Zbory niemieckie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce 1948-1970 : (zarys problematyki)

Pełen tekst

(1)[]J[J'. 611. w. Kazimierz Urban Katedra Nauk PoUłyc:znyr.h. Zbory niemieckie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce 1948-1970 (zarys problematyki)'. Ce lem anykulu jest przybli żenie genezy i historii jednej z najdziwniej szych struktur duszpasterskic h w Polsce po II wojnie światowej - i 10 w obręb i e bodaj wszystki ch Kościołów i zw i ąz ków religij nych do 1989 r. - mianowicie zborów niemieckich (niepolskich) K ościo ł a Ewangelicko-A ugsburskiego. Nie s ta n ow iły one części s k ład owej tegoż. Ko ścio ł a , miały status aUlonomiczny,jed nak w ł a dze k ośc ieln e ewangelicko-a ugsburskie s prawowa ł y nad zór nad wi ern ymi i duchown ymi Iych placówek. Zostały one p o my ś l ane jako swojego rodzaju .. prow izorium" ,jako jed nostki duszpasterskie tymczasowe, i jako prowizoriu m p r ze trwały aż do lat dz i ewięćdz i es i ~tyc h . Zosta ł y wyodrębnione na zasadzi e n arodowośc i owej i b y ł y bodaj jako jedyne obok p ł a cówe k greckokatolic ki ch w len sposób zorgan izowane ' . Ponadto stanowi ł y po zosla losć niem ieck iego K ościoła Ewa ngelicko-Unij nego, dz i a ł ającego fak tycznie na tyc h terenach do za kOllczenia woj ny. a formalnie zlikwidowanego przez ustawodawstwo poJskie w 1947 r .. z c h wi l ą nowelizacji dekret u Prezydenta Rzeczypospo litej z 1936 r. o stosunku Pań s twa do Kośc i o ł a EwangcJicko-Augsburskiego 2 •. • w anykule zachowano. pisownię K ościołów zgodnie z materiałami ir6dlowymi. I W yj~tek mogłyby tu s tano wi ć niewielkie społeczności wyznaniowe na Ziemiach Odzyskanych, skupiające ludność autochtoniczną zweryfi kowaną bądi niemicck,j- np. spo tceznosć mormonsk~ w Zełwągach. Ewange liczne Slowarlyszenie Modlitwy w Gi życku czy zbory nowoapostolskie ( K ok ioł a NowoapostoJskiego). 2 Por. ustawa z 4 VII 1947 r. w sprawie zmiany de kretu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 25 listopada 1936 r. o stosunku Pań s twa do Kościoła Ewangel ic ko -Augsburskiego . Dz.U. nr 52 7. 1947 L, poz. 272..

(2) Kazimier::. Urban. Artykuł. oparto zasadniczo o arc hiwalia byłego Urzędu do Spraw Wy z nań. zgromadzone obecnie w Arc hiwu m Ak t Nowyc h w Wa rszawie. Są one tak bogate. że pozwa l ają nakreślić zarys tytu lowego problemu. Natomiast w lite· raturze przedmiotu tych zagad nień dotykano marginalnie3 • Cez urę POCz;ltkową opisywanych wydarzeń otwiera 1948 r .. kiedy to po raz pierwszy po wojnic podjęto próby ułożenia stos unków : zbory niemieckie - Ko śc ió ł Ewangelicko· Augsburski. Natomiast cezurę koń cową wyznacza 1968 r., kiedy to władze Urlędu do Spraw W yz nań zdecy dowały s i ę po wielolet niej przerwie u s t a ł i ć na nowo z władzami koście lnymi zasady funkcjonowan ia i status Iych zborów . Obowiązywały one aż do lat d ziew ięćdzie s iątych . Ukonstytuowanie s i ę zborów niepolsk ich i usa