INSTYTUT FILOZOFII I SOCJOLOGII
Prace Habilitacyjne
Elżbieta Tarkowska
CZAS W SPOŁECZEŃSTWIE
PROBLEMY, TRADYCJE,
KIERUNKI BADAŃ
WROCŁAW · WARSZAWA ■
KRAKÓW · GDAŃSK · ŁÓDŹ
ZA KŁA D N A R O D O W Y IM IE N IA O SS O LIŃ SK IC H
Str. Wiersz Jest P owi n no być 13 ( pr zyp.33) 7 od d. od notowanej o d n o to wy w an ej «O 19 od d. d otychczysowe d o t y ch cz a so we 41 9 od g. równiźe również 44 (przyp.44) 8 od d. C i v i l is ation C iv il i z a t i o n 55 5 od g. pr zeszła prze sz ł ą 101 14-13 od d. wielkości wielości 124 5 od g. Ro zwazania Ro z w a ż a n i a 136 10 od g. Zen tnera4 5 Zentnera A 5, 1B0 1 od g. o rg anization o rg an i s a t i o n 181 7 od g. Wa rs za w as ki eg o Wa r s z a w s k i e g o
pojęcia czasu i przestrzeni, znajdują się w każdym momencie swojej historii w ścisłym związku z odpowiadającą im organizacją spo łeczną".
E. Durkheim, M. Mauss, O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji
“Czas w magii i religii nie jest czystą ilością... "
H. Hubert, Etude sommaire... "Niewiele jest czynników, które by tak silnie charakteryzowały istotę kultury, jak pojmowanie czasu".
A. Guriewicz, Kategorie kultury śred niowiecznej
WPROWADZENIE:
CZAS W SPOŁECZEŃSTWIE: TEMAT ZNANY I NIEZNANY
O p o p u la rn o śc i tematu c z a s u
Przedm iotem p ra c y , najogólniej o k r e ś la ją c , je s t c z a s rozum iany ja ko zjaw isk o s p o łe c z n e i kulturow e. In te r e s u ją c y mnie temat stanow i frag ment tak c h ę tn ie d z iś podejmowanej p rz e z n a u k ę , p ub licy sty k ę, litera tu rę , s z tu k ę - problem atyki zw iązan ej z c z a s e m , problem atyki stano w iącej
1
"w ażny elem ent k ultury umysłowej n a s z e g o wieku" . Z a g a d n ien ie c z a s u , na. p r z e s t r z e n i wieków fa s c y n u ją c e m yślicieli o b a rd z o ró ż n y c h z ain te re so w a n ia c h , p o s z u k u ją c y c h "k lu cz a do zrozum ienia wielu z ag ad k o w y ch a sp e k tó w ludzkiej myśli i d ziałania" - by p o s łu ż y ć s ię sformułowaniem Brs.ndona2 - i d z iś o k a z u je s ię in te r e s u ją c e , a naw et s z c z e g ó ln ie aktu alne.
Λ
W. V o i s
ê,
R u ch ch ro n o z o ficz n y w P o l s c e i za g ra n ic ą , "R uch F ilozoficzny", 1974, t XXXII, n r 4, s . 260. Ł adnie o dominacji, w ad ze i c e n ie c z a s u w n a s z e j e p o c e p is z e A. G u r i e w i c z w p ra c y K a te g o rie k ultury ś re d n io w ie c z n e j, W a rsz a w a 1976, s. 29 i n.o
S. G. P . B r a n d o n , H istory, Time and Deity. A H isto rical and C om parative S tu d y of th e C onception ot Time in R eligious T h ou gh t an i P r a c tic e , New Y ork 1965, s. V.
Niewątpliwy w z ro s t z a in te re s o w a ń pro blem atyk ą c z a s u w o statn ic h dzi€*siątkach lat - sam w s o b ie ciekaw y jako temat b a d a w c z y - in te rp re towany' bywa rozm aicie: a to s y tu a c ją " p rz e s ile n ia kulturow ego" c z y z a
-3
g ro ż e n cyw ilizacy jny ch , a to " p r e s ją w s p ó łc z e s n o ś c i" , o dczu ciem s z y b ciej niż kiedykolw iek p rzedtem zm ieniającej s ię rz e c z y w is to ś c i, będącym
4
efektem tempa, p rzem ian cyw ilizacji w s p ó łc z e s n e j , o s t r z e j s z ą św iad om o ś c ią w s z e c h o b e c n o ś c i c z a s u , p o w s z e c h n o ś c i p ro c e s ó w z nim zw iązan ych. "O becnie c z a s o w a stru k tu ra św iata i c z a s o w y c h a r a k te r k a ż d e j niemal ludzkiej d z ia ła ln o ś c i sp ra w ia ją , że z a g a d n ie n ia " c z a s o io g ic z n e " z y s k u ją
5 n a z n a c z e n iu z każdym rokiem" .
Z a s ta n a w ia ją c s ię nad ewentualnymi przyczyn am i w z ro stu p o p u la r n o ś c i terratu c z a s u można byłoby z a p y ta ć , ja k ą rolę odgryw a tu imma- nentny rozwój nauki w jej p o ste in ste in o w sk ie j d ob ie ( a w ram ach huma nistyki p o stb e rg so n o w sk ie j c z y p o s tfra z e ro w s k ie j^ ) , kum ulacja w iedzy, w zajem na wymiana d orob ku zgrom adzon eg o p rz e z r ó ż n e nauki od dawnćl zajm ujące s ię tym problemem badaw czym . J a k ą rolę o d e g ra ły tu p ro c e s y z a c h o d z ą c e w ram ach rozw oju nauki - p r o c e s y s p e c ja liz a c ji z jednej s tro n y , d ąż en ia do in teg rac ji w iedzy, p ró b y w s p ó łp ra c y in te rd y s c y p lin a r n ej - z drugiej, o ra z w e jśc ie ty ch ró ż n y c h te n d en cji w b a d a n ia c h nad c z a s e m w faz ę in sty tu cjo n aliza cji w ram ach is tn ie ją c y c h lub nowo two rz o n y c h d y scy p lin . P r o c e s y te zaw aży ły n a s p o s o b a c h p o d e jś c ia do
3
" Z b ie ż n o ś ć p o szu k iw a ń w s p ó łc z e sn e j filozofii, n au ki i literatury n ie je s t dziełem p rz y p a d k u . Problem c z a s u i p rzestr& eni leży u p odstaw tak ieg o rozumienia, ś w ia ta i c zło w iek a o ra z jego p ozycji w obec w ła sn e go życia, k tó re artyk ułu je s ię w dobie przesil€*nia kulturow ego." K. R u t k o w s k i , C z a s , św iat i r z e c z y w is to ś ć w c a łe j ja s k r a w o ś c i, " M ie się c z nik L iteracki", 1978, nr 2, s . 41. P o r. na te n temat W. W. I w a n o w , K a te g o ria c z a s u w s z t u c e i k u ltu rz e XX wieku, [ w:] Z n ak , sty l, konw encja, W a rsz a w a 1977, s . 242-287.
4
"Wre.z z p o s z e rz a n ie m s ię o ta c z a ją c e g o n a s w s z e c h ś w ia ta n a s z a t e r a ź n i e j s z o ś ć najw y raźniej s ię k u r c z y - nie d o ś ć , że w k a ż d e j chwili z a p a d a s ię w p r z e s z ł o ś ć , le c z p onadto c o r a z c z ę ś c i e j stanow i karmę p rz y s z ło ś c i . .J stą d fa s c y n a c ja c z a s e m i. św iadom ość n iep o k o ją c ej ró ż n o ro d n o ś c i z w iąz an y c h z nim zjaw isk . .J" W. V o i s é , op. cit., s . 260.
^ W. V o i s
é t
C h ronozofia, “czyli o k ry s ta liz a c ji in teg raln e j nauki w c z a s i e , £w:J P roblem y n au k p om ocniczych historii, " P r a c e N aukow e U niw ersytetu Ś lą s k ie g o w K atow icach", nr 151, K ato w ice 1976, s. 40. Jo&l d e R o sn a y mówi o "ch ron ocen tryzm ie" n a s z e g o w s p ó łc z e s n e g o m yś lenia. (M ak ro sk o p , W a rsz a w a 1 9 8 2 ).6
Mam tu n a myśli k w e s tio n a riu s z p ytań n a temat s p o s o b ó w pomia ru c z a s u w ró ż n y c h k u ltu rach , który w antropologii o d e g ra ł niewątpliwie w a ż n ą rolę. J. G. P r a z e r , Q u e stio n s on the M a n n e rs , C ustom s, R eli gion, S u p e rs titio n s etc. of U ncivilized o r Sem i-C ivilized P e o p le s , "T he J o u rn a l of th e A nthrop olog ical Institute of G r e a t Britain and Irelan d, 1889, vol. XVIII, s . 435, § M e asu rem e n t of Time. Z a m iesz cz am go w 'p r z y p is ie 18 do ro z d z . I.
można te ż s ą d z i ć , że p rzyczyniły s ię do p o p u la rn o śc i i a tra k c y jn o ś c i tej d z ie d z in y b ad ań .
K ilka c e c h w ydaje s ię s p e c y fic z n y c h dla w sp ó łc z e sn e g o s ta n u b a d ań n ad czßsfeiri i s p o s o b u zejm cw enia s ię t ą probl€?rr;atyką. P r z e d e
w s z y s t k i m więc b ę d z ie to p o w s z e c h n o ś ć i w ielokierunkow ość b a d a ń i
reflek sji, w y ra ż a ją c a się v.* n iez lic zo n y ch , lawinowo r o s n ą c y c h p ublika c jac h . P o wtóre, b ę d ą to c h a r a k te r y s ty c z n e d la na Liki w s p ó łc z e s n e j for my i n s t y t L i c j o n a l i z a c j i ty ch z a in te re so w a ń .
