Biuletyn liturgiczny

Jan Janicki, Jan Miazek, Bogusław

Nadolski

Biuletyn liturgiczny

Collectanea Theologica 63/2, 101-123

1993

B I U L E T Y N Y

I

R E C E N Z J E

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 63 (1993) n r 2

BIULETYN LITURGICZNY

Z a w a r to ś ć : l. P O K U T A W K O Ś C IE L E P IE R W O T N Y M — I/И W . II. O D ­ N O W A S A K R A M E N T U P O K U T Y * I. P O K U T A W K O Ś C IE L E P IE R W O T N Y M — I / I I W. 1. W stą p

K o śc ió ł p o z n a je , c ią g le n a n o w o , d o k ła d n ie s w o ją n a t u r ę i p r z e n ik a d o ­ g łę b n ie j e j e le m e n ty : lu d z k ie i b o sk ie , w id z ia ln e i n ie w id z ia ln e , s ła b e i n ig d y n ie z n is z c z a ln e . I c o ra z b a r d z ie j je s t św ia d o m y teg o , ż e „ c h o c ia ż n a s k u te k B o żeg o z rz ą d z e n ia j e s t ś w ię ty i n ie n a g a n n y , to je d n a k s k ła d a się z c z ło n k ó w , k tó r z y m o g ą s ię sk a la ć w in ą i d la te g o p o tr z e b u ją c ią g łe g o n a w r a c a n ia d o B o ­ g a o ra z o d n o w ie n ia i to n ie ty lk o w e w n ę trz n e g o i o so b isteg o , le c z ta k ż e z e w ­ n ę tr z n e g o i sp o łe c z n e g o ” 1. K o śc ió ł z p o c z u c ie m w ie lk ie j o d p o w ie d z ia ln o śc i, o d p o c z ą tk u sw o je g o is tn ie n ia , w s łu c h iw a ł się i w y p e łn ia ł B oży n a k a z p o k u ty z a w a r ty w n a u c z a n iu C h ry s tu s a g ło sz ą c e g o : „C zas s ię w y p e łn ił i b lis k ie je s t K ró le s tw o B oże. N a w r a c a jc ie się (P o k u tę czy ń cie) i w ie rz c ie w E w a n g e lię ” (M k 1,15). „ T e w ła ś n ie sło w a s ą ja k b y s z c z y te m i s tre s z c z e n ie m c a łe g o życia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . D o K r ó le s tw a C h ry s tu s o w e g o m o ż e m y w e jś ć ty lk o p rz e z n a ­ w ró c e n ie („ m e ta n o ia ” ), cz y li p rz e z w e w n ę t r z n ą p r z e m ia n ę c a łe g o c z ło w ie k a , p rz e z k tó r ą z a c z y n a o n m y śle ć , są d z ić i u k ła d a ć s w o je ż y c ie p rz e p o jo n y tą ś w ię to ś c ią i m iło ś c ią B o żą, k tó r e w p e łn i c z a su z o sta ły u ja w n io n e w S y n u (B ożym ) i n a m w p e łn i u d z ie lo n e ” 2. W ie r n i K o śc io ła p ie rw s z y c h w ie k ó w c z u ­ li s ię p r z y n a g le n i w e z w a n ie m k ie r o w a n y m p rz e z S y n a B ożego d o n a w r ó c e n ia i J e g o p r z y k ła d e m p o k u ty . Ż y li p o n a d to d z ie d z ic tw e m m y ś li b ib lijn e j, p r z e ­ n ik n ię te j a k c e n ta m i p o k u t n y m i8 : o b o k lic z n y c h w e z w a ń ze s tro n y p ro ro k ó w S ta r e g o T e s ta m e n tu , p a m ię ta li, iż „ p o k u ta ju ż p rz e d C h ry s tu s e m u w a ż a n a b y ła ja k o 'śro d e k o s ią g n ię c ia i z a ra z e m ja k o z n a k d o s k o n a ło śc i i św ię to śc i, co p o tw ie r d z a ją p r z y k ła d y : J u d y ty , D a n ie la , A n n y p r o r o k in i i w ie lu z n a k o m i­ ty c h m ę ż ó w i k o b ie t, k tó r z y w p o s ta c h i m o d litw ie d n ie m i n o c ą s łu ż y li B o g u z ra d o ś c ią i w e s e le m ” 4.

S p o łe c z n o ś ć K o śc io ła ż y ła w e z w a n ie m d o p o k u ty , k tó r e ro z le g a ło się n a p rz e ło m ie S ta r e g o i N o w eg o T e s ta m e n tu w n a u c z a n i u J a n a C h rz c ic ie la i s t a ­ n o w iło g łó w n y t e m a t je g o p r z e p o w ia d a n ia : „ N a w ró ć c ie się, b o b lis k ie je s t K ró le s tw o n ie b ie s k ie ... W y d a jc ie w ię c g o d n y o w oc n a w ró c e n ia ...” (M t 3 ,2 .8 )5. * R e d a k to r e m b iu le ty n u je s t k s. B o g u s ła w N a d o l s k i T C h r., W a rs z a w a . 1 P a w e ł V I, P a e n ite m in i (P P K , t. I, z. 2, 69). * J . w . (P P K , t. I, z. 2,· 77). * S. W i t e k , S a k r a m e n t p o je d n a n ia , P o z n a ń — W a rs z a w a 1979, 11. 4 P a w e ł V I, P a e n ite m in i (P P K , t. I, z. 2, 76). 5 P o r. A . S u s k i , W e z w a n ie do p o k u ty w N o w y m T e sta m e n c ie , A K 89(1977) 411, 20—23; S. W i t e k , dz. c y t., 11— 12; S. С z e r w i k, Z a r y s d z ie ­

j ó w p o k u tn e j p r a k t y k i K o śc io ła , w : S a k r a m e n t p o k u ty . T eologia. L itu rg ia .

„ W e z w a n ie do p o k u ty w k o n te k ś c ie z a p o w ie d z ia n e g o są d u , s ta w ia p rz e p o ­ w ia d a n ie J a n a C h rz c ic ie la w rz ę d z ie p r z e p o w ia d a n ia p ro ro c k ie g o d p o z w a la p rz y p u s z c z a ć , że z a s a d n ic z y n a c is k z o s ta ł p o ło żo n y n a a s p e k t n a w ró c e n ia , k tó ­ r e n ie m o że s p ro w a d z a ć się d o p o zo ró w . S tą d J a n w y r a ź n ie p o s tu lu je w y d a ­ n ie o w o cu g o d n e g o p o k u ty ” 9. J a n s ta w ia p o sz c z e g ó ln y m g ru p o m k o n k r e tn e w y m a g a n ia , o d p o w ia d a ją c e ic h s y tu a c ji (Ł k 3,10— 14), ta k a b y ic h ż y c ie by ło o d tą d z g o d n e z ic h p o s ta w ą p o k u tn ą 7. C h r y s tu s P a n d a je p r z y k ła d p o k u ty p r z y jm u ją c c h rz e s t J a n o w y (Ł k 3, 21), a sw o je n a u c z a n ie ro z p o c z y n a o d te g o sa m e g o w e z w a n ia d o p o k u ty , co J a n a C h rz c ic ie la : „ N a w ra c a jc ie się i w ie rz c ie w E w a n g e lię ” (M k 1,15). J e z u s p o d ­ j ą ł w e z w a n ie J a n a C h rz c ic ie la do ż a lu z a g rz e c h y i w e w n ę trz n e g o n a w r ó c e n ia , a le u k a z a ł je w n o w y c h w y m ia r a c h ; o ile w e z w a n ie J a n a b y ło z n a k ie m K r ó ­ le s tw a , k tó r e n a d c h o d z i, o ty le w e z w a n ie J e z u s a C h ry s tu s a s ta w ia w s z y s tk ic h w o b e c K ró le s tw a , k tó r e ju ż p rz y s z ło w J e g o o s o b i e 8. W e z w a n ie g rz e s z n ik ó w do p o k u ty (n a w ró c e n ia ) s ta n o w i p o d s ta w o w ą c e c h ę p o s ła n n ic tw a J e z u s a (Ł k 5,32), k tó r y b ę d ą c S y n e m C z ło w ie c z y m o d p u sz c z a g rz e c h y (p o r. M t 9,6 itp .). P o s ła n n ic tw o g ło s z e n ia p o k u ty p o le g a ją c e j n a n a w ró c e n iu p r z e k a z a ł J e ­ z u s sw o im u czn io m , A p o sto ło m , k tó r z y „ w y sz li i w z y w a li d o n a w r ó c e n ia - p o - k u ty ” (M k 6,12). M is ją A p o sto łó w , a p o te m K o śc io ła b ę d z ie to , że w im ię J e ­ z u sa , „w im ię J e g o g ło sz o n e b ę d z ie n a w r ó c e n ie i o d p u s z c z e n ie g rz e c h ó w w s z y s tk im n a ro d o m , p o cząw szy o d J e r o z o lim y ” (Ł k 24,47). A p o s to ło w ie — w z o re m sw o je g o M is trz a i N a u c z y c ie la — ro z p o c z y n a ją d z ie ło e w a n g e liz a c ji o d w e z w a n ia do n a w ró c e n ia s k ie ro w a n e g o do Iz r a e la (Dz 5,31; 20,21) i p o ­ g a n (D z 11,18; 20,21), a z a te m d o w s z y s tk ic h łu d z i (Dz 17,30). B r a m ą do K r ó ­ le s tw a s ta je się w ia r a i n a w r ó c e n ie p o tw ie r d z o n e p rz y ję c ie m c h r z t u ; t a k j a k g ło si św . P io t r w d z ie ń Z e s ła n ia D u c h a Ś w ię te g o : „ N a w ró ć c ie się... i n ie c h k a ż d y z w a s o c h rz c i się w im ię J e z u s a C h ry s tu s a n a o d p u sz c z e n ie g rz e c h ó w w a sz y c h ...” (Dz 2,38). G ło sz e n ie p o k u ty (n a w ró c e n ia ) i o d p u sz c z e n ie g rz e c h ó w s t a ją się p o d s ta w o w y m i z a d a n ia m i A p o sto łó w i K o śc io ła w s z y s tk ic h c z a ­ sów . B o sk i Z b a w ic ie l z a p e w n ił sw e m u K o śc io ło w i w ła d z ę „ w ią z a n ia i r o z w ią ­ z y w a n ia ” , czy li z a tr z y m y w a n ia i o d p u s z c z a n ia g rz e c h ó w (M t 18,18 ; J 20,23) *. W z y w a n ie do n a w ró c e n ia i u w a ln ia n ie lu d z i od g rz e c h ó w p rz e z ic h o d p u ­ sz c z e n ie s t a j ą się tr e ś c ią p r z e p o w ia d a n ia D o b re j N o w in y i p r a k t y k i K o śc io ła „ w s z y s tk im n a ro d o m , p o c z ą w sz y o d J e r o z o lim y ” (Ł k 24,47) 10.