nkcjonowanie przez władze administracyjne ich egzystencji wiązać nał eży tak z syt ua cją wewnęt r zną (ni e· zakOl1czony proces wysiedletlludności niemieck iej na mocy uchwał poczdam· skich. niepowodzenia akcji repolonizacyjnej i weryfikacyjnej ludn ości aulO· chtonicznej. dą żenie do zahamowania exod usu tej ludno śc i "do Niemiec"),jak i mi ędzynarod ową (m.in. powstanie dwóch paTi st w niemi eck ich) . Ze strony Kościoła Ewange licko·A ugsburskiego zagadnienie to dało znać o sob ie już w po ł owie 1945 L. kiedy to do Wrocławia udał s ię z gr upą operacyjną B. Drob· nera specjalny delegat Konsystorza Kościo ła Ewangelicko·Augsburskiego ks. Wikt or Niemczy k. Jego m e moriał o stanie ewangelicyzmu we Wrocławiu . :1 zw ła szcza. proponowane. rozwiązani a ko ~cie lno.orga ni za cyjne. i jurysdykcyjne. co do stat usu tegoż ewange licyzmu o kazał y s ię trafn e~. Stan posiadania ewange· lików niemieckich na Ziemiach Odzyskanych ulegał zmianie i był uwarunko· wany z jednej strony przesied leniami do poszczególnych stref okupacyjnych nie· mieckich. a z drugiej rozmiarami weryfikllcj i narodowościowej ludn ości miejscowej - w tym wypadku wyznania ewangelickiego. Przy kładowo moż na nadmi e ni ć. że w polowie 1946 r. na Dolnym Śląsku prowadził o działalność duszpas t erską wśród ludnośc i niemieckiej jeszcze 170 księży oraz 181 lektorów~ . Przes ied lenia do Niemiec nie rozwiązały problemu mniejszości niemiec kiej w Po lsce w jej powojen nych granicach. gdyż okazało się. że pozostala nadal dość znaczna grupa Niemców. w tym wyznani a lut e rań s ki eg0 6 • Wedlug danych J Por. m.in . B. Ociepka, Niemc)' IW DoillyIII Slqxku IV latach 194j~/970. Wrocław 1992. s. 14R~ ISO; J. Miccznikowski. Życie religijne IIIniejs:oJd narodow)'clr IW Pomorw ulchodnim HI la/lich J9.Jj~ /956. "Pr'lcgląd Zachodn iopomorski".1. X (1995). '1. . t, s. 99~I03: B. Nitschke. lI'yJ;I'tJ/el1ie IlId/lo.fci niemieckie}: Polski w (a/(lch 194j~/949. Zielona Góra 1999. s. 129- 132. 248-249.256 . Wyjątek stanowi tu pierwsza w litermurle potskiej obszerniejsza praca R. Michalaka. KW('s!ia el\'(wgefickiclr .. Zborów NieJwiskich .. '" 1(llach J945~ /957. "Przegląd Zachodniopomorski". t. XVI (XLV). 2001, z. 2. s. 7~30. 4 Por. memoriał ks . W. Nicmcl.yka z 3\ V ł945 r. pl. Spr(lll'o:dallie oslmlic Kukio/" EWlIIlgdickiego w mieście IVroc/"lI'ill i lerenlldr podmiejskich. Archiwum Akt Nowych. zes pó l akt Min isterstwa Administracji Publicznej (dalej: AAN MAP).I. 1059. s Informacja bpa K. Kotuli z 25 It 1955 r. pl. Sprt/\\'(I Immfii i :borów niemieckich KoJcio/a Unii w PRL. AAN.1.cspół ak! Um;du do Spraw W yznań (dalej: AAN UdW), sygn . 30/91 . ~ Zwi~1.ly ~.arys historyczny mniejszości niemieckiej dał m.in. P. Madajezy k, Niemc)' Iw:1 Mn iejszości narodowe II' Polsce ( P a/rsIII'O i .I'po!eczelrstwo IwIskie" mniejs:ości narodowe It' okresach prze/omów polilycvrych 1944~J989). pod red . P. Madajczyka, Warszawa 1998. s. 66-109..