D zieje b ad ań nad c z a s e m to p r o c e s stopniow ego p o s z e r z a n ia pola b ad aw cz e g o przy' c o r a z dalej p o su n ię tej s p e c ja liz a c ji, to w yłanianie s ię now ych g ałę zi b ad ań ty ch problemów w ram ach istn ie ją c y c h d yscy plin. P r o c e s ten trw a i p ogłębia s ię , a je d n o c z e ś n ie to w a rz y sz y mu te n d e n c ja odw rotna: d ą ż e n ie do in teg racji ro z d ro b n io n y c h p ersp e k ty w w p o s ta ci prób stw o rzen ia ja k ie jś w spólnej d la ró ż n y c h nauk p ła s z c z y z n y b a d an ia c z a s u . "E po ka s p e c ja liz a c ji tę s k n i do syn tezy " - jak ła d n ie ten
7 trend o k re ś lo n o .
Ilu s tr a c ją tej te n d en cji może być pow ołanie w 1966 r. International S o c iety for th e S tudy of Time. Jeg o d z ia ła ln o ś ć p olega na o rg an iz o w a niu re g u la rn y c h sympozjów, um ożliw iających spotkania, zain teresow any m problem atyką c z a s u przedstaw icielom ró ż n y c h nauk o ra z na publikow a niu m ateriałów z ty ch sp o tk ań - p ra c zbiorow ych p re z e n tu ją c y c h punkty w idzenia ró ż n y c h d y scy p lin h u m an isty c z n y ch i p rz y ro d n ic z y c h w z a k r e
-Q
s ie b a d a ń n ad c z a s e m . Celem ty ch s p o tk a ń i publikacji ma być s c a l e nie wysiłków sp e c ja listó w p ra c u ją c y c h w ram a ch tra d y c y jn y c h d y scy p lin nad różnymi asp ek tam i problem atyki c z a s u .
Z d z ia ła ln o ś c ią T o w a rzy stw a, a z w ł a s z c z a jego z a ło ż y c ie la , J u liu sa T h o m a sa F r a s e r a , a m e ry k ań sk ie g o m atematyka i fizyka, “czło w iek a, k
tó-9
ry d a ł s ię o p ę tać problem atyce c z a s u " , z w iąz an e s ą p ostu laty s tw o rz e
-n
M. H e l l e r , O c z a s i e z ró ż n y c h punktów w idzenia, "Z nak", 1980, n r 2 (3 0 8 ) , s . 245.
O
D o ty c h c z a s u k a z a ły s ię n a s tę p u ją c e tomy, b ę d ą c e plonem kolej n ych kon feren cji T o w arzy stw a: J. T. P r a s e r , P. C. H a r b e r , G. H. M u l l e r ( e d s . ) , T h e S tudy of Time. P r o c e e d in g s of th e F i r s t Confe re n c e of the Intern ation al .S o c ie ty for th e S tud y of Time, O berw olach 31.VIII.-6.IX.1969, B erlin 1972; J . T . P r a s e r , N. L a w r e n c e ( e d s . ) , T h e S tudy of Time II. P r o c e e d in g s of th e S e c o n d C o n fe re n ce of the Intern ation al S o c ie ty for th e S tudy of Time. L ake Y am anaka - Jap an , 1-7 .VII.1973, B erlin 1975; J. T . P r a s e r , N. L a w r e n c e , D. P a r k ( e d s . ) , T h e S tud y of Time III, P r o c e e d in g s of the T hird C o n fe re n ce of th e Intern ation al S o c ie ty for th e S tudy of Time, A lp b a ch - A u stria, B erlin 1978.
nia "chronozofii" - nowej, in teg raln e j nauki o c z a s i e , w y k o rz y stu ją c e j i in teg ru jąc ej dorob ek p o s z c z e g ó ln y c h is tn ie ją c y c h dyscy plin* ^.
T ru dn o o cen ić na r a z ie efekty p rób u jęc ia in te rd y sc y p lin a rn e g o problem atyki c z a s u , prób w zajem nego w y k o rz y sta n ia w tej d z ie d z in ie d o robku ró ż n y c h , n ie k o n ie c z n ie pok rew ny ch , n ie ra z w ręcz o d leg ły ch nauk; w sp ó łp ra ca niedaw no s ię r o z p o c z ę ła lub d o p iero bywa postulow ana. P rz e d s ię w z ię c ia tego ro d za ju mają zarów no sw oich zwolenników b ą d ź
11
12
entu zjastó w , jak i krytyków . Jak o so cjo lo g z a in te re s o w a n y p ro b le mem c z a s u pozytyw nie oceniam efekty p rz e d s ię w z ię ć in te rd y s c y p lin a r nych, m ie s z c z ą c y c h s ię w ram ach hum anistyki. Świetnym takim p rz y k ła dem może być in terd y sc y p lin arn y tom "T he F u tu re of Time", g d z ie u w zględnia s ię punkt w idzenia antropologii, socjologii, p sy ch olog ii, p s y
-13
chiatrii . Co do niewątpliwie b ard z o in te re s u ją c e g o nurtu c h ro n o z o fic z - n eg o, z w iązan eg o z nazw iskiem F r a s e r a , a w P o ls c e p op u lary zo w an eg o p rz e z prof. Voisé - w jego o cen ie zachow ałabym pew ną re z e rw ę , po c z ę ś c i spow odow aną niedostatkiem moich kom petencji.
Z n an y mi w z n a c z n e j, jak s ą d z ę , c z ę ś c i d o rob ek in te rd y s c y p lin a r nej fali b ad ań nad c z a s e m traktu ję jako tło d la in te re s u ją c e j mnie p ro b lematyki: c z a s u rozum ianego jako zjaw isk o s p o łe c z n e i kulturow e, a więc c z a s u w p ersp ek ty w ie so c jo lo g ic zn ej i antro po log iczn ej.
Jak n a tym tle w s z e c h o b e c n o ś c i tematu c z a s u we w s p ó łc z e s n e j n a u
-10
VVarto odnotow ać lic z n e inne p ro p o z y c je term inologiczne dla po stulow anej nowej nauki, u sytuow anej na p o g ra n ic z u is tn ie ją c y c h już, w s z y s tk ic h b ą d ź tylko n iek tó ry ch (np . h u m an isty c z n y ch ), nauk: tempolo- gia (W. V o isé ), ch ro n e ty k a (V. G io s c ia ) , chronom etria (j.L . S y n g e ) , c h r o - nonomia ( S. Symotiuk) , antro p o ch ro n o lo g ia (W.E. M o ore).11
Z w olennicy chronozofii id ąc z a program em F r a s e r a w sk a z u ją , iz je s t to d ro g a stw o rzen ia tak p o trz eb n e g o s y s t e m u w iedzy o c z a s i e , cało ścio w eg o , in teg ru jąc eg o u ję c ia wielu z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h pew ne go fragm entu rz e c z y w is to ś c i, b ad an eg o d o ty c h c z a s w ro z p r o s z e n iu i p rz y b ra k u koordynacji.Np. R. P a lte r w r e c e n z ji I tomu T h e Study of Time (" Isis" , 1977, vol. 68, n r 242, s. 3 05-306) w sk a z u je , iż 1. n ie ma p od staw tw ierdzen ie,
że "gdy s p e c ja liś c i mówią o c z a s i e , mówią o ró ż n y c h a s p e k ta c h tej s a mej r z e c z y " , 2. p rz e d s ta w ia n e n a k o n fe re n c ja c h chronozofów p r a c e n a dal nie ł ą c z ą s ię w c a ło ś ć , niew iele mając z s o b ą w spó lnego , 3. c z ę s to p ra c e te s ą tylko u p r o s z c z o n ą i s k r ó c o n ą formą tego, c o w cz eśn ie j w ram ach sw ych m a c ie rz y sty c h d y scy p lin a u to rz y ci ustalili. Do z a r z u tów ty ch można d o d ać j e s z c z e jeden: o tóż z d a r z a s ię , że zw olennicy intei d y sc y p lin a rn e g o p o d e jś c ia o dk ry w ają i odkryciem m ianują to, co dla s p e cjalistó w z d an ej d zie d z in y je s t d o b rz e znane. T e s ła b o ś c i i n ie b e z p ie c z e ń s tw a nie p r z e k r e ś l a ją je d n ak wagi ogólnej idei in te rd y s c y p lin arn eg o p o d ejśc ia do problem u c z a s u .
13 H . Y a k e r , H. O s m o n d , F. C h e e k ( e d s . ) , T h e F u tu re of Time. M an’s T em p oral Environment,· New Y ork 1972.
c e , nowych p ro p o zy c ji w z a k r e s ie jego b ad an ia, now ych form in stytu cjo n a liz a c ji tej problem atyki - jak więc na tym tle w ygląda sta n b ad ań nad c z a s e m rozumianym jako zjaw isko sp o łe c z n e ? Ja k w ygląda d o ro b ek s o cjologii w d z ie d z in ie b a d a ń nad c z a s e m ujmowanym w jego s p o łe c z n e j zm ienności i ró ż n o ro d n o ś c i? Celowo rozdzielam te dwie p ła s z c z y z n y : o c e n ę s ta n u b a d a ń n ad c z a s e m rozumianym jako zjaw isko s p o łe c z n e o ra z o c e n ę s y tu a c ji w socjologii w tym z a k r e s ie . Bowiem c z a s e m ro z u mianym so c jo lo g ic zn ie, tzn. w c a łe j jego s p o łe c z n e j i kulturowej z ło ż o n o ś c i, zajmuje s ię z powodzeniem wiele in n y ch d y scy p lin h um an istycz nych; socjologow ie z a ś podejm ują problem c z a s u n ie k o n ie c z n ie z u - względnieniem jeg o s p o łe c z n e j i kulturowej c h a ra k te ry s ty k i. Nie je s t o cz y w iśc ie w ażn e, w ram a ch jakiej s p e c ja ln o ś c i d a n y problem je s t po dejmowany, o ile j e s t podejmowany, i to w p o ż ą d a n y s p o s ó b . P r z y d zi sie jszy m je d n ak s ta n ie s p e c ja liz a c ji, ro z d ro b n ie n ia n au k, n ie d o sta te k r e p re z en tan tó w z o k re ś lo n e j s p e c ja ln o ś c i, zajm ujących s ię danym p ro ble mem, bywa źródłem nieporozum ień. T a k te ż j e s t z k a te g o rią c z a s u i sp o so b em jej ujmowania w socjologii.