2. P ok u ta w n au czan iu i p ra k ty ce K ościoła 1 i II w iek u

TJ p o d s ta w g ło s z e n ia n a w ró c e n ia , p r z e p o w ia d a n ia p o k u ty i p r a k t y k i (m . in. o d p u s z c z a n ia g rzech ó w ) p ie r w o tn e g o K o śc io ła tk w iło g łę b o k ie p r z e k o n a n ie , że d z ie ło je d n a n i a c z ło w ie k a z B o g ie m — d o k o n a n e r a z n a z a w s z e p rz e z p o ­ ś r e d n ic tw o C h ry s tu s a — p r z e d łu ż a się c ią g le p rz e z p o s łu g iw a n ie K o ś c io ł a n . S w . P a w e ł p o w ie w y ra ź n ie : „(B óg) ... p o je d n a ł n a s ze s o b ą p rz e z C h r y s tu s a i z le c ił n a m p o słu g ę je d n a n ia . A lb o w ie m w C h ry s tu s ie B ó g j e d n a ł ze so b ą ś w ia t, n ie p o c z y tu ją c lu d z io m ic h g rz e c h ó w , n a m zaś p rz e k a z u ją c sło w o j e d ­ n a n ia ” (2 K o r 5,18 n ). P r a k t y k a p o k u tn a K o śc io ła p o a p o s to ls k ie g o z n a n a je s t n a m d z is ia j ty lk o w p e w n e j części, g łó w n ie z in f o r m a c ji z n a jd u ją c y c h się w n ie lic z n y c h p is m a c h te g o o k re s u . D o ta k ic h d o k u m e n tó w te j e p o k i n a ­ 6 A. S u s к i, d z. c y t., 22. 7 P o r. S. W i t e k , dz. c y t., 12. 8 P o r. A. S u s k i , d z. c y t., 23.

9 P o r. R. L o r i a , L a P e n ite n z a n e i secoli, w : L a P e n ite n z a . D o ttr in a . S to r ia . C a te c h e s i e P a sto ra le, T o rin o b .d ., 178.

10 P o r. E. C o t h e n e t , S a in te té d e l’E g lise e t p e c h e s d e s C h re tie n s, w:

L itu r g ie e t r e m is s io n d es p e c h e s, R o m a 1975, 76.

leży z a lic z y ć : D id a c h e — N a u k a D w u n a s tu A p o s to łó w ; I L is t do K o r y n tia n K le m e n s a R z y m sk ie g o ; L is t P s e u d o - B a r n a b y ; L is t Św . Ig n a c e g o A n tio c h e ń ­ s k ie g o ; L is t S w . P o li k a r p a ; P is m a Ś w . J u s ty n a ; II L is t K le m e n s a R z y m s k ie ­ go i „ P a s te r z ” H e rm a s a . A. K a t a l o g i g r z e c h ó w . W p is m a c h te j e p o k i o d n a jd u je m y p r a w d z iw e „ k a ta lo g i” g rz e c h ó w p o ­ p e łn ia n y c h p rz e z c h rz e ś c ija n . N a u k a D w u n a s tu A p o sto łó w (D id ach e) p r z e d ­ s ta w ia ją c ży cie c h rz e ś c ija ń s k ie w o b ra z ie d w ó c h d ró g , ż y c ia i śm ie rc i, m ó w i w y r a ź n ie o re a ln y m n ie b e z p ie c z e ń s tw ie „ d ro g i ś m ie rc i” , k tó r e j z n a k ie m są g rz e c h y , g ro ż ą c e k a ż d e m u c h r z e ś c ij a n in o w i12. G rz e c h y są w y m ie n io n e tu t a j w b a rd z o s z e ro k im z a k re s ie : „ z a b ó jstw o , c u d z o łó s tw o , p o ż ą d liw o ś ć , n ie r z ą d , k ra d z ie ż , b a łw o c h w a ls tw o , cz a ry , tr u c ic ie ls tw o , g ra b ie ż , k rz y w o p rz y s ię s tw o , o b łu d a , d w u lic o w o ść , p o d stę p , p y c h a , zło śliw o ść, z u c h w a ls tw o , ch ciw o ść, s p r o ś n a m o w a , zazd ro ść, bezczeln o ść, s a m o c h w a ls tw o ” 13. Do p o w y ższeg o „ k a ­ ta lo g u ” g rz e c h ó w d o d a n e są k a te g o r ie osób, k tó r e p o s tę p u ją „ d ro g ą ś m ie rc i” : „ k tó rz y p r z e ś la d u ją d o b ry c h , n ie n a w id z ą p ra w d y , lu b u j ą s ię w k ła m s tw ie , n ie z n a ją s p r a w ie d liw e g o w y n a g ro d z e n ia ..., k tó r z y n ie w ie d z ą , cz y m j e s t ła g o d ­ n o ść i c ie r p liw o ś ć ; ci, k tó r z y u b ie g a ją się o m a r n o ś c i d o c z e sn e , u g a n ia j ą się za z y sk ie m , n ie z n a ją lito ś c i w o b e c n ie s z c z ę śliw e g o , n ie p o m a g a ją u tr u d z o n e ­ m u , n ie lic z ą się ze S tw ó rc ą , lecz b e z s k r u p u łó w z a b ij a ją n ie m o w lę ta i s p ę ­ d z a ją p łó d , o d w r a c a ją się o d u b o g ieg o , d rę c z ą u c iś n io n e g o , b r o n ią b o g aczó w , a b ie d n y c h s ą d z ą n ie s p r a w ie d liw ie — i w o g ó le w s z e lk ie m o ż liw e p o p e łn ia ją g rz e c h y ” 14. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, iż „ k a ta lo g ” w y m ie n io n y c h g rz e c h ó w je s t w z o ro ­ w a n y n a te k s ta c h N o w eg o T e s ta m e n tu . K le m e n s R z y m sk i, w sw o im „ P ie r w s z y m L iśc ie do K o r y n tia n ” 15 w y m ie ­ n ia g rz e c h y , k tó r e p o p e łn ili K o ry n tia n ie , a n a k tó r e są n a r a ż e n i i in n i : „... T a k z ro d z iły się w w a s z a w iść i z a z d ro ś ć , k łó tliw o ś ć i b u n to w n ic z o ś ć , a p o te m p rz y s z ły sp o ry , w ich rzen ia·, w a lk i, w re s z c ie n ie w o la . N ie g o d z iw c y p o d n ie ś li r ę k ę n a lu d z i cz c ig o d n y c h , z n ie s ła w ie n i n a p e łn y c h sła w y , g łu p c y n a m ą d r y c h ,

12 N a u k a D w u n a s tu A p o sto łó w (D id ach e) je s t je d n y m sp o ś ró d p is m z c z a ­ só w a p o s to ls k ic h , k tó r e z a w sz e d a rz o n o p o w a ż a n ie m ró w n y m k się g o m k a n o ­ n ic z n y m ; do d z iś z a jm u je o no b a rd z o sz c z e g ó ln e m ie js c e w ż y c iu K o śc io ła , g łó w n ie ze w z g lę d u n a z a w a r tą w n im b o g a tą n a u k ę o ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k im . T o n ie w ie lk ie r o z m ia r a m i p is m o , o p ra c o w a n e z p o d z iw u g o d n ą p ro s to tą , s ta n o w i o g ro m n ą w a rto ś ć d la te o lo g ii i p r a k t y k i K o ścio ła. „ P is m o to s t a ­ n o w i n a js ta r s z y z n a n y n a m z b ió r u s ta w r e g u lu ją c y c h c a ło k s z ta łt sp o łeczń eg o ży cia re lig ijn o -m o ra ln e g o ja k ie jś (n ie z n a n e j n a m b liż e j) g m in y c h rz e ś c i­ ja ń s k ie j n a W sch o d zie, p ra w d o p o d o b n ie w S y rii. A n i a u to r a , a n i c zasu p o ­ w s ta n ia te g o z b io r u n ie p o tr a f im y d o k ła d n ie o k re ś lić , co n a jw y ż e j ty lk o s tw ie rd z ić , że p is m o z re d a g o w a n o w o k re s ie m ię d z y 70 a 150 r. p o C h r y ­ s tu s ie ; tw o rz o n e d łu g o i p o w o li, p rz e z łą c z e n ie lu ź n y c h fr a g m e n tó w p o c h o ­ d z ą c y c h z ró ż n e g o c zasu , m ie js c a i w a ru n k ó w , z a w ie r a p a r t ie o d z w ie rc ie d la ­ j ą c e n a jb a r d z ie j p ie r w o tn e fo r m y c h rz e ś c ija ń s k ie g o ży cia k o śc ie ln e g o ” (M. M i c h a l s k i , A n to lo g ia lite r a tu r y p a tr y s ty c z n e j, t. I, W a rs z a w a 1975, 10). T a o s t a tn i a p r a w d a p o tw ie r d z a się p rz y a n a liz ie te g o d o k u m e n tu w a s p e k c ie p r a k t y k i p o k u tn e j p r z e d s ta w io n e j tu t a j z re s z tą w w ie lo p ła sz c z y z ­ n o w y m w y m ia r z e . N a sz ą u w a g ę z a tr z y m u je m y w ię c n a n ie k tó ry c h p r a k t y ­ k a c h p o k u tn y c h , z n a n y c h w K o śc ie le teg o o k re s u . 13 D id a c h e , 5. (T łu m . p o ls k ie w : M. M i c h a l s k i , A n to lo g ia ... dz. c y t., 18). 14 J.W., 5. (T łu m . p o i.: j.w ., 18). 15 I L is t K le m e n s a R z y m sk ie g o d o K o r y n ti a n (65 ro z d z ia łó w ) n a le ż y d o n a jp ię k n ie js z y c h p o m n ik ó w c h rz e ś c ija ń s k ie j s ta ro ż y tn o ś c i. L is t z o s ta ł n a p i