(3) lIiemiec:kie. Kościoła'. 1949 r. z ami esz k iwa ł o w ówczesnych województwach: ś lą s k o d ąbro w s k i e - ok. 9000. w roc ł aw ski e - 54 02 1 oraz szczec iń s ki e - 3 1 500 osób na ro d owośc i ni emi eckiej? Lu dn o ść niemiecka zami esz k i wa ł a rówmez, uw zg l ędniaj ąc Ziemi e Odzyska ne. w woj. gd ań s kim i o l szt y ń s kim . z. k o ń ca. II N a l eży. w tym miejscu poczy ni ć ki lka uwag ogólni ejszej natury. Ot óż w artykul e zos t a ną poru szone tylko sprawy zborów ni emiec kich na Dolnym Ś l ąsku i Pomorzu Zachodni m (w ł ącz n ie z ówczesnym woj . gdań s kim ). a pomi n i ę t e pozos tał e tereny Ziem Zachodni ch i Pó ł n oc n yc h (zachodni a część Górnego S lą s k a. Opolszczyzna . Mazury). gdzie te zbory rów nie ż i s tni a ł y ta kże po za k o ń cze ni u wys i e dl e ń l u dn ośc i niemieckiej . W tym drugim wypadku w ład ze P:lIls twowe nie wy ra żał y zgody na istnienie ni e mi ec koj ęzycz ny c h ewa ngeli ckich placówek duszpasterski ch. W yc h odzi ły bowi em z uproszczonego za l o że nia, że wery fi kacja n a rodowośc i owa l udn ośc i mi ejscowej oraz zin tensyfikowa na ak cja re pol onizacyjna roz wiąza ł a prob lem mni ej szośc i ni emieckiej na tym terenie. w tym przy na l eż nej do K ośc ioł a Ewangelicko-Unijnego w Niemczech8 • Dlatego prowadzono nieki edy bardzo re p resyjn ą po lit y k ę eliminowania języ k a niemieckiego w ogó le. w tym z duszpasterstwa e wa n ge l i c k i e g o~. M og ł y lam bowi em d z ia ł ać jedyni e " pol s k ojęzycz n e" placów ki " Polskiego" K ośc i o ł a Ewan ge licko-Au gsburski ego . D o prowad za ł o to do li cznyc h konfliktów pomi ęd zy wiernymi i du c h o w i e ń stwem i stalo się jednq z przyczy n masowego exodusu tej l ud n o śc i po pa źd z i e rni ku 1956 r" zw ł a szcza do RFNlO. Ewan ge licy-N iemcy zami es zk iwali tak że na pozos t a ł y m obsza rze kraju . N:l l eże li oni przed wojn ą bąd ź do K ośc i o ła Ewangeli cko-A ugsburski ego. bąd ź do K ośc ioł ów ewangeli ckich i ewangelicko- un ij nych , d z iał ajqcyc h wówczas w Po lsce". Te ostatnie ul eg ł y - j ak wspomniano - likwidacj i w 1947 r. , 7 Por. Ilomki: Raport H. Bijasa z 23 XI 1949 r. do Szcfa Wojewódzkicgo Um;d u BczpieczeriSlwa Publiczncgo. AAN. zcspół akt PZPR. sygn. 237/V11-2619: Owa rullkach =>'óa Niemców :lImie:-":,ka!ych IUI /ul'lIie woj. IVrod{jwskil'go. tamże: Sprl/l\'{J:'l/(lIIie dlJl}'l':.qce Niemcólt' I IlI/UI'lIiI' woj. s:.c:.eciliskiego. tamże . H Z bogatej już Iitcratury por. np.: J. M iszlaL Weryfikacja /lflrodowościow{l IW Zie milIch Odz}'.fkml)'ch. Warszawa 1990. 9 W odniesieniu do Mazur por. liczne prace A. Saksona . zwlaszcza: Mazurzy - spolecl.IroN I'ogrm!/c:.a. Powan 1990. Por. ta k żc : R. Michalak. Ko1cio/y I'rOTuu/IIckie wobec kwestii rl'p% /liU/eji IIubrośd rodzimej Warmii i Mazur w {a lach / 945-/956 ... Komunikaty Mazursko-Warmińskie" 1999, nr 3, s. 361-378. 10 Zasygnalizowano te n problcm w: K. Urban, Lu/eranie i metodyści /la Mawrac/I 1945- / 957 (wybór materia/ów). Kraków 2000. I I By!y lO: K ościół Ewangelic ko- Unij ny. K ośc i ó ł Ewangelic ko- Unijny na Polskim Górny m Sląsku. K ośc iół Staroluterski ora z K ościól Ewa ngclicki Augsburskiego i Helweckiego Wyznania . Por. m.in .. ks. W. Gast pary. Protestalltyzm II' Polsce w dobie dwoc/I wojen świa towych (część / . /9 /4-/919). Warszawa 1978..