S tan b a d a ń w z a k r e s ie so c jo lo g ic z n e j problem atyki c z a s u
W so c jo lo g ic zn ej reflek sji n ad c z a s e m o bserw ujem y s y tu a c ję d o ś ć osobliw ą, by nie r z e c - p a ra d o k s a ln ą . Z je d n e j stro n y d o ś ć c z ę s to n a r z e k a s ię n a zbyt małe z a in te re s o w a n ie socjo log ów p roblem atyką c z a s u i w sk a zu je n a p o trz e b ę b ad ań w tej d zie d z in ie, a p ojaw iające s ię
kon-14
c e p c je i p ro p o z y c je tra k tu je jako p io n ie rs k ie i n o w ato rsk ie , z drugiej z a ś w idać, ż e is tn ie ją c e w ram ach tej n au ki tra d y c je i w zory b ad aw cz e nie s ą w yk orzysty w an e, n ie funkcjonują d o s ta te c z n ie . G d y p rz e d laty S o ro k in i M erton podejmowali, jako jedni z p ie rw s z y c h , temat c z a s u s p o łe c z n e g o , s łu s z n ie w skazy w ali n a n ie d o s ta te c z n e z a in te re s o w a n ie s o c jo logów tą problem atyką, je d y n y wkład do tej d z ie d z in y b ad ań w idząc w
15
p r a c a c h p rz e d sta w ic ie li fra n c u sk ie j s z k o ły so c jo lo g ic z n e j . Od tego c z a s u wiele^ s ię zmieniło. Socjologow ie n a pew no n a d a l zbyt rz a d k o zajm ują s ię c z a s e m , i to zarów no w porów naniu z is tn ie ją c ą ju ż tra d y c ją sam ej socjo log ii, jak i z analogicznym dorobkiem in n y ch g a łę z i
hu-14
P o r. W. E. M o o r e , Man, Time and S o c iety , New Y ork 1963, s . V, 5; E. Z e r u b a v e l , H idden Rhythms. S c h e d u le s and C a le n d a rs in S o c ia l Life, C h icago 1981, s . XII.
1 5
P .A . S o r o k i n , R. K. M e r t o n , S o c ia l Time. A M ethodological a nd F u nctio nal A n a ly s is , "T he A m erican Jo u rn a l of Sociology", 19 37, vol. 42, n r 5, s. 615-629.
m anistyki, np. antropologii c z y historii. W ydaje s ię rów nież, że zbyt rz a d k o zajm ują s ię tematem c z a s u w porów naniu z innymi podejm owany mi problemami. T a k np. je d e n z e w s p ó łc z e s n y c h socjologów d o k o n u ją cy p rz e g lą d u d orob ku socjologii z p e rsp e k ty w y problemów c z a s u i p r z e s tr z e n i stw ie rd z a o wiele w ię k s z e z a in te re s o w a n ie socjo log ów p r z e s t r z e n ią niż czasem·*·^. W szy stk o to riie z n a c z y jedn ak , jak s ię n iek ied y tw ierdzi, iż "K a te g o ria c z a s u , c z a s jako taki, nie stanow i o d d zieln eg o
17
przedm iotu d o c ie k a ń so c jo lo g ic zn y c h " c z y że "b ra k u je s o c jo lo g ic z n y c h 18
studiów n ad wiekiem i c z a s e m jako zjaw iskam i społecznym i"
P r z y ł ą c z a ją c s ię do postulatyw nej wymowy tego ro d z a ju w ypow iedzi, w s k a z u ją c y c h na p o trz e b ę stym ulacji b a d a ń w z a k r e s ie so c jo lo g ic z n e j problem atyki c z a s u , na p o trz e b ę p o p u la ry z ac ji tej tematyki, nie m ożna s ię zgo dzić z to w a r z y s z ą c ą im o c e n ą is tn ie ją c e g o stanu . W tego r o d z a ju opin iach n ie b ie rz e s ię pod uw agę so c jo lo g ic zn ej reflek sji n ad c z a sem: i tej, n a le ż ą c e j ju ż do k la s y k i, i p oja w iają c y c h s ię w s p ó łc z e ś n ie p ro po zy cji te o re ty c z n y c h i b a d a ń em p iryczn ych p odejm ujących tem at c z a s u w p ersp e k ty w ie so c jo lo g ic zn ej. A j e s t to re fle k s ja już o b s z e r n a , z n a c z o n a nazw iskam i liczącym i s ię w historii socjologii.
T w ó rc ą so cjo lo g ic zn eg o p o d e jś c ia do k ategorii c z a s u j e s t Durkheim; autorem so c jo lo g ic zn ej k o n ce p c ji c z a s u jak o ścio w eg o j e s t durkh eim ista H ubert; problem s p o łe c z n e g o relatyw izm u c z a s u zajmował ta k ic h p rz e d s ta wicieli fra n c u s k ie j s z k o ły so c jo lo g ic z n e j, jak H albw achs, C zarn o w sk i, M a u s s , G ran et; wkład do so c jo lo g ic z n e j reflek sji nad c z a s e m mieli Dilt- hey, Max W eber, S ch u tz; autoram i k o n ce p c ji ( a w n iek tó ry ch p rz y p a d k a c h teorii) c z a s u s p o łe c z n e g o s ą S o ro k in i M erton, G urv itch, R e z s o - h£zy, G io s c ia c z y Z e ru b av el; s tr u k tu rą św iadom ości c z a s o w e j c z y p e r sp e k ty w ą c z a s u zajm ują s ię ta c y socjologow ie, jak B o urdieu c z y C o se r; o s p o łe c z n y c h a s p e k ta c h c z a s u p i s z ą K o laja, P ro n o v o st, d e G ra ż ia . G o d n e uwagi s ą n a w ią z u ją c e do p ostulatów durkheim ow skich b ad an ia em piryczne, takie jak E is e n s ta d ta n ad postawam i w obec c z a s u w s y tu acji kontaktu kulturow ego, R ezsS hcizy ’ego n ad zróżnicow aniem " s p o łe c z n eg o p o ję cia c z a s u " w s p o łe c z e ń s tw a c h rozw iniętych i tra d y cy jn y ch ,
J. К o 1 a j a , S o c ia l S y stem and Time and S p a c e . An Introduction to the T h e o ry of R e c u rre n t B ehavio r, P itts b u rg h 1969, s . 33. P o r. rów nież H. A.. I n n i s , T h e B ia s of Communication, T o ron to 1971, s . 76.
17
M. J. K o s t e c k i , К. M r e l a , K a te g o ria c z a s u w so c jo lo g ic z n y c h b a d a n ia c h stru k tu r o rg a n iz a c y jn y c h , "S tudia S o c jo lo g icz n e ", 1979, n r 4 ( 75 ), s . 47 ; ta k ż e H. W o r a c h - K a r d a s , Wie?k a p ełn ien ie ról s p o łe c z n y c h , W a rsz a w a 1983, s . 96.
18
G -rossina nad "c z a sa m i ż y c ia c o d zie n n eg o F ra n c u z ó w " c z y Z e ru b a v e la nad s tru k tu rą c z a s o w ą ż y c ia s p o łe c z n e g o w sz p ita lu - by p o p rz e s ta ć
19 n a w sk a z a n iu kilku tylko p rzykładów
W tej s y tu a c ji m ożna mówić co najw yżej o relatywnym b ra k u z ain te re s o w a ń z e s tro n y socjo log ów tematem c z a s u . P o n a d to w ypadałoby r a c z e j p o d k re ślić ten fakt, iż is tn ie ją c y d o ro b ek z z a k r e s u so c jo lo g ic zn ej reflek sji n ad c z a s e m n ie funkcjonuje d o s ta te c z n ie w p ra k ty c e b ad aw czej, n ie w s z e d ł do obiegu w iedzy so c jo lo g ic zn ej, a naw et nie je s t znany.
S y tu a c ja socjo log ii j e s t tylko p rzykładem s p ra w s z e r s z y c h , pew nych c e c h c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la ogólnego s ta n u w iedzy w d zie d z in ie b ad ań n ad c z a s e m rozum ianym jako zjaw isko s p o łe c z n e i kulturow e. O k re śliła bym je tak: p rz y u d e rz a ją c e j p o p u la rn o ści tem atu c z a s u , p rz y c a łe j w ręcz modzie n a zajm ow anie s ię tą problem atyką, p rz y n ie z lic z o n y c h publika c ja c h i m no żący ch s ię p o s tu la ta c h ta k ic h c z y innych b ad ań , p rz y wielu in te r e s u ją c y c h k o n c e p c ja c h w tej d zie d z in ie ma. s ię w ra ż e n ie , że pow sta ją o ne zup ełn ie n ie z a le ż n ie od s ie b ie , a ich wyniki nie kumulują się , że lic z n e wysiłki p o s z c z e g ó ln y c h b a d a c z y p o z o s ta ją r o z p r o s z o n e , istn ie ją c y d o ro b ek nie pełni funkcji in s p iru ją c y c h , p o te n c ja ln e w zory b a d a w c z e nie funkcjonują, nie zna. s ię c z ę s to b ą d ź te ż nie w y k o rz y stu je tra d y cji b a daw czej w łasn ej d yscy p lin y . Ż e is tn ie ją c e dawniej i o b e c n ie p o w stając e k o n c e p c je te o r e ty c z n e n ie zn a jd u ją n a le ż y te g o odzew u w b a d a n ia c h em p iry c zn y c h ; p r a c e te o r e ty c z n e i tak lic zn e p rz e c ie ż , n a jc z ę ś c ie j p rz y c z y n - k a r s k ie , b a d a n ia em p iryczn e w ydają s ię i ś ć zup ełn ie n iezależny m i torami. O bserw ujem y praw dziw y zalew p ra c o c h a r a k te r z e spraw ozdaw czym , mo n o g ra fic zn y m, p rz y c z y n k a rsk im , k tóre nie w y d ają s ię do n ic z e g o p rz y c z y n ia ć . Nie mają n ieja k o " d a ls z e g o ciągu".