-m ło d z ie ż n a sta rs z y z n ę . P r z e p a d ła s p r a w ie d liw o ś ć , z n ik n ą ł p o k ó j, a w s z y s tk o d la te g o , że z a tr a c o n o b o ja ź ń B o żą, s tłu m io n o ś w ia tło w ia ry , zb o czo n o z d ro g i p r z y k a z a ń B o sk ic h , z a p o m n ia n o o g o d n o śc i u c z n ia C h ry s tu s o w e g o i z a c z ę to żyć w e d łu g p o ż ą d liw o ś c i w ła s n e g o z e p s u te g o se rc a ...” 18. U k a z a n e tu — n a tl e b a r d z o k o n k r e t n e j s y tu a c ji ż y c io w e j — r ó ż n e r o d z a je g rz e c h ó w z n a j d u j ą sw o ­ j e w y tłu m a c z e n ie p rz e d e w s z y s tk im w ty m , iż „ d a n o się u w ie ś ć n ie s p r a w ie ­ d liw e j i b e z b o ż n e j z a z d ro ś c i, t e j s a m e j, k tó r a n ie g d y ś ś m ie rć n a ś w ia t s p r o ­ w a d z iła ” 17. D ru g i L is t K le m e n s a R z y m s k ie g o u p o m in a ł p o n a d to : „ G d y n a to m ia s t n ie b ę d z ie m y p e łn ić w o li P a ń s k ie j, n a le ż y m y do te g o K o śc io ła , o k tó r y m m ó w i P is m o : «D om m ó j s ta ł się ja s k in i ą zb ó jcó w » (M t 21,13)” 18. K to p o p e łn ia g rz e c h , t e n „ z n ie w a ż a c ia ło , z n ie w a ż a ró w n ie ż K o śc ió ł” 19. P r z e d s ta w io n y p o w y żej „ k a ta lo g ” g rz e c h ó w u z u p e łn ia św . Ig n a c y A n tio ­ c h e ń s k i s tw ie r d z e n ie m : „ G d z ie p a n u je ro z d ź w ię k i r o z n a m ię tn ie n ie , t a m B ó g n ie m ie s z k a ” !0. B. W y z n a n i e g r z e c h ó w W a r u n k ie m p o w r o tu g r z e s z n ik a d o B o g a j e s t w y z n a n ie g rz e c h ó w , o k tó ­ r y m m ó w ią te k s ty te g o o k re s u . W y d a je się , iż w y z n a n ie w in j a w i się ja k o k o n ie c z n o ść w ś w ie tle n a u c z a n ia św . J a n a : „ J e ż e li w y z n a je m y n a s z e g rz e c h y . B ó g ja k o w ie r n y i s p r a w ie d liw y o d p u ś c i j e n a m i oczy ści n a s z w s z e lk ie j n ie p r a w o ś c i” (1 J 1,9). W D id a c h e w y z n a n ie g rz e c h ó w u k a z u je się j a k o e le m e n t: a) w s p ó ln y c h m o d litw o r a z : b) n ie d z ie ln e j litu r g ii e u c h a ry s ty c z n e j. a) W y z n a n ie g rz e c h ó w j e s t p rz y g o to w a n ie m do w s p ó ln e j m o d litw y i s ta n o w i o c z y sz c z e n ie s u m ie n ia , z a p e w n ia ją c w te n sp o só b o w o cn o ść m o d litw ie : „ N a z e b r a n iu w y z n a w a j g rz e c h y s w o je i n ie p r z y s tę p u j d o m o d litw y z n ie c z y s ty m s u m ie n ie m ” 21. b) W y z n a n ie g rz e c h ó w p rz e d E u c h a r y s tią „w d z ie ń P a ń s k i” , w n ie d z ie lę , je s t — w e d łu g „ N a u k i D w u n a s tu A p o sto łó w ” — w a r u n k ie m d o s k u te c z n e g o u c z e s tn ic tw a w s p r a w o w a n iu o fia ry e u c h a ry s ty c z n e j : „W d z ie ń z a ś P a ń s k i g ro m a d ź c ie się, ła m c ie c h le b i d z ię k i c z y ń c ie , w y z n a w s z y w p ie r w g rz e c h y sw o je , iż b y c z y sta b y ła o f i a r a w a s z a . K to k o lw ie k z aś w a ś n i s ię z b r a t e m sw o im , n ie c h n ie u c z e stn ic z y w w a s z y m z e b r a n iu , d o p ó k i się n i e p o je d n a , a b y n ie s p la m ił w a s z e j o fia ry . M ó w i b o w ie m P a n : «W k a ż d y m m ie js c u i c z a sie s k ła d a jc ie m i o f ia rę c zy stą, ja k o że k r ó l w ie lk i je s te m , a im ię m o je p r z e d z iw ­ n e m ię d z y n a ro d a m i» (M l 1,11.14)” 22. W y z n a n ie sw o ic h g rz e c h ó w s ta n o w i z a ­ te m w a r u n e k w s tę p n y p ra w d z iw e j m o d litw y i o w o cn eg o u c z e s tn ic tw a w l i ­ s a n y w z w ią z k u ze s p o re m p o w s ta ły m z k o ń c e m I w ie k u m ię d z y c h rz e ś c i­ j a n a m i w K o ry n c ie . N a d a w c ą je s t n ie j a k i K le m e n s , p ra w d o p o d o b n ie p r z e ­ w o d n ic z ą c y w s p ó ln o ty rz y m s k ie j. „ R o z tro p n ie , z u m ia re m , a le i z s iłą a u to r n a w o łu je K o ry n tia n , s k ło n io n y c h do n ie p o s łu s z e ń s tw a p rz e z z ło ś liw y c h p o d ­ żeg aczy , d o ż a lu i p o k u ty , d o p o k o ry , u le g ło śc i, z g o d y i je d n o ś c i” (J. C z u j ,

P a tro lo g ia , P o z n a ń 1954, 37). P o r. ta k ż e : M. M i c h a l s k i , A n to lo g ia ... dz. c y t., 11). 18 K l e m e n s R z y m s k i , L is t d o K o r y n tia n , 3. (C yt. z a : M . M ic h a ls k i, dz. c y t., 21). 17 J.W ., 3. (M . M i c h a l s k i , d ź. c y t., 21). 18 I I li s t K le m e n s a R z y m sk ie g o , 14. (C yt. z a : M. M i c h a l s k i , dz. c y t., 78). « J.W ., 14. (J.W., 78).

20 I g n a c y A n t i o c h e ń s k i , L is t d o F ila d e lfia n , 8. (C yt. z a : M. M i ­ c h a l s k i , dz. c y t., 28).

21 D id a c h e 4. (C yt. z a : Μ . M i c h a 1 s к i, dz. c y t., 18). 22 D id a c h e 14. (C yt. z a : j.w ., 20).

tu r g i i E u c h a r y s tii. O d n o to w a n a t u p r a k t y k a p o k u tn a s ta n o w i n ie w ą tp l iw ie p ie r w o w z ó r d z is ie jsz e g o a k tu p o k u ty , k tó r y o b e jm u je c a łe z g ro m a d z e n ie l i ­ tu r g ic z n e i p rz y g o to w u je d o u d z ia łu w E u c h a r y s t i i 23. „ C z ło n k o w ie n ie d z ie l­ n e g o z g ro m a d z e n ia m a j ą w y z n a w a ć sw e w in y , z w ła sz c z a p o p e łn io n e p rz e c iw b r a t e r s k i e j m iło ś c i, a b y u c h y b ie n ia p rz e c iw k o je d n o ś c i n ie p rz y n io s ły u jm y « o fierze c z y ste j» z a p o w ie d z ia n e j ju ż p rz e z p r o r o k a M a la c h ia s z a ” 24.

C h r z e ś c ija n in d o b rz e ro z u m ie , iż „ le p ie j je s t, je ś li c z ło w ie k w y z n a je sw o ­ j e g rz e c h y , n iż je ś li z a tw a r d z a s w o je se rc e , t a k j a k z a tw a r d z a li sw e s e rc e c i, k tó r z y w z n ie c ili b u n t p rz e c iw k o s łu d z e P a ń s k ie m u M o jżeszo w i, a k tó r y c h p o ­ tę p ie n ie w sz y sc y o g lą d a li” “ . L is t P s e u d o - B a r n a b y w y m a g a o d u c z e s tn ik ó w w s p ó ln e j m o d litw y p o je d n a n ia i w y z n a n ia sw o ic h g rz e c h ó w : „ S ta r a j się o p o k ó j je d n a j ą c się z p rz e c iw n ik a m i. W y z n a j g rz e c h y sw o je i n ie p r z y s tę p u j d o m o d litw y z n ie c z y s ty m s u m ie n ie m ” 26. N a w ią z u ją c d o D id a c h e (rozdz. 4), p o d k re ś la s ię w y r a ź n ie k o n ie c z n o ść w s p ó ln o to w e g o i k u lty c z n e g o w y z n a n ia g rz e c h ó w , ty m w ię c e j, ż e „ n ie ż y je c ie w y iz o lo w a n i, z a m k n ię c i w so b ie s a m y c h , t a k ja k b y ś c ie ju ż b y li u s p r a w ie d liw ie n i; a le g ro m a d ź c ie się, a b y r a z e m sz u ­ k a ć d o b r a w sp ó ln e g o ” 27. C. W z a j e m n e p r z e b a c z e n i e - p o j e d n a n i e P o s ta w a p o k u tn a m a w y m ia r n ie ty lk o w e r ty k a l n y : u z n a n ie i w y z n a n ie sw o ic h w in p r z e d (w obec) B o g ie m ; a le ta k ż e w y m ia r h o r y z o n ta ln y : p rz e b a c z e ­ n ie i p o je d n a n ie z b r a ć m i 28 „ N a u k a D w u n a s tu A p o s to łó w ” (D id ach e) d o m a g a s ię : „ K to k o lw ie k z a ś w a ś n i się z b r a t e m sw o im , n ie c h n ie u c z e s tn ic z y w w a ­ sz y m z e b r a n iu , d o p ó k i s ię n ie pojedna·, a b y n ie s p la m ił w a s z e j o f ia r y ” (roz. 14). P o s ta w io n e t u w y m a g a n ie , j a k ła tw o z a u w a ż y ć , j e s t e c h e m n a u c z a n ia C h ry ­ s tu s a P a n a w „ K a z a n iu n a g ó rz e ” : „ J e ż e li w ię c p rz y n ie s ie s z d a r sw ó j p rz e d o łta r z i ta m w sp o m n is z , ż e b r a t tw ó j m a coś p rz e c iw to b ie , z o sta w ta m d a r sw ó j p r z e d o łta rz e m , a n a jp ie r w id ź i p o je d n a j s ię z b r a t e m sw o im . P o te m p rz y jd ź i d a r sw ó j o f i a r u j” (M t 5,23n). T e k s t te n u m ie sz c z a p ro b le m je s z c z e n ie ja k o „ w r a m a c h ” ś w ią ty n i J e r o z o lim s k ie j; D id a c h e z a ś p o k a z u je n a m , j a k s z y b k o z a a d a p to w a n o t e sło w a d o n o w e j rz e c z y w is to śc i, k u ltu c h r z e ś c ija ń ­ sk ie g o 2e. P o tr z e b a p o je d n a n ia z b ra ć m i, p r z e d s ta w io n a w „ N a u c e D w u n a s tu A p o ­ s to łó w ” n a w ią z u j e i d o te g o w s k a z a n ia J e z u s a , k tó r e z a n o to w a ł E w a n g e lis ta M a r e k : „A k ie d y s ta je c ie d o m o d litw y , p rz e b a c z c ie , je ś li m a c ie c o p rz e c iw k o m u , a b y ta k ż e O jc ie c w a sz , k tó r y je s t w n ie b ie , p rz e b a c z y ł w a m w y k r o ­ c z e n ia w a s z e ” (M k 11,25). D id a c h e , p r z y p o m in a ją c n a u k ę C h ry s tu s a , p o ­ tw ie r d z a ty m sa m y m k o n ie c z n o ść p o je d n a n ia s ię p o m ię d z y b r a ć m i — u c z e s t­ n ik a m i li tu r g ii e u c h a ry s ty c z n e j — ja k o w a r u n e k o tr z y m a n ia B ożego p r z e ­ b a c z e n ia . P o tw ie r d z e n ie m teg o f a k t u w p r a k ty c e K o śc io ła b y ło p r z e k a z y ­ w a n ie so b ie p o c a łu n k u p o k o ju , ja k o z n a k u w z a je m n e g o p rz e b a c z e n ia , p rz e d K o m u n ią ś w i ę t ą 30. O m a w ia n y te k s t D id a c h e n a w ią z u je z a p e w n e i d o s y ­

23 P o r. u w a g i o d n o ś n ie d o a k tu p o k u ty w a r t. A. N o c e n t , L ’a tto p e n

i-te n z ia le d e l n u o v o «O rdo M issa e» : s a c r a m e n to o sa c r a m e n ta le , w : II n u o v o r ito d e lla M essa . T e s to e c o m m e n to , T o rin o 1970, 185— 204.