(4) Kazimierz Urban z chw ilą nowe li zacji dekretu o stosunku państwa do Kosciola Ewan ge licko ~ Augsburskiego. Wierni natomiast, o il e s i ę oSiali , i w niektórych jednoslko~ wyc h przypadkach majątek koście ln y zostaly wh)czone w s kład K ośc i o ł a Ewangelicko-Augsbursk iego I2 . Osob n ą g rupę na tym terenie stanowi li ewa ngelicy narodowości polskiej , którzy w czas ie okupacj i podpisa li l i s tę narodowościową niemiecką , lub taka zoslała im narzucona przez wład ze niemieckie . Dotyczy to Iyc h terenów przedwojennej Polski. które wł:jczone zos t ały do Rzeszy bąd ź zna la z ł y s ię w tzw. General nym Gubematorslwie B . Ludn ość ta (niezależn i e od przynależno ś ci kośc ielnej) podlegała po za koń czen i u wojny tzw. po s t ępowaniu rehabilitacyjnemu, nierzadko związanem u z re presjami. utratą majątku. oboza mi pracy przymusowej itp. Trudno - z braku badall - operować szacunkami co do li cze bnośc i zb i orowości niemieckiej wyznania ewange li ckoau gs burskiego na tych te renach, jak i uwzg l ędniając placówki "pol s k oję zyczne" Ko ścio ła na Zie miac h Zachodnich i Pó łnocnyc h. Wiadomo ty lko , że stan len ulega! zmianie . Pewną próbą oszacowania ud zi ału osób n arodowo śc i ni emi eckiej w Kośc iel c w omawia nym okresie by laby analiza spadku liczby wiernyc h po 1956 r.. ki edy 10 zais tniał y w ięk sze m oż l iwośc i wyjazd u z Pol ski do obu pallslw niemieckich . W ówczesnym podziale adminis t racyjno- kośc ie l nym stan ten prly bli ża poni ższe zestawien ie (tabela I ). Tabel a I. Wi erni. Kośc i oła. Diecczja Clcszyńska. Kalowlcka Mazurska Pomorsko· wicIkopoIs ka W3fSz3wsk3 Wrocławska. Og61cm. Ewangelicko-Augsburskiego w latach 1956- 1969 1956. 1957. 1959. 1%2. 1968. 1969. 36650 39811 3 1 376 10129 18254 7 128 143348. 36403 28832 24822 7952 18 020. 37 138 24 692 21 357 6232 12308 4 6t I. 36970 23 147 17 482 5521 9439 4448 100 007. 36550 19837 II 235 5381 8 137 3495 84 655. 36730 19295 9144. 6096 122 rżs. 106 338. 5006 7303. 3445 80923. :2: ródło:. Dla 131 1956--1962 przywołano danc l a: .. Kal e nd3rl Ewangelic ki" za lala 1958- 1964. Dla lal 1968- 1969 za: K. Urb~ n. KoidJI Ewangelicko-Augsburski l\' Polsce 1/ schylku lal szdćdt.ie Sil/tych (wybrane problemy polityki w/ad:. wobec Kołcio/II //lI Ile jego StlIlIII J)Ol"illdlll1ill), Zeszyly Nuukowc AE w Krukowie. nr 521. Kraków 1999. s. 32. Od 1962 r. do ogólnej liczby wicrnych włączano lrudno zweryfikowaln:) diasporę liczącą rzekomo od 5 do 10 tys . wiernych .. 11 Na tyc h terenach nicmieckie zagadnicnia językowc itp. nic mogly s ię ujaw n ić z przyc1..yn poliIycznych. w tym koncepcji ówc1..csnych władz budowy pmistwajcdnonarodowcgo. R ównicż wladz.e kościclne po doświadczcniach wojennych w Slrl.cmi ę tl iwic odnosily się do problcmu cwangclikówNiemców w KoścIcle . Por. m.in.: R.Michalak. Kwes/ia eWlmgdickich ?bordw Nil'l'dskkh .... s. 7. 13 O sytuacji K ościo l ów i polilyce okupania por.: ks . W. Gastpary, PrOIC:,"/llllty:m W PO/J·CI! l\' dobie dll'tich wojell i willlowych (eZfie II . / 939- / 945). Warszawa 198 1: J SZlling. Koicioly chr:.e:ft:ijllllskie w poli/)"a /llemiccklch II'ltulz okupacyjl/ych w Cel/em/IIJm GuherlllllOrstwie (/939- /945), Toruń 1988 ..