R o bert J. Maxwell, p rz e d s ta w ia ją c i w pewnym z a k r e s i e podsum owu ją c o b s z e r n y d o ro b ek antropologii w d z ie d z in ie b a d a ń n ad c z a s e m , stw ier dził, iż refleksja, te o r e ty c z n a na temat p e rs p e k ty w c z a s o w y c h i system ów pomiaru c z a s u j e s t w tr a k c ie k sz ta łto w a n ia s ię , że m iędzykulturow e bada.-' nia. n ad c z a s e m n ie mają j e s z c z e nazw y ani n ie wytworzyły s z k o ły myśli wokół tego przedm iotu, ż e c h o ć p o s z c z e g ó ln i b a d a c z e zajmowali się tą probLema.tyką, robili to w pewnym s e n s ie "okazjonaLnie" i ż a d e n an tro p o
-20
log nie je s t z n a n y jako s p e c ja lis ta w z a k r e s ie b a d a ń nad c z a s e m . S ą d zę , że je s t to o c e n a c ią g le trafna., a. ponadto, że w z n a c z n e j m ierze
19
O b s z e r n ie js z y ich z e s ta w z aw ie ra bibliografia zam ieszczo na, na. k oń cu k siążki.
^ R. J. M a x w e l l , A nthropological P e r s p e c t i v e s , [w:J H. Y a. к e r i in., op. cit., s . 47-48.
m ożna ją o d n ie ś ć - nie z w a ża ją c n a p rz e g ro d y m iędzydyscyplinow e - do c a ło ś c i w iedzy o c z a s i e rozumianym jako zjaw isko s p o łe c z n e i k ulturo we. P r z y w sze lk ich ró ż n ic a c h w dorob ku p o s z c z e g ó ln y c h d y sc y p lin hu m an isty c z n y ch w tej d zie d z in ie pew ne c e c h y , tak ie ja k sto p ie ń te o r e ty c z n eg o z aa w a n so w a n ia i sto p ie ń in sty tu cjo n aliza cji problemu, in sty tu cjo n ali z ac ji w y ra ż a ją c e j s ię w p o s ta c i s zk ó ł, s k ry s ta liz o w a n y c h k ierunków b a d aw cz y c h , ja k o ś utrw alonych o rien tacji - w ydają się podobne. Do wyjąt ków n ale ży tu s y tu a c ja psy ch olog ii, w k tórej ram ach m ożna mówić o wy o dręb nion ej jej g a łę z i, ja k ą j e s t " p sy c h o lo g ia czasu",, z jej dużym d o rob
-21
kiem empirycznym i teoretyczn ym . In a c z e j je s t z " so c jo lo g ią c z a s u " . Term in ten, c o r a z c z ę ś c ie j używ any, pojaw ia s ię w d o ś ć szc z eg ó ln y m z n a c z e n iu . G dy np. Isam bert mówi o "socjologii c z a s u " , p rz e d s ta w ia ją c i przypom inając w sp ó łcz e sn em u czytelnikow i te o rię H ub erta, terminem tym o k r e ś l a pew ną problem atykę, o k re ś lo n y o b s z a r z ag ad n ie ń , a nie ja k ą ś
22
utrw aloną, z in sty tu cjo n alizo w an ą g a łą ź socjologii ♦ G dy G u rv itc h używ a tego terminu, w s k a z u ją c , iż p roblem atyka c z a s u s p o łe c z n e g o j e s t jednym z c e n tra ln y c h problemów tej nowej g a łę z i socjologii, ja k ą j e s t so c jo lo g ia w iedzy, je s t to stw ie rd z en ie o c h a r a k te r z e postulatywnym b a rd z ie j niż
od-23
dającym r z e c z y w is ty s ta n r z e c z y . Równie p ostulatyw nie o "socjologii c z a s u " mówi Z e ru b a v e l, z tą r ó ż n ic ą w s z a k ż e , iż ma. n a myśli w yo
dręb-24
n ia ją c ą s ię i w artą w yo drębn ienia c z ę ś ć socjologii . N a jc z ę ś c ie j te r min "so cjo lo g ia c z a s u " s to s u je s ię do określenia, pew nego p ola b ad aw c z e g o - so c jo lo g ic zn ej problem atyki c z a s u . J e śli o tak rozum ianej " so c jo logii c z a s u " mówi s ię w formie postulatyw nej, je s t to w yrazem faktu, iż w socjo log ii nie ma. dotąd utrw alonego, upraw om ocnionego, ja s n o o k r e ś lo n eg o m iejsca d la problem atyki c z a s u rozum ianego so cjo lo g ic zn ie.
21
Przynajm niej tak to s ię w ydaje n ie s p e c ja lis c ie ; sam i p sy c h o lo gowie mają z a s tr z e ż e n ia co do stopnia, z aa w a n so w an ia b a d a ń w tej d zie d z in ie, w sk a zu ją c np. n a b ra k odpow iednio ogólnej teorii c z a s u p sy c h o lo g ic z n e g o . P o r. Z. C h l e w i ń s k i , C z a s w a s p e k c ie fizjolo gicznym i p sychologicznym , "R oczniki F ilozoficzne KUL", 1977, t. XXV, z. 3, s. 115; R. N a w r a t , O rien tacja tem poralna. P r z e g lą d te ch n ik po miaru i wyników b ad ań , " P rz e g lą d P s y c h o lo g ic z n y ", 1981, t. XXIV, nr 1, s . 97-124.
22
P .A . I s â m b e r t , H enri H ubert et la so cio lo g ie du tem ps, "R e v u e F r a n ç a i s e d e Sociologie", 1979, vol. XX, s. 183-204.
23 /
G. G u r v i t c h , La v o c atio n a c tu e lle d e la so c io lo g ie (.rozdz. XIII: La multiplicité d e s tem ps s o c i a u x ) , vol. Il, P a r i s 1969, s . 326.
24
P ra k ty k a b ad aw cz a : dom inacja k o n ce p c ji c z a s u ilościow ego
P ro blem atyk a c z a s u w socjologii z in sty tu c jo n a liz o w a ła s ię w pew n y c h tylko jej d z ie d z in a c h , i to w d o ś ć s z c z e g ó ln y sp o s ó b . C zytelnik p ra c s o c jo lo g ic z n y c h sk ło n n y byłby, jak s ą d z ę , łą c z y ć h asło " c z a s " , " c z a s w socjologii" z dwiema dziedzinam i: z badaniam i b udżetów c z a
-25
s u b ą d z z p roblem atyką " c z a s u wolnego" i " c z a s u p ra c y " . W obu ty ch d z ie d z in a c h b a d a ń , c o c h c ę mocno p o d k re ś lić , sam a k a te g o ria c z a s u rozum iana je s t w s p o s ó b s z c z e g ó ln y .
W b a d a n ia c h b udżetów c z a s u c ho dzi o ilościow y pomiar je d n o ste k c z a s u p rz e z n a c z a n e g o n a r ó ż n e ro d z a je c o d z ie n n y c h aktyw ności. O k re ś la s ię je w prost jako ilo ścio w ą a n a liz ę rod zajó w ak ty w n o ści je d n o ste k lub g rup w c z a s i e . C z a s j e s t tu traktow any jako s y n te ty c z n a , łatwo em p iry c z n ie d o s tę p n a miara, z ło ż o n y c h zjaw isk s p o łe c z n y c h . To typowe dla b ad ań budżetów c z a s u p o d e jś c ie je s t d z iś s z e r o k o krytykow ane. W skazu je się w ięc, że nie uw zględ nia s ię tą d ro g ą " rz e c z y w is te j z ło ż o n o ś c i z ja
-26
wisk" , ze " w a z n o sc o k re ś lo n e g o z a ję c ia nie może b yć o c e n ia n a na 27
po d staw ie ilo ści p rz e z n a c z a n e g o na, nie czéisu" , że b a d a n ia tego ro d zaju , o g ra n ic z o n e do sam ej a n a liz y ilościow ej, p o z o sta w ia ją z boku wiele w ażny ch z w ią z a n y c h z c zaseir. zjaw isk ż y c ia s p o łe c z n e g o , ta k ic h
28
jak odmienna p e r c e p c ja c z a s u ró ż n y c h podmiotów zbio row ych . Nie mó w ią nic na temat sp e cy fik i c z a s u jako elem entu kultury, św iadom ości sp o łe c z n e j, sp o so b ó w m yślenia i w arto ściow an ia. W szy stk o tu zam yka s ię n a poziom ie d a n y c h ilo ścio w ych, nie z integro w an ych w c a ło ś c io w ą p e rs p e k ty wę, nie d ając c h a r a k te r y s ty k c ało ścio w y c h . N ie n eg u ją c więc w arto ści b a d ań tego ro d za ju , n ie rz a d k o b a rd z o d o b ry ch , d o s ta r c z a ją c y c h w ażnej,
25
T a k np. a u to r s z k ic u o k o n ce p c ji c z a s u w tw ó rc z o ś c i B ystronia problem atykę c z a s u "w u jęciu ś c i ś l e socjologicznym " s p ro w a d z a do " d y s ponow ania wolnym c z a s e m " dla rozw ijania ak ty w n o ści k u l t u r a l n e j ... Por. F\ D o n о с i к , C z a s w u jęc iu J a n a S ta n is ła w a B y stro n ia, £w:J A. N o - w i c k i ( r e d . ) , C z a s w k u ltu rze, Lublin 1983, s. 58. '
^ M. G u i l b e r t , N. L o w i t , J. C r e u s e n , P ro b lèm es d e mé th od e p ou r u ne e n q u ê te d e b u d g e ts - temps. L e s cum uls d 'o c c u p a tio n s , "R ev ue F r a n ç a i s e d e Sociolo gie", 1965, vol. VI, nr 3, s . 331. T a k ż e ty ch że autorów: E n q u ete com parative d e b u d g e ts - tem ps ( i l ) , "R evue F r a n ç a i s e d e S o ciologie", 1965, vol. VI, nr 4.