24 S. C z e r w i k , W p r o w a d z e n ie do o d n o w io n e j litu r g ii p o k u ty i p o je d ­ n a n ia , w : S a k r a m e n t p o k u ty ..., 141. 25 I L is t d o K o r y n tia n K le m e n s a R z y m sk ie g o , 51. (C yt. z a : R . L o r i a , L a P e n ite n za ..., 184). 26 L is t P s e u d o - B a r n a b y , 19. (C yt. z a : j.w ., 184). 27 J.w ., 4. (C yt. z a : j.w . 184). 28 P o r. W . R o r d o r f , L a r e m is s io n d e s p e c h e s se lo n la D id a c h e , w : L i­ tu r g ie e t r e m is s io n d e s p e c h e s, R o m a 1975, 230. 22 J.w ., 231. 20 P o r. n p . J u s ty n a A p o lo g ię I, 65

tu a c ji p r z e d s ta w io n e j p rz e z św . P a w ia w I K o r 11,27 n : p r z y jm o w a ć C ia ło C h r y s tu s a „ g o d n ie ” z n aczy „ k o m u n ik o w a ć ” — p rz y jm o w a ć K o m u n ię św . z n a le ż n y m s z a c u n k ie m (re s p e k te m ) w z g lę d e m sw o ic h b ra c i, k tó r z y tw o rz ą ta k ż e C ia ło M isty c z n e C h ry s tu s a 31. D. W z a j e m n e u p o m n i e n i e W ś w ia d o m o ś c i K o śc io ła p ie r w o tn e g o is tn ia ło p rz e k o n a n ie o c h a r a k te r z e sp o łe c z n y m p o k u ty . N a w s z y s tk ic h w ie r n y c h sp o czy w a o b o w ią z e k w z a je m ­ n e g o n a p o m in a n ia i d o p o m a g a n ia w w y s iłk u n a w r ó c e n ia : „ U p o m in a jc ie się z aś w z a je m n ie n ie z g n ie w e m , lecz sp o k o jn ie , ta k , j a k to m a c ie w E w a n ­ g elii. Z ta k im n a to m ia s t, k tó r y z a w in ił w o b e c b liź n ie g o , n ie c h n i k t n ie ro z ­ m a w ia a n i się w ogóle do n ie g o n ie o d z y w a , d o p ó k i ów n ie z a c z n ie czy n ić p o k u ty ” (D id a c h e 15). W z a je m n e n a p o m in a n ie m oże w ię c p o s u n ą ć s ię — w r a z ie p o tr z e b y — n a w e t do z e r w a n ia w ię z i z g rz e s z n ik ie m , ta k a b y sk ło n ić go do n a w ró c e n ia , do p o d ję c ia p o k u ty .

K o śc ió ł p o a p o s to ls k i b y ł p rz e k o n a n y o w s p ó ln o to w e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i za z b a w ie n ie ; s t ą d c h a r a k te r sp o łe c z n y „ p rz e b ie g u ” p o k u ty i n a w r ó c e n ia : „ P o m a g a jm y so b ie p rz y ty m w z a je m n ie , s t a r a ją c s ię s ła b sz y c h p o d c ią g n ą ć w d o b ry m , ż e b y śm y w szy scy (d o s tą p ili z b a w ie n ia . N iech je d e n d ru g ie g o n a ­ w ra c a , je d e n d ru g ie g o u p o m in a .... B ą d ź m y w sz y sc y je d n e j m y ś li i w s p ó ln y m i s iła m i z a b ie g a jm y o ży cie” 32. Z a te g o r o d z a ju p o m o c je d n i w in n i b y ć w d z ię c z n i d ru g im : „N ie b ie r z m y za· z łe i n ie o b u r z a jm y się, m y n ie ­ m ą d r z y , je ś li n a s k to ś u p o m in a i z w ra c a ze z łe j d ro g i n a d ro g ę s p r a w ie d li­ w o śc i” 33. E. J a ł m u ż n a — p o s t — m o d l i t w a O d sa m e g o C h ry s tu s a P a n a K o śc ió ł n a u c z y ł się „ p o z a s a k r a m e n ta ln e j” d ro g i z a d o ś ć u c z y n ie n ia za g rz e c h y : ja łm u ż n y , p o s tu i m o d litw y (p o r. M t 6,1— 18). „ N a u k a D w u n a s tu A p o s to łó w ” z a c h ę c a do h o jn o ś c i w d a w a n iu ja łm u ż n y : „N ie m ie j r ą k w y c ią g n ię ty c h do b r a n ia , a s k u rc z o n y c h d o d a w a ­ n ia . J e ś liś coś z a ro b ił p r a c ą r ą k sw o ic h , d a j z teg o n a o d k u p ie n ie z a g rz e c h y sw o je . N ie o c ią g a j się z d a w a n ie m a n i d a ją c n ie n a r z e k a j, zo b a c z y sz b o ­ w ie m , j a k h o jn ą za to o trz y m a s z n a g r o d ę ” (D id a c h e 4). Z a le c a się te ż p o s t i m o d litw ę o s trz e g a ją c , b y „ p o sty w a s z e n ie p rz y p a d a ły r a z e m z o b łu d n i­ k a m i” i b y : „ n ie m ó d lc ie s ię te ż j a k o b łu d n ic y , lecz ja k P a n ro z k a z a ł w E w a n g e lii s w o je j” (D id a c h e 8). A u to r tzw . D ru g ie g o L is tu K le m e n s a R z y m ­ sk ie g o u z n a je ja łm u ż n ę za n a jw a ż n ie js z ą p o ś ró d tr z e c h w y m ie n io n y c h p r a k ­ ty k p o k u tn y c h : „ J e ś li zaś c h o d z i o sp o só b p o k u to w a n ia , to d o s k o n a łą rz e c z ą je s t ja ł m u ż n a ; p o s t lep szy je s t od m o d litw y , a le ja łm u ż n a p rz e w y ż s z a z a ­ ró w n o je d n o , ja k d ru g ie . M iło ść p o k r y w a m n ó s tw o g rz e c h ó w (1 P 4,8), m o d litw a zaś, je ś li p ły n ie z g łę b i szczereg o se rc a , w y b a w ia o d śm ie rc i. S z c z ę śliw y je d n a k , k to p r a k t y k u je to, co d o sk o n a łe , b o w ie m ja ł m u ż n a z d e j­ m u je ta k ż e c ię ż a r g rz e c h u ” 34.

W „ L iś c ie ” tzw . P s e u d o - B a r n a b y m o ż n a się „ d o s z u k a ć ” z a le c e n ia c z y n ie - n ia - p r a k ty k o w a n i a p o stu z a m ia s t „ d o d a w a n ia g rz e c h u do g rz e c h u ” : „ ...m ie jc ie s ię n a b a c z n o śc i i n ie n a ś la d u jc ie ty c h , co d o d a ją c g rz e c h do g rz e c h u p o ­ w ia d a ją , że p rz e c ie ż ic h p rz y m ie r z e je s t n a s z y m p rz y m ie rz e m . B ez w ą tp ie ­ n ia j e s t o n o n a sz y m , lecz o n i je u tr a c il i r a z n a zaw sze, c h o ć M o jżesz m ia ł j e ju ż w rę k u . O p o w ia d a b o w ie m P is m o : «I p o śc ił M o jżesz n a g ó rze c z te r ­

31 A p ro p o s te j k w e s tii p o r. W . R o r d o r f , L a re m iss io n ..., 231. 32 I I L is t K le m e n s a R z y m sk ie g o , 17. (C yt, z a : M. M i c h a l s k i , dz. c y t.,

78).