(5) , lIiemieckie Ko.kiola. analizy wynika. że w ciągu kilkunastu lat Kośc iół odno t owa ł 40-procentowy spadek liczby wiernych. Z l ożyły s i ę na 10 wyjazdy ewangelików w ramach .,akcji łqcze nia rodzin" do Niemiec. małżeństwa mieszane i związa n e z nimi wystąpienia z Ko śc ioła oraz sytuacja demograficzna (starzenie s ię parafii) i procesy laicyzacyjne. Brak badań nie pozwa la na precyzyjne określen i e wielkości tego zjawiska. Władze kościelne do przytoczonyc h statystyk nie wlicza ły .,zborów niepol skich". Można jednak s t wierdzić, że w najwięk szy m stopniu osłabiły Kościół wyjazdy na sta ł e l4 . Inny problem ogó lny. który w tym miejscu należaloby zasygnalizować. to specyfika ustrojowo-doktrynalna niemieckiego Ko śc i o ła Unijnego (Ewangelicko-Unijnego). Pow stal on w 1817 r. w Prusacll z połączenia konfesj i ewangelicko-a ugsburskiej (Iuteranskiej) i ewangelicko-reformowanej (kalwinskozw ingliariskiej). W ten sposób monarcha pruski uczci I 300-Jecie wys t ąpienia M. Lutra i .. pogodzi!" wyznanie panujqcego (reformowane) z dominująq reli gi;) poddanych (luteranizm). Zarówno przed. jak i po wojnie na terenach. które z nalazł y s i ę w granicach Pol ski (t akże i na terenie II Rzeczypospolitej), struktury ewangelicyzmu reformowanego byly nieliczne , Pojedyncze placówki przestaly i s tnieć . a wierni - nawet jeśli pozostali - nie podejmowali prób tworzenia odrębnych zborów niem ieckich ewangelicko-reformowanych. Nie podejmował też takic h działań Ko śc iół Ewangeli cko-Reformowany w Pol scel~. Tllk., działalno śc ią nie były t eż prawdopodobnie zllinleresowane władze polskie. Kośció ł Ewange lic ko-Augsburski jako jedyny organi20wal życic religijne dla ewa ngelików niemieckich na Ziemiac h Zachodnich i Północnych, tworzą c równocze ś ni e swoje parafie i zbory na tym terenie . Z. pobieżnej. przeszło. III W płaszczyźnie duszpasterskicj Kościoła Ewangeli cko-A ugsburskiego zagadnienie ewangelików niemieck ich ujawniło się w sposób powszec hniejszy na zeb raniu duc howie llstwa i laikatu Dolnego Sląska. które odbyło się w dniach 15- 16 czerwca 1948 r., pod przewodnictwem pełnomocnika Konsystorza na Dolny Śląsk - ks. Waldemara Prcissa. W zebraniu tym uczestn iczy li równ ie ż przedstawiciele ewangelików niemieckich, z tego powodu. że przedmiotem obrad była m.in. sprawa podległo śc i ko śc ielnej duchowiellstwa i wiernych narodowo ści niemieckiej. organizacja i funkcjonowanie niemieckic h pl acówek duszpasterskich oraz ustalenie ic h relacji do placówe k .. pol skich", a także ich zabezpieczenia materialnego. W wyniku dyskusji duchow i eństwo 14 Powstaje jednak do rozstrtygni~cia problem: jak traklować (co do przynaleinoScI nurodo· weJ) wyjezdiająeyeh sposród ludnoki autochtonicznej ..zweryfikowancj"' oraz osoby ..lrchabili · lowanc"., powodu li~ly narodowościowcj niemieckiej ... ? t~ Por.: R. Michalak, Org(l/J;zacj(l Ko.kiolll ElI'lIlIgelicko· ReforlllOlw/IIego l\' Polsce po II h'Ojllil> s,";allJwej (19-15-/956). ,.Prl.cgl:ld Hi storyczny" 200 1. z. 1. s. 1- 20..

