się d z ie c k o p o m o cy , z a p e w n ie n ia b e z p ie c z e ń s tw a , z a s p o k o je n ia p o tr z e b z z a k r e s u h ig ie n y . W ia r a ro d z i się n a g r u n c ie o d n ie s ie n ia ty c h p o d s ta w o w y c h p rz e ż y ć i d o ś w ia d c z e ń do B o g a 71. J a k d o c h o d z i do p o łą c z e n ia ty c h p o d s ta w o w y c h d o ś w ia d c z e ń z B o g iem ? P ie r w s z y w a r u n e k s ta n o w i z a is tn ie n ie sa m e g o p rz e ż y c ia . D zieck o m u s i je p o s ia d a ć (np. p o c z u c ie b e z p ie c z e ń s tw a ). D ru g i d o ty c z y w y r a ż a n ia p o s ia d a n y c h d o św ia d c z e ń p rz y p o m o c y słów . D zieck o n ie ty lk o m a d o św ia d c z a ć r a d o ś c i czy z a u fa n ia , m a ta k ż e n a u c z y ć się o n ic h m ó w ić , je w y p o w ia d a ć . P o m a g a ją c d z ie c k u w w y p o w ia d a n iu jeg o p rz e ż y ć , n ie w o ln o z a p o m in a ć 87 P o r. M . L e i s t, K e in G la u b e o h n e E r fa h r u n g , d z. c y t., 53. C8 P o r. P . R a n w e z , d z. c y t., 79. 89 P o r. ta m ż e . 70 P o r. M . L e i s t , D as G o tte s b ild d e s K le in k in d e s , a rt. c y t., 48. 71 P o r. ta m ż e , 56— 57.