33 J.W ., 19. (C yt. z a : j.w ., 79). 34 J.w ., 16. (C yt. z a : j.w ., 78).

d zieści d n i i c z te rd z ie ś c i n o cy , a p o te m o tr z y m a ł ta b lic e k a m ie n n e , n a k tó ­ ry c h P a n w ła s n o r ę c z n ie o w o p rz y m ie r z e w y p is a ł» ” (roz. 4). P o s t m a m ie ć f o r m ę w s k a z a n ą p rz e z p ro r o k a Iz a ja s z a (58,6 n) : „O to p o s t p rz e z e m n ie w y b ra n y , m ó w i P a n : z e rw ij w sz e lk ie w ię z y n ie p r a w o ś c i, ro z p lą c z s id ła w y ­ m u s z o n y c h u k ła d ó w , w y p u ś ć u c iś n io n y c h n a w o ln o ść i p o d rz y j n ie s p r a w ie - w ie d liw e k o n tr a k ty . U ła m g ło d n e m u c h le b a sw ego, a n a g ie g o p rz y o d z ie j. B e z d o m n y c h p r z y jm ij w d o m sw ó j, n a n iż sz e g o n ie p a tr z z g ó ry , o d k r e w ­ n y c h sw y c h się n ie o d w r a c a j” (roz. 3 ) 3S. P o w o ła n ie się n a b a rd z o o d p o w ie d n i f r a g m e n t P is m a św . u k a z y w a ł c a łe b o g a c tw o m o ż liw o śc i c z y n ie n ia p o k u ty . F. K o n i e c z n o ś ć p o k u t y W ia r a i p r z e k o n a n ie K o śc io ła p ie rw s z y c h w ie k ó w w id o c z n a je s t w n a ­ w o ły w a n iu d o c z y n ie n ia p o k u ty . D id a c h e r a d z i w s z y s tk im u c z e s tn ik o m E u c h a ry s tii, a b y b y li św ię ty m i, g d y b io r ą u d z ia ł w K o m u n ii św . J e ś li je s t in a c z e j, p o w in n i cz y n ić p o k u tę : „ K to ś w ię ty , n ie c h p rz y s tą p i, a k to n ie św ię ty , n ie c h c z y n i p o k u tę — m a r a n a th a , a m e n ” (roz. 10). W y d a je się, że tr z e b a to w s k a z a n ie o d c z y ty w a ć w d u c h u I K o r l l , 2 7 n : „ D la te g o też k to sp o ż y w a c h le b ł u b p ij e k ie lic h P a ń s k i n ie g o d n ie , w in n y b ę d z ie C ia ła i K r w i P a ń s k ie j. N ie c h p rz e to c z ło w ie k b a c z y n a s ie b ie sa m e g o , s p o ż y w a ją c te n c h le b i p iją c z te g o k ie lic h a . K to b o w ie m s p o ż y w a i p ije n ie z w a ż a ją c n a C iało P a ń s k ie , w y r o k so b ie sp o ż y w a i p i j e ” . K o n te k s t m o d litw y n a d a je z a le c e n iu D id a c h e p e w ie n a s p e k t e s c h a to lo g ic z n y : „N ie c h p rz y jd z ie Ł a s k a , a p rz e m in ie te n ś w ia t H o s a n n a B o g u D a w id o w e m u ” . K o n ie c z n o ść p o k u ty o d ­ n a jd u je m y ró w n ie ż w w e z w a n iu do w z a je m n e g o n a p o m in a n ia się a ż do m o ­ m e n tu , g d y g rz e s z n ik „ n ie z a c z n ie cz y n ić p o k u ty ” (D id ach e, roz. 15). K le m e n s R z y m sk i w „ P ie r w s z y m L iśc ie do K o r y n ti a n ” w y r a ż a p rz e k o n a n ie ó w c z e s n e ­ go K o śc io ła o B o ż y m m iło s ie rd z iu i m o ż liw o śc i p o k u to w a n ia : „ O to co g ło s i­ ły u s ta P a ń s k ie : w s z y s tk im u ży cza O n w m iło s ie rd z iu sw y m m o ż liw o śc i p o k u ­ to w a n ia i t a k p o d n o s i ic h n a d u c h u w s z e c h m o c n ą w o lą s w o ją ” (roz. 8) ; „ J a k d a le k o się g a m y m y ś lą w ste c z , s tw ie rd z im y , że p o w s z y s tk ie w ie k i, z p o k o le ­ n ia n a p o k o le n ie P a n d a w a ł m o żn o ść p o k u to w a n ia k a ż d e m u , k to ty lk o szcze­ rz e p r a g n ą ł się n a w ró c ić ” (roz. 7). U z a s a d n ie n ie m ta k ie j p o s ta w y je s t h is to r ia z b a w ie n ia ; „ p rz y w ie d ź m y so b ie n a p a m ię ć — m ó w i a u to r — k r e w C h ry s tu s a , t a k d ro g ą J e g o B o g u i O jc u , t ę k re w , k tó r a p r z e la n a d la n a sz e g o z b a w ie n ia p rz y n io s ła c a łe m u ś w ia tu ła s k ę p o k u ty ” (roz. 7). D o p o d ję c ia p o k u ty w z y w a ł N oe i „ o c a le li ci, k tó r z y go p o s łu c h a li” (roz. 7) ; „ J o n a s z g ro z ił z a g ła d ą N in i- w ito m , a le g d y z a c z ę li p o k u to w a ć z a s w e g rz e c h y , z d o ła li b ła g a n ie m p r z e ­ je d n a ć B o g a i d o s tą p ić z b a w ie n ia ...” (roz. 7); „ P o k u tę g ło sili ta k ż e s łu d z y ł a ­ sk i B ożej n a tc h n i e n i p rz e z D u c h a S w .” (roz. 8). K le m e n s R z y m sk i p rz y p o m i­ n a , że do p o k u ty w z y w a ł „ w p ro s t s a m S tw ó rc a W szech rzeczy , k tó r y n ie ch ce ś m ie rc i g rz e s z n ik a , a le a b y w y s tę p n y z a w ró c ił się ze sw e j d ro g i i ż y ł” (Ez 33,11), o ra z z a p e w n ia ją c , iż w y b a c z y g rz e s z n ik o m n a jw ię k s z e n a w e t w y s tę p k i, t a k że „ch o ćb y w a s z e g rz e c h y b y ły ja k s z k a r ła t, ja k śn ie g w y b ie la ją ” (Iz 1,18). K le m e n s R z y m s k i w u z a s a d n ie n iu sw o ic h r a c ji p o w o łu je się n a n a jb a r d z ie j w y m o w n e te k s ty P is m a św ię te g o . W ta k im d u c h u p r z e k o n u je s p ra w c ó w b u n ­ tu w K o ry n c ie , iż p o w in n i u p a ś ć d o n ó g M is trz a , p ro s z ą c G o ze łz a m i, a b y o k a z a ł ła s k ę p o je d n a n ia się z N im i p rz y w ró c ił w s z y s tk im m iło ś ć b r a t e r s k ą (roz. 48). P r z y z n a ją c się do w in y , m a ją ta k ż e p o d d a ć się w ła d z y p re z b ite r ó w o ra z p rz y ją ć n a ło ż o n ą p rz e z n ic h p o k u tę , k tó r a u m o ż liw i im p o w ró t d o j e d ­ ności·. „W y p rz e to , k tó r z y p rz y c z y n iliś c ie s ię d o p o w s ta n ia b u n tu , p o d p o ­ rz ą d k u jc ie się p r e z b ite r o m i p r z y jm ijc ie k a r ę d la p o k u ty , z g in a ją c k o la n a w aszeg o s e r c a ” (roz. 5 7 ) se. K le m e n s m ó w i z a te m w y r a ź n ie o p o k u c ie i o k a ­ rze, k tó r ą „ b u n to w n ic y ” m u s z ą p r z y ją ć od h ie r a r c h i i; p o z o s ta je je d n a k ż e n ie

-55 C y to w a n e za : Μ. M i c h a 1 s к i, d z. c y t., 30. 88 C y to w a n e z a : R. L o r i a, L a P e n ite n za ..., 185.

o k r e ś lo n a f o r m a — k s z ta łt ta k i e j p o k u ty , k tó r a is tn ia ła i z a p e w n e z a w ie r a ła e le m e n t k u lty c z n y i w s p ó ln o to w y 37. A u to r „ P ie rw s z e g o L is tu d o K o r y n ti a n ’^ w y r a ż a p rz e k o n a n ie , iż to , co n a p is a ł, j e s t n a u k ą B o żą i d la te g o o s trz e g a : „ G d y b y z a ś k to ś n ie p o s łu c h a ł teg o , co B ó g p rz e z n a s m ó w i, n ie c h ż e w ie , iż d o p u s z c z a się g rz e c h u i n a w ie lk ie n a r a ż a s ię n ie b e z p ie c z e ń s tw o , m y w k a ż d y m r a z ie z a je g o g rz e c h o d p o w ia d a ć n ie b ę d z ie m y ” (roz. 59).

W e z w a n ie d o p o k u ty z n a jd u je m y w lis ta c h św . Ig n a c e g o A n tio c h e ń s k ie g o , k tó r y z w ia r ą p rz e k o n u je , iż to w ła ś n ie p o k u ta u m o ż liw ia p o w r ó t do B o ­ g a : „ G d z ie p a n u je ro z d ź w ię k i r o z n a m ię tn ie n ie , t a m B óg n ie m ie s z k a . N ie ­ m n ie j w s z a k ż e ty m w sz y s tk im , k tó r z y p o k u tu ją , P a n p rz e b a c z a , je ś li w r a c a j ą d o je d n o ś c i z B o g ie m i łą c z n o śc i z b is k u p e m ” 38; „ R o z u m n ą j e s t rz e c z ą c z u ­ w a ć i p ó k i m a m y czas, cz y n ić p o k u tę , a b y w ró c ić d o B o g a ” 39. P o k u ta o z n a ­ c z a p o w r ó t d o je d n o ś c i z B o g ie m i z K o śc io łe m i j e s t ż y c ie m z C h r y s tu s e m : „ C i z w a s , k tó r z y n a le ż ą d o B o g a i J e z u s a C h ry s tu s a , s to ją p r z y b is k u p ie , i n n i z a ś p o k u tu j ą i p o w r a c a ją d o K o śc io ła , b y k ie d y ś ta k ż e d o B o g a n a le ż e ć o ra z żyć ż y c ie m J e z u s a C h r y s tu s a ” 40.

N a k o n ie c z n o ść p o k u ty w s k a z u je św . P o li k a r p w liśc ie do K o śc io ła w F i- łip p i, u b o le w a ją c n a d g rz e c h e m p e w n e g o k a p ła n a , k tó r y w r a z z żo n ą,, z c h c i­ w o śc i p o p a d ł w g rz e c h b a łw o c h w a ls tw a i t a k z n a la z ł się w ś r ó d c h o ry c h i b ł ą ­ d z ą c y c h . P o k u ta s ta n o w i w ta k ie j s y tu a c ji d ro g ę d o u le c z e n ia i d o jś c ia d o je d n o ś c i z K o śc io łe m : „ B ra c ia , b a rd z o s ię s m u c ę z je g o p o w o d u i z p o w o d u je g o żo n y . O by P a n d a ł im p r a w d z iw ą p o k u tę ... n ie u w a ż a jc ie ic h j e d n a k za n ie p r z y ja c ió ł, lecz j a k c h o re i b łą d z ą c e c z ło n k i p rz y w o ła jc ie , a b y ś c ie z b a w ili c a łe w a s z e c ia ło ” 41.