(6) K{lZimier:. Urban. niemi ec kie wy ra ziło c hęć " przy łą czenia " szczą t kowyc h parafii nie mieckiego K ościo ła Ewange li cko-Unijnego do K ośc ioła Ewangel icko-Augsburski ego na zasadac h "autonomii ", a także zgodę na dysku towane regulacje co do fu nkcjonowania placówek oraz d z iala l n ości duchownyc h i św i ec ki c h lektorów. Ustalenia pow yższe s prowadzały s ię do nas t ę puj ącyc h szczegółowych rozWiąza li :. - naboże ń s twa w języ ku niemieckim mogą być odpra wiane jedy nie przez duchow nych i św i eck i c h (lektorów) narod o wośc i niemieckiej. - m ogą by ć one odprawiane jedynie w miej scowo śc iach , w których ni e ma .. polski ch nabo że ll s tw ", i to przy rrekwencji pow yżej 20 wiernych. - pomocniczy duchowni (lektorzy) powinni m i eć specj alne up oważ nienia do odprawiania nab oże ń stw. udzielone prlcz pe lnomocn ika Konsystorza. - lektorzy m og ą u żywać .. kaz ań czytan ych". otrzy mywan yc h od duc hownyc h nie mieckich . wy l ącznie po uprzedni ej aprobac ie treści przez peł n omoc nika. Kwestie te z n a ł a z ł y swoje szczegó ł owe reg uła cje w specjaln ym "Okólniku nr l T' z 8 lipca 1948 r.. og ł oszo n y m przez p e łn omocni ka Konsystorza - ks. W.Pre issil . Po inform ow ał on wkrótce o tyc h posun i ęciac h w ład ze kośc i e ln e w Warszaw ie (konsystorz). które przyję ł y je do zatwi erdzaj'lcej wiado mośc i I b . W lal ac h na s t ę pn yc h ustale ni a powyższe nie były przestrzegane. Wład ze koscielne wsku tek trudnej sytuacji wew n ąt r z k o scie lnej ni e przykładał y wag i do tego zagad ni en ia . Nie były t eż za inte resowane d z iałalno śc ią zborów dwa od pow iedzia lne resorty - Mini sterstwo Adm ini stracj i Publi cznej oraz Mini sterstwo Ziem Od zyska nych. a 10 z powodu zb li ż ają cej s i ę reorgan izacji centra lnyc h orga nów admi ni stracji pań s t wowej i likwidacji wymien ionyc h re sortów. Dop ie ro w 195 1 r. nowo powo ł an y U rz ąd do Spraw Wyznali p odj'lł konkretniejsze prace zmierzaj 'lee do uregulowania statu su zborów niemi ecki ch . Bez poś red nim powodem by ł o prawdopodobnie og ł osze ni e ustawy o obywate lstwi e polskim (8 stycznia 195 1 r.), która obję ł a również Niemców na Z iemiac h Odzyskanyc h , pozosta ł yc h po przesiedl eniach na mocy postanowiei\ poczdamskich. oraz uchwala Sekretariatu KC PZPR z ID marca w spraw ie uregulowania warunków pracy i bytu robotników ni e mi ecki ch w Polsce 17 • Nie bez znaczenia m óg ł s ię okazać układ zgorze lec ki z 1950 r. , s wbili zujący pod wzg lęd e m fo rmalnym stosunki polsko-wsc hodnioniemieckie. Urz,}d do Spraw Wyznali kOll sultowalt e kwestie w pierwszej poł ow i e 195 1 r. ze wspo mnian ym ks. W. Pre issem (wówczas se niore m diecezj i w rocław ski ej) oraz zaurany m duc how nym Urz~ du - ks. Zygmu nte m Mi che li sem lK. W wyn iku tyc h rozmów 29 li sIOpada 195 1 r. ks . Pre iss s k ie r o wał do w ład z kośc i e ln yc h (Prezydium Naczelnej Rady Kośc ioła) obszern y mat e riał doty16 Por. pismo pn:yworanc w pnypisic 5. 17 Dz.U. nr4 z 195t r.. poz. 25: por.tcż: dokumcnlacja w: AAN PZPR. sygn. 237/ V-tb/ l. 18 Por. m.in . list ks . W. Prcissa z 14 V I 1951 r. do wicedyrektora Unędu R. Darczcwskicgo . AAN. UdW. sygn. 30/9t ..