27
E. W n u k - L i p i ń s k i , B u dżet c z a s u - s tr u k tu ra s p o łe c z n a - polityka s p o łe c z n a , W rocław 1981, s . 105-107.
2 8
D. M e r c u r e , L’Ë tu de d e s tem p oralités s o c ia le s . Q uelq ues o rien tatio n s, [w:J T e m p s et s o c ié té , " C ah iers Intern ation au x de Sociologie", 1979, vol. LX VII, s. 265; J. H a m e l , T em p s et s o c ié té : q u e lq u e s élém ents p o u r u n e c o n stru c tio n th éo riq u e, "L oisir et S o c ié té ”, 1982, vol. V, n r 2, s . 270.
p ra k ty c z n ie p rz y d a tn e j i in te re s u ją c e j w iedzy o r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z nej, w arto pam iętać, że u w zględ niają o ne je d y n ie c z ę ś ć problem atyki z w iąz an ej z c z a s e m , nie w y c z e rp u ją c możliwości p e rsp e k ty w y s o c jo lo g icz n e j w tym z a k r e s ie . W ypada p rz e to zgo dzić s ię z tymi socjologam i, k tó rz y w sk a z u ją , ż e b ad an ia b udżetów c z a s u nie s ą i n ie powinny być badaniam i finalnymi, le c z tylko p ierw szym etapem b ad ań , etapem grom a-
29 d z e n ia dokum entacji
O g ra n ic z en ia p ersp e k ty w y typowej d la b a d a ń b udżetów c z a s u zwią z a n e s ą z e stosow anym w ich ram ach rozum ieniem c z a s u : w y łąc zn ie w k a te g o ria c h ilościow ych. J e s t to c z a s je d n oro dn y, p odzielny, równo pły n ąc y , c z a s fizyki k la s y c z n e j i św iadom ości p o to cz n e j u k ształto w an ej w now ożytnej k u ltu rze z acho dn iej. Ś w iadom ość d okonyw anych u p r o s z c z e ń mają n iek ied y sami a u to rz y b a d a ń b udżetów c z a s u , w sk a z u ją c , ż e gdy w skaźnikiem je s t je d y n ie trw anie p ew ny ch aktyw ności, s to s o w a n a je s t najmniej isto tn a z s o c jo lo g ic zn eg o punktu widzenia, miara, a więc c z a s
30
fiz y c zn y . Dla w ię k s z o ś c i je d n ak autorów b a d a ń b udżetów c z a s u - i nie tylko d la n ich - problem rozum ienia sam ej katego rii c z a s u n ie istn ie je. Jak można s ą d z i ć , ilo ścio w e rozum ienie c z a s u je s t s to s o w a n e b e z r e fleksy jnie; za k o n c e p c ję o cz y w istą przyjm uje s ię c z a s m ierzony zeg arem i k alend arzem . A p r z e c ie ż je s t to tylko je d n a z wielu is tn ie ją c y c h i moż liwych do przyjęcia, k o n ce p c ji c z a s u .
Z kolei w n u rc ie b a d a ń c z a s u wolnego k o n c e n tru je s ię uw agę na. p ra c y b ą d ź wypoczynki^, a. więc r a c z e j na. pew nych ty p a c h z ró ż n ic o w a n y c h akty w no ści niż n a c z a s i e jako takim. C z a s nie j e s t w ażn y sam p rz e z s ię , le c z jed y n ie jako ramy typów aktyw ności. I tu rów n ież s to s u je się "opis ilościow y, jak c z a s j e s t d z ie lo n y między p ra c ę i n ie p ra
-31
c ę" . I tu rów nież n a jc z ę ś c ie j s to s u je się k o n c e p c ję c z a s u ilo ścio w e go, b e z re fle k s y jn ie odwołując s ię do p o to cz n e g o w k u ltu rz e e u ro a m e ry -k a ń s-k ie j rozum ienia c z a s u ja-ko miary, ilo ści, bytu zobie-ktyw izow anego,
ß
re g u lu ją c e g o ż y c ie je d n o s te k i sp o łe c z e ń s tw . Wyjątkowo tylko, c h o ć te n d e n c ja ta w ydaje się r o z s z e r z a ć , tra k tu je się c z a s wolny jako je d e n
29
C. J a v . e a . u , S u r le c o n c e p t d e v ie quotidienne et s a s o c io lo gie, " C a h ie rs Intern ation au x de S o ciologie", 1980, vol. 68, s. 37.
^ K-. B o h , S. S a k s i d a , A n Attempt at a Typolog·^/ of 'Time U se, £w:] A. S z a l a i £ed.J, T h é U s e of Time. D aily A ctivities of U rb an and
S u b u rb a n P o p u la tio n s in tw elve c o u n trie s , T h e H a g u e -P a ris , 1972, s . 245. 31
T a k k ry ty cz n ie s tw ie rd z a B o sserm ari, s ą d z ą c , iż p r z y s z łe b a d a nia b ę d ą dotyczyć, ta k ż e z n a c z e ń s p o łe c z n o -p s y c h o lo g ic z n y c h z w ią z a n y c h z e sp ę d z a n ie m c z a s u . P o r. P. B o s s e r m a n , Som e In te rp re ta tio n s on the D ynam ics of Time in In d u strial S o c iety , "S o cie ty and L e isu re ", 1975, vol. VII, nr 1, s. 35.
z rodzajów c z a s u s p o łe c z n e g o , uw zględ niając tym samym s p o łe c z n ą z ło ż o n o ś ć problem atyki zw iązan ej z c z a se m .
O czy w iście s ą to b a rd z o u p r o s z c z o n e c h a ra k te ry s ty k i ty ch nurtów b ad ań , ale - jak s ą d z ę - o d d a ją c e istotę r z e c z y . W p ra k ty c e s ą takie b a d a n ia i s ą ta k ie k o n c e p c je p ow stałe w ram a ch ty ch obu d zie d z in , któ r e w n o sz ą ja.kiś w kład do problem atyki c z a s u rozum ianego s o c jo lo g ic z nie, a więc nie tylko s p ro w a d z a n e g o do miary ilościow ej i nie tylko tra k tow anego jako a s p e k t, ram y c z y wymiar in n y ch zjaw isk sp o łe c z n y c h .
W d aleko s ła b s z y m sto pn iu funkcjonuje i w św iadom ości sam y ch s o cjologów i odbiorców ic h p ra c w iedza o in n y ch m ożliw ościach i w zo rac h b a d a n ia c z a s u . D aleko mniej u p o w sz ec h n io n e j e s t to p o d e jś c ie i ta p ra k ty k a b ad aw cz a , w k tó ry ch k a te g o ria c z a s u nie je s t s to so w a n a b e z re fle k sy jn ie , le c z bywa i przedm iotem a n a liz y , autonom icznym problemem b a dawczym , w k tó ry ch c z a s nie je s t trakto w an y jako w y m i a r zjaw isk sp o łe c z n y c h , le c z jako z j a w i s k o s p o ł e c z n e sam o w sob ie.
P rz y c z y n y tego s ta n u r z e c z y s ą ró ż n e . M iędzy innymi i ta, iż p e r spektywa, socjologii w iedzy, w jakiej pojawiła s ię w p r a c a c h fra n c u sk ie j s z k o ły s o c jo lo g ic zn ej p roblem atyka c z a s u s p o łe c z n e g o , nie z o sta ła do s ta te c z n ie rozw inięta, a sam wkład durkheim istów do b ad ań n ad c za sem , sta n o w ią c y głów ny z rą b tra d y cji w tej d zie d z in ie, byw a n ie d o c e n ia n y a n a -
33
wet n ie z n a n y . Problem s p o łe c z n e g o relatyw izm u c z a s u , w s k a z a n y p rz e z Durkheim a, nie w s z e d ł do s z e r s z e g o obiegu w socjologii. S o cjo lo g ia p o s t- durkheim ow ska nie ro z w in ę ła tak so c jo lo g ic zn ej problem atyki c z a s u jak inne d yscy pliny , a n tro p o lo g ia i h isto ria p r z e d e w szystkim , k tó re mają s z c z e g ó ln ie im ponujący d o ro b ek w z a k r e s ie b a d a ń nad s p o łe c z n ą i kul tu row ą ró ż n o ro d n o ś c ią c z a s u . W o dróżnien iu od in ny ch nauk h um an istycz n y c h so c jo lo g ia w s p ó łc z e s n a uw zględ nia problem atykę c z a s u w takim z a k r e s ie i w taki s p o s ó b , że nie gw aran tu je to d o ta rc ia do " g łę b sz ej" s fe ry zjaw isk, le c z tylko p o p r z e s ta n ie n a u ch w y ceniu z ew n ę trz n e j s f e r y z a c h o wań; zajmuje s ię je d y n ie in te r p r e ta c ją w p ł a s z c z y ź n ie b eh aw io raln ej, a nie sym bolicznej^^.
32
G. P r o n o v o s t , La. s tr u c tu r e et la, signification d e s tem ps d e lo isir d a n s le s tem ps de la v ie quotidienne, "Loisir et S o c iété ", 1982,
vol. V, nr 2. 33
D otyczy to p r z e d e w szystkim H enri H uberta i jego k o n ce p c ji c z a s u ja k o ścio w eg o , odnotow anej c o najw yżej w bibliografiach, i to z błędnym w skazaniem auto rstw a. P o r. na te n temat cytow any arty k u ł F. A. Isam berta.
34 Odwołuję s ię tu do ro z w a ż a ń H. N o w o t n y , Time S tructurin g and Time M easurem ent: on the Interrelation betw een T im e k e e p e rs and S o c ia l Time, [w:] J. T. P r a s e r , N. La. w r e n c e ( e d s . ), T h e Study of Time II, s. 325 i n.