W n ie w ie lk im p iś m ie z n a n y m p o d n a z w ą „ D ru g ie g o L is tu K le m e n s a do K o r y n ti a n ” 42, w e z w a n ie do p o k u ty j e s t p r z y n a g la ją c y m a p e le m , a b y p r z y ją ć — p ó k i czas — m o ż liw o ść p o k u to w a n ia d a n ą p rz e z m iło s ie rn e g o B o g a, p o n ie ­ w a ż is tn ie je o n a ty lk o d o c h w ili ś m ie r c i: „... p ó k i w c ie le ż y je m y n a ty m ś w ie c ie , m o ż e m y ż a ło w a ć i p o k u to w a ć z całe g o s e r c a z a w s z e lk ie zło, ja k ie ś m y p o p e łn ili, i o tr z y m a ć o d P a n a z b a w ie n ie , z a w sz e b o w ie m je s z c z e m a m y czas n a p o p r a w ę ; gd y je d n a k o p u śc im y te n ś w ia t, w te d y ju ż a n i p o k u ta , a n i p o ­ p r a w a n ie b ę d z ie w ię c e j m o ż liw a ” 43. B ra c ia , k o rz y s ta jm y z teg o , ż e m a m y je s z c z e sp o s o b n o ść do p o k u ty ; p ó k i c zas, n a w ró ć m y się d o B oga, k tó r y n a s p o w o ła ł i w te j c h w ili je s z c z e g o tó w j e s t n a s p rz y ją ć ...” 44. „ C a ły m te d y s e r ­ c e m p o k u tu jm y , a b y n i k t z n a s n ie z g in ą ł” 45. „ J a k o z a p ła tę d a jc ie m i, p ro s z ę , u s iln e s t a r a n ie o z b a w ie n ie i ż y w o t w ie c z n y ” 4e. G. O d p u s z c z e n i e g r z e c h ó w D o k u m e n ty K o śc io ła p ie r w s z y c h w ie k ó w p r z e k a z u ją n a m ró ż n e e le m e n ty p o k u tn e j p r a k t y k i o b rz ę d o w e j o ra z w i a r ę K o śc io ła w ty m w z g lę d z ie . O b o k w y m ie n io n y c h ju ż s p r a w m ó w i się ta k ż e o s k u tk u p o k u ty „ N a u k a D w u n a s tu A p o s to łó w ” (D id ach e) w s p o m in a o „ o d p u s z c z a n iu ” i „ n ie o d p u s z c z a n iu ” g rz e ­ 37 T a m ż e , 185.

38 S w . I g n a c y A n t i o c h e ń s k i , L is t do F ila d e lfia n , 8 (C yt. za : M. M i c h a l s k i , d z. c y t., 28. 39 J.w ., L is t do S m y r n e ń c z y k ó w , 9. (C yt. z a : M . M i c h a l s k i , j.w . 27). 40 J.w ., 3. (Cyt. z a : j.w ., 27). 41 S w . P o l i k a r p , L is t do F ilip ia n , 11. (C yt. z a : M. R i g h e t t i , S to r ia litu r g ic a , t. IV , 182). 42 P o r. M. M i с h a 1 s к i, dz. cyt., 73n. 43 II L is t K le m e n sa ... d z. c y t., 8. (C yt. z a : M. M i c h a l s k i , d z. c y t., 77). 44 J.w ., 16. (C yt. z a : j.w . 78). 45 J.w ., 17. (C yt. z a : j.w . 78). 43 J.w ., 19. (C yt. z a : j.w . 79).

c h ó w ; n a w ią z u ją c d o b a rd z o s t a r e j tr a d y c ji ż y d o w s k ie j17, u w a ż a , ż e n ie n a ­ leży k ry ty k o w a ć a n i są d z ić p r o r o k a p rz e m a w ia ją c e g o w e k s ta z ie , „ p o n ie w a ż k a ż d y in n y g rz e c h b ę d z ie o d p u sz c z o n y , ty lk o te n o d p u sz c z o n y n ie b ę d z ie ” (roz. 11). O o d p u s z c z e n iu g rz e c h ó w m ó w i s ię ró w n ie ż w D id a c h e c y tu ją c m o d litw ę „ O jc z e n a s z ” i z a le c a ją c p o w ta r z a n ie te j m o d litw y tr z y r a z y d z ie n ­ n ie (roz. 8). D a w a n ie ja łm u ż n y m a n a c e lu „ o d k u p ie n ie z a g rz e c h y s w o je ” — u z u p e łn ia „ N a u k a D w u n a s tu A p o sto łó w ” (roz. 4). „ L is t P s e u d o - B a r n a b y ” p o u c z a , ż e o d p u s z c z e n ie g rz e c h ó w p ro w a d z i d o n o w o śc i ż y c ia : „ O trz y m a w s z y je d n a k o d p u s z c z e n ie g rz e c h ó w i zło ży w szy n a ­ d z ie ję w im ie n iu P a ń s k im , z o s ta liś m y o d n o w ie n i, n ie ja k o p o w tó r n ie s tw o r z e ­ n i ; o d tą d w s e r c a c h n a s z y c h B óg m ie s z k a rz e c z y w iś c ie . J a k ? P rz e z sło w o w ia r y i o b ie tn ic e sw o je , i s w o je m ą d r e p rz y k a z a n ia , i z a le c e n ia s w e j n a u k i. (...) O to ś w ią ty n ia d u c h o w a , w z n ie s io n a P a n u .... P a m i ę ta j o d n iu są d u ... p r a ­ c u ją c rę k o m a n a o d p u s z c z e n ie g rz e c h ó w sw o ic h ...” 48. H . P r a k t y k a p o k u t y a z b a w i e n i e W ie lk i a p o lo g e ta c h rz e ś c ija ń s tw a , św . J u s ty n , p o d e jm u je p ro b le m c h a r a k ­ te r y s ty c z n y d la K o śc io ła k o ń c a II w ie k u . T w ie rd z i m ia n o w ic ie , iż ci w sz y sc y c h rz e ś c ija n ie , k tó r z y z ja k ie g o k o lw ie k p o w o d u w r a c a ją do sw eg o d a w n e g o ży­ c ia p o g a ń s k ie g o i w y p ie r a ją się C h ry s tu s a , to — je ś li n ie b ę d ą p o k u t o w a ć , n ie o k a ż ą s k r u c h y i się n ie n a w r ó c ą — n ie m a j ą ż a d n e j n a d z ie i n a z b a w ie ­ n ie : „B óg w s w o je j d o b ro c i i m iło ści... u w a ż a g rz e s z n ik a z a s p r a w ie d liw e g o i n ie w in n e g o , je ż e li ż a ło w a ł za sw e w in y , lecz k to z p o b o ż n o śc i i s p r a w ie d li­ w o ści p rz e c h o d z i d o b e z b o ż n o śc i i n ie s p ra w ie d liw o ś c i, j e s t b e z b o ż n ik ie m i g rz e s z n ik ie m , w e d łu g te g o , co p o w ie d z ia ł J e z u s : «W s y tu a c ji, w k tó r e j w a s z n a jd ę (z a s ta n ę ), z te g o w a s o sąd zę» ” 4i. S w . J u s ty n n ie p o d a je ż a d n e j d o k ła d n e j p o s ta c i (k s z ta łtu ) p o k u ty a n i c z a ­ su p rz e b a c z e n ia w in , m a b y ć je d n a k ż e s k r u c h a i ż a l z a g rz e c h y , a B ó g p r z y j­ m ie z a w s z e g rz e s z n ik a do s w o je j m i ło ś c i50. D o k u m e n te m o k re s u p o a p o s to l- sk ie g o , k tó r y w y w a r ł d e c y d u ją c y w p ły w n a p r a k t y k ę p o k u tn ą K o śc io ła p ie r w ­ szy ch w ie k ó w , j e s t „ P a s te r z ” H e rm a s a . D zieło to, n a p is a n e o k o ło p o ło w y I I w ie k u p rz e z H e rm a s a , k tó r y m ia ł b y ć p o d o b n o b r a t e m p a p ie ż a P iu s a I, s k ła d a się z 5 „ W iz ji” , 12 „ P r z y k a z a ń ” i 10 „ O b ra z ó w sy m b o lic z n y c h ” (P o d o ­ b ie ń s tw )· — i z a w ie r a b a rd z o w ie le d a n y c h o ż y c iu c h r z e ś c ija ń s k im ty c h c z a ­ s ó w ; s ta n o w i d la K o śc io ła d z is ia j c e n n e ś w ia d e c tw o d u c h a i p r a k t y k i p o k u ­ ty M. Z a s a d n ic z y m c e le m te g o d z ie ła je s t w e z w a n ie g rz e s z n ik ó w do n a w ró c e ­ n ia i p o k u ty , u z a s a d n io n e g ro ż ą c y m i u tr a p ie n i a m i , z b liż a ją c y m s ię k o ń c e m ś w ia ta i p o n o w n y m p rz y jś c ie m C h ry s tu s a . W p o c z ą tk o w e j części te g o d z ie ła H e r m a s p o u c z a o B o ż y m m iło s ie rd z iu i p rz e b a c z e n iu g rz e c h ó w : „ A le m ó d l się d o B o g a, a u le c z y cię z g rz e c h ó w tw o ic h , i n ie ty lk o c ie b ie u lecz y , a le ta k ż e c a ły tw ó j d o m i w s z y s tk ic h w o g ó le « św ię ty c h » " 52. „ W ie lk ie je s t m iło s ie rd z ie P a n a i d la te g o u lito w a ł się O n n a d to b ą i c a ły m tw y m d o m e m : d o d a C i s ił i u tw ie r d z i c ię w c h w a le s w o je j” 5S. W a r u n k ie m B ożego z m iło w a n ia je s t p o ­ k u ta : „(...) n ie p r z e s ta w a j u p o m in a ć sw y c h d z ie c i, w ia d o m o m i b o w ie m , ż e

47 P o r. W . R o r d o r f , L a re m is sio n ..., 226.

48 L is t P s e u d o - B a r n a b y , 16. (C yt. z a : Μ . M i c h a 1 s к i, d z. c y t., 32). 40 C y to w a n e w e d łu g : M . R i g h e t t i , S to ria ..., 183.

50 T a m ż e , 183.

51 P o r. С. V o g e 1, II p e c c a to re e la p e n ite n z a n e lla C h ie sa a n tic a , T o ri­ n o 1967, 14— 17 ; R . L o r i a , L a P e n ite n za ..., 185— 188.

52 H e r m a s , P a s te r z , I w iz ja , 1. (T łu m . p ol. w : M . M i c h a l s k i , d z.

cyt., 33).

je ś li ty lk o z całe g o s e rc a b ę d ą p o k u to w a ły , z o s ta n ą w ra z ze « św ię ty m i» w p i­ s a n e do k s ią g ż y w o ta ” 54. H e r m a s k ie r u je do „ w y b ra ń c ó w B o ż y c h ” w e z w a n ie do p o k u ty , z g o d n ie z tr a d y c y jn ą n a u k ą , a le n o si ono ju ż w y r a ź n ie z n a m ię p e w n e g o o g ra n ic z e n ia : „(...) z o s ta n ą im o d p u sz c z o n e w s z e lk ie g rz e c h y , ja k i e d o ty c h c z a s p o p e łn ili, i n ie ty lk o im , lecz ró w n ie ż w s z y s tk im sp o ś ró d « św ię ­ ty ch » , k tó r z y k ie d y k o lw ie k z g rz e s z y li do d n ia d z isiejszeg o , o c z y w iśc ie o ile c a ły m s e r c e m i szcz e rz e b ę d ą p o k u to w a ć . P o p rz y s ią g ł b o w ie m P a n n a c h w a ­ łę sw o ją , że je ś lib y p o u p ły w ie o z n a c z o n e g o d n ia k tó r y ś z w y b ra ń c ó w B o ży ch z g rzeszy ł, n ie b ę d z ie ju ż m ó g ł d o s tą p ić z b a w ie n ia , g d y ż m o ż liw o ść p o k u ty je s t d la lu d z i s p r a w ie d liw y c h o g ra n ic z o n a , a d n i p o k u ty d la w s z y s tk ic h « św ię­ ty ch » d o b ie g a ją k o ń c a ; ty lk o p o g a n ie m a j ą czas n a p o k u tę aż do d n ia o s ta te c z n e g o ” 55.