(7) , niemieckie. Ko.~ciola. CZijcy ureg ulowania syt uacji zborów niemi ec kic h na Doln ym Śląsku l 9 • Zw raca l o n uwagc w tych dok ume ntach na tymczasowy charak ter zborów ni emieckic h s kupiającyc h wiernych nie mającyc h obywatelstwa polskiego, na kontakty i pod l eg ło ść tych placówek niemieck im władzom kośc i e ln y m w Go rl itz. na rozmiary ilościowe zj awi ska (ok . 20 tys, wiernych) oraz konieczność szybkiego za łat w iani a "ca ł ego ko mpleksu zag adnień. st ąd wy nikających, w duchu przyjaźni po lsko-n iem ieckiej i w u wzg l ędn i eniu interesów za rów no Ko śc i o ł a ja k i Pallstwa". Wśród za ł ączników na u wagę zas ł u g uj e stan posiadania zborów oraz kolejna wersja uregu lowania " ni emieckich spraw kościelnych" na tym terenie. W tym ostatn im dokumenc ie postulowano w ł ą cze ni e .. pozos t a ł ych parafii b. K ościo ł a Unii SIaropruski ej na terenie Dolnego Ś l ijs ka " do Kośc i o ł a Ewange li cko-Augsburski ego na mocy zarz,-,d zcnia U r zę du o raz stosow nej uchwały Naczel nej Rady Kościoła. Gwarantowano wiernym posługę w język u nie miecki m przez księży i św ie ckich lektorów według .. ob rządku unijn ego", a obowiązywać mia ł y reguły ustalone na wspomnianym zebra niu wrocław skim w czerwcu 1948 r. Nie przew idywa no istn ienia parafii mieszanych narodowosc iowo, tylko polskie lub niemieckie, przy czym ewangelicy - autochtoni zweryfikowani mie li nal czeć wy ł ącz ni e do parafii pol skic h. Zak ł ada n o również ca łk owite prze rwanie kon taktów zborów w Pol sce z wladza mi ko ścielny mi .. poza granica mi kraju". Ws t ęp n e rozs t rL.ygnięcia zapadl y prawdopodobnie na specjalnej naradzie .. p aństwowo- k oSc i c ln ej", która od by ł a się 5 grudn ia 1951 r. w Urzędzie do Spraw Wyznań. Prawdopodobnie wtedy zapadl y ustale nia w sprawach "narodowościowyc h " w zborach ni e mi eckich oraz stat usu i podleg l o~;Ci kościelnej. W zac howa nyc h .. Wytyc znych dla ureg ul owania ni e mi eckic h spraw kośc i e l nych na teren ach zac hodnich diecezji wrocławskiej i wielkopolskiej" z 4 stycznia 1952 r. powtórzone zos l ały zasadniczo rozwiązania propo nowane prLez ks. \V . Pre issa we wspomnia nych mate r iałac h z li sto pada 195 l r.!U Jednak - ja k wy nika z tego do kum entu - ani U r ząd ani w ł a d ze koście l ne nic zd ecydowały s i ę na zarz:ldzenie czy u c hwalę włączające zbory ni em iec ki e w struktury Kośc io ł a Ewa ngelicko-A ugsburskiego. 24 kwietnia 1952 r. Prezydium Naczelnej Rady K ościoła mianowalo ks. H . Steckla ( n arodowośc i niemi ecki ej) superintende nte m (admini slratorem) zborów ni e mi eck ich na Dolnym Ś l ilSku, a ks. E. Dietza ( narodowości polsk iej) Generaln ym Administrat orem Ewangelickich Zborów Niemieck ic h na Pomorzu Zac hodnim . Okaza lo s ię bow ie m , że i na tym terenie za mieszkiwa li nada l ewa ngelicy ni em ieccy! l. Prawdopod obnie wówczas mianowano of1 cjalnie ks. Z. Mi che li sa p e łn o m oc n i k i em Nacze ln ej Rady K ościo l a do spraw zborów niepolski ch (nie mieckich).. 19 Pismo ks . w . I'reissa 'J. 29 X I 1951 r. do Prezydium. l amż'e . Pismo zawierało aż II kÓw. 211 Por. dokument tu iny pod tytu lem j datą w: AAN Ud\\'. sygn. 131102. 11 Por. prlypis 5.. zał:ICl.nI.