W takiej sy tu a cji - s y tu a c ji n ie d o s ta te c z n e j in sty tu cjo n aliza cji w s o cjologii problem atyki c z a s u rozum ianego jako zjaw isko s p o łe c z n e - obok u z a s a d n io n y c h opinii k ry ty k u jąc y c h ów s ta n r z e c z y p o w stają te ż opinie 0 rzekomym b ra k u z a in te re s o w a ń tą tem atyką i o b ra k u w sze lk ieg o do rob ku w tej dziedzin ie.
P o trz e b y bad aw cze: ja k o śc io w a k o n c e p c ja c z a s u
Z e w zględu na. p rz e d sta w io n ą pow yżej s y tu a c ję w socjo log ii w spół c z e s n e j, c h a r a k te r y z u ją c ą s ię przyjęciem - w obu jej s u b d y s c y p lin a c h zajm ujących się c z a s e m - ilościow ej k o n ce p c ji c z a s u o ra z traktow aniem c z a s u jako wymiaru zjaw isk s p o łe c z n y c h , a nie jako sam ego zjaw isk a s p o łę c z n e g o , n a jp e łn ie js z ą ilu s tra c ję sw o is to ś c i so c jo lo g ic z n e g o punktu w idzenia w b a d a n ia c h n ad c z a s e m znajdziem y g d z ie indziej. P o pierw s z e - w tra d y c ja c h b a d aw cz y ch sam ej socjologii ( tr a d y c ja w y ra s ta ją c a 1 m ie s z c z ą c a s ię w ram ach socjologii w ie d z y ); po wtóre - w dorobku, jaki w tej d zie d z in ie mają in ne d y sc y p lin y h um an istyczne - antro po log ia, etnolingw istyka, psychologia., h isto ria , nauki o relig iac h c z y o litera tu rz e. U w zględnienie ty ch dwu d z ie d z in pozwoli u k a z a ć o sią g n ię c ia , o g r a n ic z e nia, ale ta k ż e m o ż l i w o ś c i "socjologii c z a s u " , tj. so c jo lo g ic z n e j p e r spektyw y w b a d a n ia c h nad c za sem . P r z e d e w szystkim b ę d z ie to problem sam ej k o n ce p c ji c z a s u , c h a r a k te r y s ty c z n e j dla podejścia, s w o iś c ie s o c jo lo g iczn eg o , a. o b ecn ej w ty ch dwu ram a ch o dn iesienia: w d orob ku daw niejszym socjologii i w d orobku in n y ch d y scy p lin h um an istyczny ch . Cho dzi o uw zględnienie c z a s u rozum ianego jako zjaw isko s p o łe c z n e , s p o łe c z n ie i kulturowo zmienne, w ielostro nn ie uw arunkow ane, n iere d u k o w al- n e do p ro s ty c h w skaźników ilo ścio w ych i do ilościow ej tylko c h a r a k te rystyk i. C hodzi o u w zględnienie s p o łe c z n y c h tr e ś c i, konw encji, w arto ści i z n a c z e ń w ią za n y ch z c z a s e m w życiu spo łeczny m . O rozum ienie c z a s u jako przedm iotu w artościow ania, o p otraktow anie c z a s u nie tylko ja ko w arto ści ekonom icznej, a le i s p o łe c z n e j, a. więc o uw zględ nienie c z a s u jako k atego rii s p o łe c z n ie subiektyw nej, ró ż n ie d o św ia d c z a n e j i p r z e żyw anej w k o n k retn y ch k o n te k s ta c h s p o łe c z n y c h . O u w zględ nienie s p o łe c z n ie i kulturowo u w arunkow anych odmian postaw , p o jęć, o d c z u ć z c z a sem zw iązan y ch . O p r z e jś c ie od p o ję c ia c z a s u jako m i a r y do p ojęcia c z a s u jako w a r t o ś c i , co je d e n z autorów nazw ał k o n ie c z n o ś c ią
35 p rzejścia, "od c z a s u ekonom icznego do c z a s u a n tro p o lo g ic zn eg o " . J e d
-3 5
L. O. C a m a r g o , T e m p s lib re - tem ps in o c c u p é d a n s l e s s o c i é t é s en v o ié de d év elo pp em ent - le c a s du B ré sil, "Loisir et S o ciété", 1982, vol. V, nr 2, s. 299.
nym słowem - c h o d z i tu o uw zględnienie n ie -ilo ś c io w e j, le c z ja k o ś c io wej k on cepcji c z a s u . T a k ie j, z której punktu w idzę lia c z a s ilościow o rozum iany, lic z e n ie za pom ocą god zin i minut bywe z u p ełn ie n ieisto tn e ( n a co w sk a z u ją np. a n tr o p o lo g o w ie ^ ) .
T a k rozumiałabym isto tę so c jo lo g ic z n e g o u ję c ia c z a s u . Z g od ziła bym s ię w pełni z autorem znakomitej p r a c y z z a k r e s u socjologii c z a s u , iż “jednym z n a jb a rd z ie j z n a c z ą c y c h wkładów z a s to s o w a n ia p e r s p e k tywy so c jo lo g ic zn ej do b a d a n ia problem atyki c z a s u było w y ra źn e o k r e ś
-37 lenie nieilościow ej, j a k o ś c i o w e j k o n ce p c ji c z a s u "
T o p o d e jśc ie , u w z g lęd n ia ją ce c z a s jako k ate g o rię ja k o ścio w ą, je s t d aleko mniej z n a n e , mniej p rz y ję te w socjologii. N ie d o state k tej p e r s p e k tywy nazyw am n ie d o s ta te c z n ą in s ty tu c jo n a liz a c ją socjo log ii c z a s u w r a m ach socjologii. P r e z e n ta c ji tej p ersp e k ty w y p o ś w ię c o n a je s t n in ie js z a p ra c a .
Wspomniany w c z e ś n ie j Z e ru b a v e l mówi o p o trz e b ie teorii w z a k r e s i e so c jo lo g ic zn ej problem atyki c z a s u , o p o trz e b ie k o n c e n tra c ji wysiłków r a c z e j n a d o s ta r c z a n iu "odpow iednich o gó lny ch ram te o re ty c z n y c h " niż
38
n a pro w ad zeniu " n ie d o jrza ły ch b a d a ń szc z eg ó ło w y c h " . Niewątpliwie je s t to s łu s z n e . D ą ż ą c do stw o rz e n ia owych "ram te o re ty c z n y c h " w arto wyko r z y s ty w a ć is tn ie ją c y ju ż d orob ek , a nie o dk ry w ać n a nowo problem y już dawno odkryte, c o w in te r e s u ją c e j n a s d zie d z in ie, z e w zg lędu n a u d e rz a ją c y b ra k kumulacji w iedzy, z d a r z a się c z ę s to . Dlatego zadaniem pilnym w ydaje się być p o k a z a n ie i przypom nienie istn ie ją c e g o d orobku socjologii c z a s u , który j e s t z n a c z n y , a o którym nie z a w s z e s ię wie lub nie z a w s z e pamięta. W z a d a n iu tym pom ocna być może z am ie rz o n a w tej p ra c y re k o n s tru k c ja so c jo lo g ic zn ej problem atyki c z a « u , m. in. w ła śn ie p o p rz e z a n a liz ę tra d y cji so cjo lo g ic zn ej. _
Wydaje s ię to tym b a rd z ie j p o trz e b n e , iż nie d ysponujem y ż a d n ą sy n te ty c z n ą h isto rią b ad ań , z a ry se m dziejów i kieru nk ów b ad ań w ram ach hu m anistycznej reflek sji n ad c z a s e m . P o ja w iają c e s ię tu i ów dzie s z k ic e te-*
39
go ro d zaju mają c h a r a k te r niepełny, frag m en tary cz n y i zup ełn ie n ie z a d o
-^ P. R. K l u c k h o h n , P. L. S t r o d t b e c k , V ariation in Value O rientations, New Y ork 1961, s. 10.
37
E. Z e r u b a v e l , op. cit. 38
E. Z e r u b a v e l , Time T a b le s and S ch ed ulin g: On th e S o c ia l Or gan izatio n of Time, "S o cio lo g ic al Inquiry", 1976, vol. 46, n r 2, s . 88.
39
Рог. np. A. В e n j a m i n , Id e a s of Time in th e H istory of P hilo sop hy , J. T . P r .a s e r .(ed .), T h e V oices of Time, New Y ork 1966, c z y G. J. W h i t r o w , R e flec tio n s on the H istory of theC C oncept of Time, [w:] J. T . P r a s e r , P. C. H a b e r , G. H. M u l l e r ( e d s .) , T h e S tudy of Time, New Y ork 1972. W p ra c a c h o b s z e rn ie j p rz e d s ta w ia ją c y c h d z ie
-w alający , je śli id zie o u -w zględ nienie p ersp e k ty -w y so c jo lo g ic zn ej. W p r a c a c h podejm ujących so c jo lo g ic z n ą problem atykę c z a s u zw ykle tra d y c ja b a d a w c z a i is tn ie ją c y d o ro b ek , ró ż n o ro d n o ś ć punktów w idzenia w tej d z ie d z in ie c z y w ogóle jakiekolw iek s z e r s z e tło b a d a w c z e n ie zn a jd u ją najm niejszeg o odbicia. Odwołania auto rów do is tn ie ją c e g o dorob ku mają zwykle c h a r a k te r szk ic o w y i n a jc z ę ś c ie j s ą w yrazem indyw idualnych
» 40
sympatii, in sp ira c ji, p oszu kiw ań in telek tu aln y ch . Do wyjątków, z w ła s z c z a w lite ra tu rz e p olskiej, n a le ż ą ta k ie p ra c e , jak k s i ą ż k a " P r z e s z ł o ś ć w św iadom ości inteligencji polskiej", k tórej a u to rk a z a d a ła s o b ie trud upo rzą d k o w a n ia o b s z e rn e j litera tu ry ch ro n o z o ficz n e j p o c h o d z ą c e j z ró ż n y c h g a łę z i hum anistyki d la o k re ś le n ia te o re ty c z n y c h ram in te r e s u ją c e j ją p ro b-
41
lematyki . N a jp e łn ie js z ą i, jak s ą d z ę , je d y n ą p r a c ą w p olsk iej lite ra tu rz e so c jo lo g ic z n e j s z e r z e j u w z g lęd n ia ją cą tra d y c ję so c jo lo g ic z n y c h b a d a ń nad c z a s e m j e s t studium " C z a s jako k a te g o ria s p o łe c z n a " T a d e u s z a B
ana.sz-42
czyka. . Obie te b a rd z o in te r e s u ją c e k s ią ż k i z e w zględu n a wyjątkowo n isk ie n ak ład y s ą trudno d o stę p n e.