P r a k t y k a p o k u tn a K o śc io ła p ie r w s z y c h w ie k ó w p o zo stan ie- p o d w ie lk im w p ły w e m o w ego tw ie r d z e n ia H e rm a s a , k tó r e w y ra ż a ło je g o z d e c y d o w a n e p r z e ­ k o n a n ie , ż e za g rz e c h y c ię ż k ie p o p e łn io n e po c h rz c ie m o ż n a p o k u to w a ć ty lk o je d e n r a z w życiu. T o s ta n o w is k o w y p o w ia d a H e rm a s w IV p r z y k a z a n iu , j a ­ k ie o tr z y m u je od „ P a s te r z a — a n io ła p o k u ty ” : „ k o m u ra z g rz e c h y o d p u sz c z o ­ n o , te n n ie p o w in ie n ju ż w ię c e j grzeszy ć, lecz tr w a ć w s ta n ie n ie w in n o ś c i...” „(...) ty lk o je d e n je d y n y r a z m o że p o k u to w a ć s k u te c z n ie te n , k to p o o w y m w ie lk im i ś w ię ty m w e z w a n iu (ch rzcie) d a ł się d ia b łu s k u s ić do g rz e c h u ; g d y b y k ie d y k o lw ie k p ó ź n ie j zg rz e sz y ł p o n o w n ie i liczy ł, że ra z je s z c z e t b ę d z ie m ó g ł c z y n ić p o k u tę , n ic m u ju ż je g o p o k u ta n ie pom oże, tr u d n o m u b ę d z ie o d z y sk a ć ż y c ie ” 5β.

H e rm a s , p r z e d s ta w ia ją c s w o ją k o n c e p c ję p o k u ty , ja k o o b ja w ie n ie u d z ie ­ lo n e m u p rz e z B oga, w y ra ż a p rz e k o n a n ie , że k a ż d y c h rz e ś c ija n , k tó r y c ię ż k o zg rzeszy ł, m a m o ż liw o ść p o d ję c ia p o k u ty ty lk o je d e n ra z w ży ciu , n ie w i ę c e j 57. T a k ie s ta n o w is k o je s t u z a s a d n io n e r a c j a m i n ie ty le d o g m a ty c z n y m i, co ra c z e j p sy c h o lo g ic z n y m i, m o r a ln y m i i w y c h o w a w c z y m i: „ P o w o d e m o g ra n ic z e n ia p o ­ k u ty d o je j je d n o ra z o w o ś c i n ie je s t B o że z rz ą d z e n ie , r a c j a tk w i w sa m y m g rz e s z n ik u . J e ż e li po z a k o ń c z e n iu p ro c e s u p o k u tn e g o k to ś p o n o w n ie p o p a d ­ n ie w o d p o w ie d n io cię ż k ą w in ę , p o ś w ia d c z a ty m sa m y m , iż n ie p o s ia d a p r a w ­ d z iw e g o d u c h a p o k u ty , k o n s e k w e n tn ie n ie m o ż liw e s ta je się d a ls z e p o s tę p o w a ­ n ie p o k u tn e ” 58. H e rm a s tw ie r d z i, że p o k u ta , w ra z ze sw o im i s k u tk a m i: o d p u ­ sz c z a n ie m g rz e c h ó w i o d n o w ą w e w n ę tr z n ą , je s t n a p r a w d ę „ d ru g im c h r z te m ” , „ p o w tó rz e n ie m s ię ” o b m y c ia c h rz c ie ln e g o d la z g ła d z e n ia g rz e c h ó w ; a s k o ro n ie m o ż n a p o w tó rz y ć „ o b m y c ia ” c h rz c ie ln e g o , t a k te ż n ie m o ż n a p o w ta rz a ć p o k u t y 59. „P o c h rz c ie ś w ię ty m z a te m , o k re ś la n y m ja k o ■ « p o k u ta p ie rw s z a » j e s t m o ż liw a ty lk o je d e n r a z p o k u ta tz w . « p o k u ta d ru g a » ” 60. P o k u ta r o z u m ia ­ n a ja k o „ m e ta n o ia ” — n a w r ó c e n ie (n ie ja k o p o k u ta - s a k r a m e n t) je s t w ię c p o ­ s ta w ą d u c h o w ą , k tó r a w y k lu c z a c h w ie jn o ś ć i z m ie n n o ść , i ja k o t a k a je s t „ je d n a ” , p o n ie w a ż je s t o n a c ią g ła i w y t r w a ł a el. H e rm a s sto i n a s ta n o w is k u ,

54 J.W ., 3. (T łum . poi., j.w ., 34). 55 J .w . II w iz ja , 2. (T łu m . p o i., j.w . 35). 56 J.w ., IV p rz y k a z a n ie , (T łu m . poi., j.w ., 39). 57 P o r. k o m e n ta rz e n a te n te m a t: Μ . M i c h a 1 s к i, dz. c y t., 13; M. R i g - h e 1 1 i, d z. c y t., 182 ; S. С z e r w i k , W p r o w a d z e n ie do o d n o w io n e j litu r g ii p o k u ty i p o je d n a n ia , w : S a k r a m e n t p o k u ty ...., 143; t e n ż e : P r a k ty k a p o ­ k u tn a w K o śc ie le p r z e z w ie k i, A K 89/1977/412, 164; B. M o k r z y c k i , K o śc ió ł w o c z y s z c z e n iu , W a rs z a w a 1986, 29 n ; R. L o r i a , L a P e n ite n za ..., 187; C. V o ­ g e l , d z. c y t., 15 n. 58 A . S k o w r o n e k , S a k r a m e n t p o k u t y i p o je d n a n ie , w : M a te r ia ły p r o ­ b le m o w e 3/1986/55. 59 P o r. C. V o g e l , dz. c y t., 16. 90 R. L o r i a, d z. cyt., 187. 91 J.w ., 187.

że o c h rz c z e n i n ie p o w in n i w ogóle g rzeszy ć. „ J e d n a k ż e B óg, k tó r y z n a lu d z k ą słab o ść i p o d a tn o ś ć n a s z a ta ń s k ie p o k u sy , d a je w s z y s tk im o c h rz c z o n y m m o ż­ n o ść p o d ję c ia p o k u ty je d e n ty lk o ra z . N ie o z n a c z a to p ra w d o p o d o b n ie , a b y H e rm a s w y k lu c z a ł m o ż liw o ść p o n o w n e g o p r z e b a c z e n ia ze s tro n y B oga. J e ś li d o p u sz c z a s z a n s ę je d n o r a z o w e j p o k u ty za g rz e c h y p o p e łn io n e po c h rz c ie , czy ­ n i ta k ra c z e j z m o ty w ó w p sy c h o lo g ic z n o -p e d a g o g ic z n y c h ; z a s trz e g a się, że n i e c h c e s tw a r z a ć c h rz e ś c ija n o m p r e t e k s tu do g rz e s z e n ia ; w y r a ż a p r z e k o n a n ie , że d o p u sz c z e n ie p o w ta rz a ln o ś c i p o k u ty c z y n iło b y j ą ty m sa m y m n ie u ż y te c z n ą d la g rz e s z n ik a re c y d y w is ty . K to b o w ie m w r a c a d o g rz e c h ó w , ś w ia d c z y o ty m , że n ie d o k o n a ło się w n im p r a w d z iw e n a w r ó c e n ie i że je s t do n ie g o n ie z d o ln y . P o k u ta p o c h rz c ie je s t je d n a — to zn a c z y w y m a g a n ie o d w o ła ln e j p o s ta w y o d ­ r z u c e n ia g rz e c h u i z w ró c e n ia się k u B ogu. S ta n o w is k o H e r m a s a tłu m a c z y się ta k ż e je g o p r z e k o n a n ie m o b lis k im k o ń c u ś w ia ta . P r a g n ie on sk ło n ić g rz e s z n i­ k ó w do n ie o d k ła d a n ia p o k u ty i u c h ro n ić ic h p rz e d z b y tn ią ła tw o ś c ią p o p e ł­ n ia n ia g rz e c h ó w , w s k u te k czego m o g lib y so b ie z a m k n ą ć d ro g ę do B o ż e g o p rz e b a c z e n ia ” e'2. W u s t a P a s te rz a , k tó r y d a je w y ja ś n ie n ie n a te m a t m o ż n o śc i p o d ję c ia p o k u ty , H e r m a s w k ła d a n a s tę p u ją c e z a s trz e ż e n ie : „ z a s trz e g a m się, iż n ie c h c ę p rz e z to b y n a jm n ie j d a w a ć p r e t e k s tu do g rz e s z e n ia a n i ty m , k tó ­ rz y k ie d y ś u w ie rz ą , a n i ty m , k tó r z y ju ż u w ie rz y li w P a n a ” ss. N a w e t z a te m m o żn o ść je d n o r a z o w e j p o k u ty p o c h rz c ie — z d a n ie m H e r m a s a — m o ż e sta ć się d la n ie k tó r y c h lu d z i p r e te k s te m do g rz e s z e n ia . T y m b a rd z ie j w ię c u ła t w i e ­ n ie m p o p e łn ia n ia g rz e c h ó w b y ło b y d o p u sz c z e n ie p o w ta rz a ln o ś c i p o k u ty e4. H e r ­ m a s p r z e d s ta w ia sw o je s p o jrz e n ie n a p o k u tę w a s p e k c ie e k le z ja ln y m i e s c h a ­ to lo g iczn y m . U ż y w a ją c p o ró w n a n ia , a u to r „ P a s te r z a ” m ó w i o K o śc ie le j a k 0 w ie lk ie j w ie ż y , b u d o w a n e j z lś n ią c y c h , d o k ła d n ie o c io s a n y c h k a m ie n i; b i a ­ ły c h i p r z y s ta ją c y c h do sie b ie w s p o je n ia c h . O z n a c z a ją o n e a p o sto łó w „ b is k u ­ p ó w ” , n a u c z y c ie li i d ia k o n ó w , k tó r z y ś w ią to b liw ie ż y li i u c z c iw ie w y p e łn ia li o b o w ią z k i sw e g o u rz ę d u . K a m ie n ia m i p rz y d a tn y m i do b u d o w y są ta k ż e ci, k tó r z y c ie r p ie li d la im ie n ia P a ń s k ie g o ; ci, k tó r z y c h o d z ą B o ży m i d ro g a m i 1 z a c h o w u ją p rz y k a z a n ia , o ra z św ieżo n a w ró c e n i, k tó r z y są b ez g rz e c h u . K a ­ m ie n ie p o rz u c o n e w p o b liż u w ie ż y b u d u ją c e j się o z n a c z a ją g rz e s z n ik ó w , k tó ­ rz y w z b r a n ia j ą się p o k u to w a ć : „ je ś lib y k ie d y ś z d e c y d o w a li się n a p o k u tę , b ę d z ie ic h je s z c z e m o ż n a u żyć do b u d o w y ” . P o w y p e łn ie n iu p o k u ty ta c y g rz e ­ sz n ic y s ta n ą się z n o w u k a m ie n ia m i p r z y d a tn y m i w b u d o w ie i b ę d ą u r a t o w a ­ n i. G rz e sz n ic y , k tó r z y n ie p o d e jm ą p o k u ty w o b e c n y m c z a sie b u d o w a n ia w ie ­ ży, z o s ta n ą o d rz u c e n i j a k k a m ie n ie p o tłu c z o n e , o d rz u c o n e d a le k o o d w ieży , w rz u c o n e do o g n ia czy to c z ą c e się po b e z d ro ż a c h . P o w y ż sz y opis, p r z e d s ta w io ­ n y p rz e z H e rm a s a , o b r a z u je o s ta te c z n e lo sy K o śc io ła , k tó r e t a k b a rd z o śc iśle z w ią z a n e są z s y tu a c ją n a ziem i. E sc h a to lo g ic z n a p rz y s z ło ść w sp ó ln o ty K o śc io ­ ła za le ż y o d s ta n u ż y c ia w ie r n y c h n a ziem i. C zas b u d o w a n ia w ieży , a z a te m c zas o b e c n y j e s t je d y n ą s z a n s ą p o d ję c ia p o k u ty , a b y sta ć się je s z c z e „ k a m ie ­ n ie m p rz y d a tn y m w b u d o w ie ” : „... w szy scy g o to w i do p o k u ty , je ś li j ą u c z y n ią , m o g ą je s z c z e z o sta ć u tw ie r d z e n i w w ie rz e . P o d w a r u n k ie m je d n a k , że r o z ­ p o c z n ą p o k u to w a n ie te r a z , d o p ó k i je s z c z e t r w a b u d o w a w ie ż y ; g d y b o w ie m s ta n ie o n a g o to w a , n ie b ę d z ie w n ie j ju ż d la n ic h m ie js c a i z o s ta n ą o d rz u c e ­ n i, ty le ty lk o , że b ę d ą leżeć w je j p o b liż u ” °5.