Jak w spominałam w c z e śn ie j, drugim - obok d orobku socjologii - u kła dem o d n ie sie n ia , w jakim n a le ż y ujmować so c jo lo g ic z n ą problem atykę c z a su , s ą in ne d y scy p lin y hum anistyczne: antro po log ia, h isto ria , p sy ch o lo g ia. W p ra c y tej n iejedn ok rotnie odwołuję s ię do dok on yw an ych w ich ram ach u sta le ń , n a js z e r z e j p rz e d s ta w ia ją c d o ro b ek antropologii. P r e z e n ta c ja ta p o d p o rz ą d k o w an a j e s t celowi n ad rzęd n em u , czyli re k o n s tru k c ji so c jo lo g ic z nej problem atyki c z a s u . Nie j e s t to je d n a k c e l jedyny.
Analiza, c z a s u rozum ianego jako zjaw isko s p o łe c z n e może b yć po mocna w ukazy w aniu sw o is to ś c i zjaw isk s p o łe c z n y c h , może być łatwym, w yrazistym , d o b rz e em pirycznie zilustrow anym przykładem zjaw isk a uw a runkow anego s p o łe c z n ie i kulturowo i w y ra ż a ją c e g o w r ó ż n y c h sw y c h
for-43
mach tego typu ró ż n ic e i odm ienności . A n aliza c z a s u jako z jaw isk a s p o ję k o n ce p c ji c z a s u c z y b a d a ń n ad c z a s e m dominuje zwykle punkt w idze nia historii filozofii. P o r. np. Z. Z a w i r s k i , L*évolution d e la notion du tem ps, C ra co v ie 1936.
40
P o r. np. E. Z e r u b a v e l , T im etab les ...; J. К о 1 a j a , S o c ia l S y stem ...
41
B. S z a с k a., P r z e s z ł o ś ć w św iadom ości inteligencji p olskiej, W arszawa. 1983.
42
T. B a n a s z c z y k , C z a s jako k a te g o ria s p o łe c z n a . W stępne ro z w a ż a n ia so c jo lo g ic z n e o c z a s i e , W rocław 1981.
43 W arto w s k a z a ć p ra c ę o c h a r a k te r z e podręcznikow ym , g d z ie c z a s j e s t uw zględniony w tej w łaśn ie roli: k on ceptu alizacja. c z a s u j e s t p o d an a ja.ko p rz y k ła d zmiennej kulturowej. R. E. P o r t e r , An O verview of Inter- c u ltu ral Communication, £w:] L. A. S a m o v a r , R. E. P o r t e r ( e d s . ) , In tercu ltu ral Communication: A R e a d e r, Belmont, C alifornia 1972, s. 15.
łe c z n e g o p ozw ala d o jrz e ć b o g a tą i z ło ż o n ą problem atykę w czy m ś na p o z ó r znanym i oczyw istym , co p r z e c ie ż j e s t tak is to tn e z punktu w idze n ia e du kacji nie tylko so c jo lo g ic zn ej. P o zw ala z o b a c z y ć , jak różno rod ny , zmienny, wielow ariantow y może być fakt, u z n a n y z a n atu raln y , a b so lu tn y i z tej rac ji niezm ienny. R e laty w isty cz n e u jęc ie c z a s u d a le k ie j e s t j e s z c z e od s z e ro k ie g o u p o w s z e c h n ie n ia się w św iadom ości s p o łe c z n e j, zdo minowanej p rz e z p o to c z n ą - w n a s z e j k u ltu rz e - k o n c e p c ję c z a s u jako m iary ilościow ej i z e w n ę trz n e g o re g u la to ra d ziałań . D o ty c zy to w pew nym s e n s i e i nauki. T w ie rd z e n ia o sp o łe cz n y m i kulturowym relatyw izm ie c z a s u c z ę s to z n a jd u ją tylko w yraz w p o s ta c i ogólników o b ra k u p o c z u c ia c z a s u i jego p o trz e b y w s p o łe c z e ń s tw a c h tra d y cy jn y ch , w p rz e ciw ie ń
-44
stw ie do s p o łe c z e ń s tw in d u stria ln y c h . C iągle j e s z c z e w tej d z ie d z in ie żywy je s t e u ro p o c e n try c z n y punkt w idzenia g ło s z ą c y ju ż może nie tyle p o w s z e c h n o ś ć i u n iw e rs a ln o ś ć w s p ó łc z e sn e j e u ro p e jsk ie j k o n ce p c ji c z a -
45
s u lin ea rn e g o , ile jej in telek tu a ln ą " w y z s z o ś c ", ja k o ś p ojętą dom inację, 46
w ię k s z ą p rz y d a tn o ś ć s p o łe c z n ą itd. W zw iązku z tym p o trz e b n a i w aż n a w ydaje s ię em p iry czn a ilu s tra c ja s p o łe c z n e j i kulturow ej ró ż n o ro d n o ś ci c z a s u , inform acja o fu n k c jo n a ln o ści i p rz y d a tn o ś c i ró ż n y c h k on cepcji c z a s u w ró ż n y c h s y s te m a c h sp o łe c z n y c h , o w a rto ś c ia c h z w iąz an y c h z "różnymi światami c z a s u " w ró ż n y c h s p o łe c z e ń s tw a c h , k u ltu rac h c z y s y tu a c ja c h , w ja k ic h z n a jd u ją się p o s z c z e g ó ln e g ru p y s p o łe c z n e . T ej p rob lem aty ce p o św ię c o n a j e s t p ie rw s z a c z ę ś ć p ra c y .
W c z ę ś c i drugiej przypom inam nie d o c e n ia n ą tra d y c ję socjologii c z a s u , czy li d o ro b e k so cjo lo g ii durkheim ow skiej w tej d zie d z in ie. D okonuję rów n ież p rz e g lą d u problemów, p rz y okazji a n a liz y k tó ry ch w socjologii - i p o z a jej ramami - u w zględ nia s ię c z a s rozum iany jako zjaw isko sp o łe c z n e . J e s t to s p o s ó b re k o n s tru k c ji so c jo lo g ic zn ej problem atyki c z a s u ,
44
W sk a z u ją na. to np. F . R. K l u c k h o h n i P. L·. S t r o d t b e c k, V ariations ... Z podobnymi stereo typ am i polem izuje wielu b a d a c z y problem u
(np . P. B ourdieu, A.M. A bo u-Z eid , M.B. K ir a y ) . 45
Choć n a d a l j e s t to p raktykow ane. Np. W. P a w lu cz u k utożsam ia "św iad om ość przem ijania" z e "św iad om ością c z a s u lin ea rn e g o " (Żyw ioł i forma, W arszawa. 1978, s. 1 3 5 ). S p o ry na ten temat z a z n a c z y ły s ię na IV K o n feren cji N auk P o m o c n ic zy c h H istorii ( w: P roblem y ..., ,w ypow iedź M. B oguckiej, s. 2 1 8 ), a ta k ż e w d y sk u sji n ad k s i ą ż k ą J. T o p o lsk ie g o Świat b e z historii (W a rs z a w a 1 9 7 2 ). P or. np. K. S r e n i o w s k a . , P o ję c ie c z a s u a tzw. m yślenie h is to ry c z n e , "H istoryka", 1975, vol. V.
46
W r e f e r a c ie w ygłoszonym n a kon feren cji n au k pom ocniczych h is torii W. Voisé p ra k ty c z n ą w arto ść chronozofii widzi w p r z e k s z ta łc a n iu "o- rie n ta ln y c h " , tra d y c y jn y c h k o n ce p c ji c z a s u . " P rz e tw o rz e n ie m entalności istot, k tó re z tego punktu w id zenia jed y n ie na w y ro st z a lic z y ć m ożna do g atu nk u homo s a p ie n s , w ydaje s ię celem n aczelny m p ra k ty c z n ie z o rie n to w anej chronozofii." W. V o i s é , C hronozofia ..., s. 44-45.
w s p o s ó b b a rd z ie j u sy ste m a ty z o w a n y p rz e d sta w io n ej w c z ę ś c i trz e c ie j - " C z a s rozum iany jak o zjaw isko s p o łe c z n e " .
Ж
к *
P ie r w s z a w e rs ja tej p ra c y p o w stała w la ta c h 1976-1980 w Z a k ła d z ie B a d a ń n ad Stylami Ż y cia IPiS PAN w ram ach problem u "K u ltu ra jako k a tego ria a n a liz y p ro c e s ó w sp o łe c z n y c h " . P r a c u ją c n ad kolejnymi wersjam i sta rała m s ię uw zględnić n ad al s z y b k o n a r a s t a j ą c ą litera tu rę z z a k r e s u s o cjologii c z a s u . Z apew ne nie udało mi s ię to w pełni.
P ierw szym i czytelnikam i tej p ra c y , w ró ż n y c h jej w e rs ja c h , byli: prof, d r M arcin C zerw iń sk i, prof, dr A ntonina K ło sk o w sk a , dr Nina K r a s k o , doc. d r hab. Edmund M okrzycki, doc. d r hab. W inicjusz N aro je k , d o c . dr hab. Józef Niżnik, red . Maria O fiersk a, doc. d r hab. A n d rze j K. P a lu c h , prof. d r A nn a P a w e łc z y ń s k a , prof, d r A n d rze j S iciń sk i, d r hab. Ja n S t r z e leck i, d oc. d r hab. B a rb a ra S z a c k a . D zięk uję im za uwagi k ry ty c z n e i p ro p o z y c je zmian, k tó re pomogły w o p raco w an iu o s ta te c z n e j w ersji tej p ra c y . D zięk uję kolegom - dawnym i obfecnym - z Z a k ła d u B a d a ń n ad Stylami Ż y cia, na. którego z e b r a n ia c h d y sk u to w a n e były fragm enty mojej p ra c y . P ro feso ro w i A ndrzejow i S iciń skiem u d zięku ję z a s z c z e g ó ln y trud i pomoc w d op row adzeniu jej do druku.
O p o w s z e c h n o ś c i i ró ż n o ro d n o ś c i p ostaw z w ią z a n y c h z c z a s e m
W życiu codziennym i w m yśleniu potocznym nie z a w s z e zdajem y ^ sobie sp ra w ą z tego, iż to now ożytna, e u ro p e js k a , z ind ustrializow ana
k ultu ra n arz u c iła pew ien s p o s ó b rozum ienia c z a s u i p rz y z w y c z a iła do u zn aw an ia go z a "p o w szech n y ", "zwykły", "oczyw isty", "naturalny". Do ś w ia d c z e n ia c o d z ie n n e , p o le g a ją c e n a koordynow aniu d z ia ła ń z c z a s e m , lic ze n iu się z z eg are m , posługiw aniu się k ale n d arz em , o s z c z ę d z a n iu c z a s u itp., nie b u d z ą n ajm n iejsz y c h naw et w ątpliw ości co do p o w s z e c h n o ś c i tak ieg o w łaśn ie s p o s o b u o dczuw ania i pojmowania c z a s u . C z a s , którego upływ odm ierza z e g a r i k a le n d a rz , p o ję c ie / c z a s u lin ea rn e g o , tzn. rozum ia n eg o jako c ią g łe n a s tę p s tw o rów nych, o dm ierzon ych odcinków b ie g n ą c y c h od p r z e s z ło ś c i p rz e z te r a ź n i e j s z o ś ć ku p r z y s z ło ś c i, jako upływ godzin, minut, lat, k o n ce p c ja c z a s u jednolitego, a b s tra k c y jn e g o , m atem atycznego, p ozbaw ionego w sz e lk ic h k o n k re ty z u ją c y c h o d n ie sie ń , c z a s jako z ew n ę trz ny re g u lato r zach o w ań , autonom iczny układ o d n ie s ie n ia - w ydaje s ię być czy m ś a b so lu tn ie p ow szechnym , niem alże "naturalnym " sp o so b em m yśle nia o c z a s ie i odczu w ania c z a s u . D orobek antropologii p rz e d e w s z y s t kim podw ażył tego ro d z a ju p o to cz n e w y o b ra że n ia i o c z y w is to ś ć c o d z ie n n y c h d o św iad cz e ń . D an e p o c h o d z ą c e z b a rd z o ró ż n y c h s p o łe c z e ń s tw , do ty c z ą c e w łaściw ych im p ostaw w obec c z a s u , u k a z u ją , że nie istn ie je je d en p o w sze ch n y , u n iw e rs a ln y s p o s ó b rozum ienia c z a s u , że w łaściw e no wożytnej k ultu rze e u ro a m ery k a ń sk iej k o n c e p c je i w y o b ra ż e n ia n a temat c z a s u o ra z s p o s o b y jeg o m ierzenia to tylko je d n a z możliwych p o sta c i jego ujmowania. Warto je d n a k od r a z u zw ró cić uw agę n a to, iż na p ro b lem atykę c z a s u s k ł a d a ją s ię zjawiska, w pewnym z a k r e s i e p o w s z e c h n e i u n iw e rsa ln e, w pewnym z a ś - kulturowo i s p o łe c z n ie z ró ż n ic o w a n e i zmienne. Jak się w s k a z u je , kategoria, c z a s u n a le ż y do n a jb a rd z ie j pod staw ow ych p o jęć, z a k tó ry c h pom ocą lu dzie p o s tr z e g a ją rz e c z y w is to ś ć ; p o ję cie c z a s u n a le ż y do z e s ta w u u n iw e rsa ln y c h p o jęć, u ży w an y ch p rz e z
1
ludzi dla zrozumienia, św iata i s p o łe c z e ń s tw a . C z a s j e s t nieuchronnym
^ J. M i d d l e t o n , Introduction, [w;] J. M i d d l e t o n ( ed.) , Myth and C osm os. R e a d in g s in M ythology and Symbolism. G a r d e n City, New Y ork 1967, s. IX.
składnikiem w szelk ieg o d o ś w ia d c z e n ia indyw idualnego i zbiorow ego. P o niew aż w s z y s tk ie lu dzkie akty w no ści p rz e b ie g a ją w c z a s i e , istn ie n ie
2 ^
system u s p o łe c z n e g o wymaga ja k ie jś o rg a n iz a c ji c z a s u . W sz y stk ie s p o łe c z e ń s tw a , w s z y s tk ie kultury mają ja k ie ś n asta w ien ia w obec c z a s u , ch o ć n ie m u sz ą mieć o d ręb n ej, in telek tualn ie w ypracow anej k ate g o rii c z a s u . W szy stk ie w ytworzyły ja k ie ś s p o s o b y może ni©? tyle m ierzenia c z a s u
(tim ereck o n in g ) co o rien tacji w c z a s i e (time in d ic atio n s) w edle k la -3
s y c z n y c h ju ż d z iś ro z ró ż n ie ń N ilsso n a . Do w s z y s tk ic h można z a s a d n ie o d n ie ś ć p ytanie o s to s u n e k do o b s z a ró w c z a s u : p r z e s z ło ś c i, t e r a ź n ie js z o ś c i, p r z y s z ło ś c i. Wedle F l o r e n c e K lu ck ho hn p y tan ie o dom inują c ą p ersp e k ty w ę c z a s o w ą (a więc o w a rto ś c iu ją c y s to s u n e k do o b s z a rów c z a s u ) n a le ż y do z esta w u kilku z a s a d n ic z y c h problemów, k tó re w s z e lk ie kultury, p rz y c ałe j ich ró ż n o ro d n o ś c i, m u sz ą ja k o ś ro z w ią z a ć ,
4
ja k o ś s ię do n ich o d n ie ś ć . Wielu antropologów (tu powołam s ię n a ta kie n a z w isk a , jak L e ac h lub L é v i- S tr a u s s ) mówi o tym, jak w szelk ie' kul tu ry w a rto ś c iu ją "po w tarzaln e i n iep o w ta rza ln e a s p e k ty c z a s u " , w y b ie ra ją c b ą d ź to o rien tac ję h is to ry c z n ą , czy li d o z n a n ie n a s tę p s tw a z d a rz e ń ,
5 b ą d ź te ż o rie n ta c ję k ate g o rialn ą , z w ią z a n ą z doznaw aniem p od ob ień stw a . Jak w s k a z u je G oo dy w swym sy stem aty zu jący m te k ś c ie e n c y k lo p e d y c z nym, problem y trw ania i przemijania., n astępstw a, i zmiany, c y k lic z n e i li n e a r n e s p o s o b y rozum ienia c z a s u - p ojaw iają s ię we w s z y s tk ic h s p o łe c z e ń s tw a c h ludzkich, tyłe ż e z odm iennie rozłożonym i akcentam i. Można, w ięc, w pewnym z a k r e s ie , mówić o p o w s z e c h n o ś c i i u n iw e rs a ln o ś c i c z a
-^ J. G o o d y , S o c ia l O rganization , h asło "Time", In tern ation al E n c y c lo p e d ia of th e S o c ia l S c ie n c e s , ed. D.L. S ills, 1968, vol. 16, s . 30.
3
M. P. N i l s s o n , Primitive T im e-R eckoning. A S tu d y in th e Ori g in s and F i r s t D evelopm ent of the A rt of Counting Time among th e P r i mitive and E arly C ulture P e o p le . Lund, 1920* s. 9 (wyd. II, MälmÖ 1960, fotorepro du kcja ). R o z ró ż n ie n ie to przypomina. D .P . P o c o c k ( T h e A nthro pology of Time R eckoning, "C ontributions to Indian Sociology", 1964/?, s. 2 0 ). P rz y w o łan ie tego ro z ró ż n ie n ia nie j e s t to żsa m e z przyw ołaniem ewolucyjnej p ersp e k ty w y , tak u d e rz a ją c e j w studium N ilssona,. Jak s łu s z nie bowiem w sk a zu je L e ac h (Prim itive C a le n d a rs , "O ceania", 1950, vol. XX, nr 4, s. 2 4 6 ), ten ogromny z a s ó b z grom adzon ych p rz e z N ils s o n a cwanych em pirycznych, o b se rw a c ji w yrw anych z ich s p o łe c z n e g o k o n te k stu , rów nie d o b rz e mógłby s łu ż y ć p o p a rc iu te z y altern atyw nej w obec n ilsso n o w sk iej, w edle której n a s z lin ea rn y , a b s tra k c y jn y s p o s ó b pojmo wania i m ierzenia c z a s u miałby być końcowym punktem ewolucji.
4
F. R. K l u c k h o h n , F. L. S t r o d t b e c k , V ariation in Value O rientation, New Y ork 1961, s. 10-11. T a k ż e F. R. К 1 u с k h о h n, Domi n an t and Variant Value O rientations, [w:J C.* K l u c k h o h n , H. A. M u r r a y ( e d s . ) , P e rs o n a lity in N ature, S o ciety a n d C ulture, New York 1971.
5
P o r. n a ten temat D. N. M a 1 t z , Primitive Time R e ck o n in g .a s a Symbolic S ystem , "C ornell Jo u rn a l of S o c ia l R elation s", 1968, 3:2, s. 85- -