W „ P a s te r z u ” H e rm a s a , cb o ć d o s ta rc z a o n b a rd z o w ie lu e le m e n tó w p o ­ z w a la ją c y c h n a o d c z y ta n ie d u c h a p o k u ty p ie r w o tn e g o K o ścio ła, tr u d n o się je d n a k d o sz u k a ć ja k ie jś o k re ś lo n e j „ litu r g ii p o k u tn e j” u s a n k c jo n o w a n e j p rz e z

*2 S. С z e r w i k, W p r o w a d z e n ie do o d n o w io n e j..., 143n.

63 H e r m a s , P a ste r z, IV p rz y k a z a n ie . (T łu m . pol. w : M. M i c h a l s k i ,

dz. c y t., 39). „■ % i

•4 P o r. C. V o g e l , d z. c y t., 15n.

*5 H e r m a s , P a s te r z , I I I w iz ja , 5. (T łu m . pol. w : M . M i c h a l s k i , d z.

a u t o r y t e t K o śc io ła ··. H e r m a s w z a s a d z ie n ie m ó w i n ic o d n o ś n ie d o r o li i u d z ia łu K o śc io ła w „ p ro c e s ie p o k u tn y m ” ; to s p r o w a d z a się p r z e d e w s z y s tk im d o d ia lo g u p o m ię d z y g rz e s z n ik ie m i B o g iem , p o n ie w a ż je d y n ie B ó g o d p u sz c z a c z ło w ie k o w i g rz e c h y . R ó ż n e w s k a z a n ia k a ż ą je d n a k d o s trz e g a ć u d z ia ł K o śc io ­

ła , w s p ó ln o ty „ ś w ię ty c h ” , k tó r a p rz y c z y n ia się do o s ią g n ię c ia p rz e z g r z e s z n ik a p r z e b a c z e n ia g rz e c h ó w : czy n y o so b iste , k tó r y c h p o d ję c ie w s k a z u je K o śc ió ł, m a j ą u ła tw ić o tr z y m a n ie B o żeg o p r z e b a c z e n i a 87. I w ty c h w ła ś n ie w s k a z a ­ n ia c h , k tó r e o d n a jd u je m y u H e r m a s a , d o s trz e g a się e le m e n ty p r a k t y k i p o ­ k u tn e j , k tó r a p ó ź n ie j s ta n ie się o b o w ią z u ją c ą p r a k t y k ą w K o ś c ie le “ . k s . J a n J a n ic k i II. O D N O W A S A K R A M E N T U P O K U T Y O d n o w a s a k r a m e n tu p o k u ty , p o d o b n ie j a k i in n y c h s a k r a m e n tó w , z o s ta ­ ł a d o k o n a n a p r z e d la t y : n o w e o b rz ę d y w r a z z w p ro w a d z e n ie m te o lo g ic z n o - - p a s to r a ln y m o g ło szo n o w 1973 r o k u , p r a w ie d w a d z ie ś c ia l a t te m u . P o ls k ie w y d a n ie O b rz ę d ó w P o k u ty u k a z a ło się w 1981 r o k u , ju ż je d e n a ś c ie l a t te m u . W p ro w a d z a n ie o d n o w io n y c h o b rz ę d ó w p o p rz e d z a ło p rz y g o to w a n ie te o lo g ic z - n o - p a s to r a l n e k a p ła n ó w , z te j te ż o k a z ji u k a z a ły się lic z n e a r ty k u ły , p u b li k a ­ c je te o lo g ic z n e , p o m o ce d u s z p a s te rs k ie . W sz y stk o z m ie rz a ło d o p o g łę b ie n ia r o z u m ie n ia s a k r a m e n tu p o k u ty i m ia ło p ro w a d z ić do je g o le p s z e g o p rz e ż y w a ­ n ia . S p o d z ie w a n o się, iż p o d ję te d z ia ła n ia p o w o li p rz y n io s ą d u c h o w y ow oc. C zy rz e c z y w iś c ie t a k się s ta ło ? D ziś p o la ta c h w id z im y , iż r o s n ą p r o b le m y z s a k r a m e n t e m p o k u ty w c a ły m K o ściele, ta k ż e u n a s. W y m a g a to , t a k o d te o ­ lo g ó w , j a k i d u s z p a s te rz y n o w e g o w y s iłk u : K o śc ió ł p o tr z e b u je d a ls z e j r e f le k s ji n a d te o lo g ią p o k u ty o ra z w ie r n y c h s z a f a rz y te g o s a k r a m e n tu . M o ż n a p o w ie ­ d z ie ć , ż e te n s a k r a m e n t p o tr z e b u je c ią g łe j o d n o w y .

R iv is ta L itu rg ic a , litu r g ic z n y d w u m ie s ię c z n ik w ło s k i n r 5 z 1991 r o k u c a ­ ły p o św ię c o n y j e s t o d n o w ie p o k u ty , z n ó w p o la t a c h p o w r a c a d o te g o ja k ż e w a ż n e g o te m a tu . P rz y p o m in a p o so b o ro w e p r a c e n a d o d n o w ą , je s z c z e r a z z g łę ­ b ia tr e ś ć w p ro w a d z e n ia , a n a li z u je s ło w n ic tw o te o lo g ic z n e k się g i, u k a z u je r o lę n a w r ó c e n ia w ż y c iu c h r z e ś c ija ń s k im . T e m a ty w ła ś c iw ie z n a n e , a le p o d e jm o ­ w a n e p o la ta c h d o ś w ia d c z e ń n a b i e r a j ą n o w e g o z n a c z e n ia . C h c e m y te r a z z a ­ p r e z e n to w a ć z a m ie sz c z o n e w n u m e r z e a r ty k u ły p o ls k ie m u c z y te ln ik o w i w n a ­ d z ie i, iż p o b u d z ą o n e do r e f le k s j i n a d ty m s a k r a m e n te m o ra z w ja k i m ś p r z y ­ n a j m n i e j s to p n iu w p ły n ą n a je g o s p r a w o w a n ie i p rz e ż y w a n ie . 1. S a k r a m e n t p o k u ty p rz e z w ie k i Z a n im p rz e jd z ie m y d o o m a w ia n ia z a g a d n ie ń szczeg ó ło w y ch , c h c e m y s p o j­ rz e ć n a d z ie je s a k r a m e n t u p o k u ty , k tó r y , j a k ż a d e n in n y , p rz e c h o d z ił w c ią ­ g u w ie k ó w r a d y k a l n e z m ia n y . N ie c h c e m y r a z je s z c z e p rz y p o m in a ć h is to r ii, a lè p o n ie w a ż w p r a c y n a d r e f o r m ą o d w o ły w a n o się d o p r a k t y k i p ie r w s z y c h w ie k ó w i u s iło w a n o p rz y w ró c ić p e w n e d a w n e e le m e n ty , tr z e b a p rz y p o m n ie ć ó w c z e s n ą w iz ję te g o s a k r a m e n tu .

P ie r w s z e w sp ó ln o ty c h r z e ś c ija ń s k ie z tr u d e m d o p u sz c z a ły m y ś l, iż c h r z e ­ ś c ija n in , p o n a w r ó c e n iu i c h rz c ie , m o ż e grzeszy ć. K ie d y j e d n a k ż y c ie p r z y ­ n io s ło b o le s n e d o ś w ia d c z e n ia , p r z y ję ła się p r a k t y k a , k tó r a w y d a je się n a m b a rd z o s u r o w a : je d n o p rz e b a c z e n ie p o c h rz c ie w c ią g u ży c ia . P r a k t y k a ta ,

88 P o r. S. G i e t, H e r m a s e t les P a s te u r s , P a r i s 1963, 309. (C yt. z a : R . L o ­ r i a, d z. c y t., 186) p o r. ta k ż e : J . B e r n h a r d , E x c o m m u n ic a tio n e t p e n i-

te n z e - s a c r e m e n t a u x p r e m ie r s s iè c le s d e l’E g lise, w : R e v u e d e D r o it C a n o ­ n iq u e , IX /1965/55. (C yt. z a : R . L o r i a , dz. c y t., 186). C. V o g e l , d z. c y t., 16.

87 P o r. C. V o g e l , d z. c y t., 17. 88 P o r. R. L o r i a , dz. cy t., 186.