(8) Kazimierz Urban Stan posiadania ewangelickich zborów niemieckich w pierwszej polowie lat ul egal zmianie, co uwarunkowane by ł o przede wszystkim rozbudowq tyc h pl acówek na Pomorzu Zac hodnim . W odniesieniu do Dolnego Ś l qsk a naj bardziej dokładne dane podal ks. W. Preiss wedłu g stanu na l li stopada 195 I r" które to statystyki będą powtarzane w korespondencji urzędow ej w latach n as tępn yc h 22 . ln forrnacje te zawi era tabela 2. Jak wynika ze szczegó ł o wego podsumowania , Okręg CenIraln y mial li czyć 1895 wiernyc h. Po łudni owy - 11 724, Po łudni o wo - Zac h odni - 855 i Półn oc no Zac hodn i - 3896 . O gó ł e m zbory niemiecki e rejestrowa ly wówczas 18370 cz ł o nk ó w , ob s ł ug iw a n yc h przez trzec h duchownych i 43 ś wi ecki c h lektorów tak kobiety. jak i m ężczyz n . Prawie wszystkie mi aly zapewnione miejsca kultu , np . w salac h przypl ebanijn yc h czy mieszkaniu prywatn ym. Dane d o t ycz ą ce wiern ych i mi ej scowośc i będą póź niej uzupe łnian e o kol ejne, w miarę gromadzenia informacj i przez admini s tra cję w yz nani ow ą szc zebli powi atowych i wojewódzki ch. . Odn oś ni e do zborów ma Pomorzu szczeg ół owe dane odn oszą s i ę do połow y 1954 r. Miał y one lam s kupia ć w 38 placówkac h ponad 25 000 wi ernych (tabela 3). Wszystko wskazuje na to. że ks. E. Dietz, w y m i en i ając wiernych , ki erowa l s i ę szac unkami . Z ic h wyli czenia wynika . że do 38 zborów nal eż ał o 25 200 cz ł o nk ó w . 28 zborów z najd o wało s i ę w woj . k oszaliń s kim (poz. 1-28: 2 1 700 wie rn yc h). 9 w woj. szczec illskim (poz. 29- 37: 3 300 wiernych) oraz jeden w woj. gda.iskilll (poz. 38). B y ł y one wówczas obs łu g iwan e przez 27 lektorów św i ec ki c h (2 1 w woj " kosza li ń s kim , 5 w woj . szczec iń s kim oraz I w woj . gd:ui s kim F~. Na uwagę zas łu g uje stosunkowo du ża li czba ś wi ą t y ń ws półu ży t kowanyc h z rzym skokatolikami. jak i du ża liczba miejsc kultu po mieszczonych w mi eszkani ach prywatnyc h. Zb iorcze dane d ot yczące zborów nie mi eckich z połow y 1953 r. wykazywaly 95 zborów (w rocła w s ki e - 68. koszalills kie - 18. szczeci'iski e - 8 . gd ań skie - l ), 68 św i ec ki c h lek torów (wroc lawski e - 47. k osz aliń s ki e - 17. szczeci'1s ki e - 3. g d a ń s k ie - I), 74 u ży tk o wan e b ąd ź ws półu ży tk ow an e ko śc ioł y (wroc ław s ki e - 45 . kosza lillskie - 20 , szczec i ń s ki e - 8. gdań s ki e - 1) . 6 kaplic (wrocławs k ie - 5. k osza l iń s ki e - 1) ora z 48 400 wiernyc h ( w rocław s ki e - ok. 20 000, kosza lill ski e - ok. 23 000. szczec iri skie - 3 400 i gdań s ki e - ok. 2 OOO) 2~. Wedlug lego ź ród ł a w wymienionych woje wództwach mi a ł o zami eszki w ać ogó łem 7 1 663 Ni emców . pi ęćd z i es i.)t yc h. ~2 Byllo .. zal:jcznik ~l W ładze bardw. T do pisma ks. W . Prc issa- por. prlypis 19. wnikliwie obserw owa ł y ich dzia ł alność. Por. frag menlarycznc occny w: R. Michalak. Kwestia ...• s. 16-17. W 200 1 r. Dyre kcja AAN w Wars zawie utajniJa ową leczk~ (AAN Ud W . sygn. 131 /47). :4 Por. SprawlI ell'{lIIgelikólI' niemieckich II' Polsce z 2S VII 1953 r. (opracowana jako brudnopis6 VI 1953 r.), AAN Ud W. sygn. 30/91 ..

(9) lIiemieckie. Kościo fa. Ewall gelicko-A ugsburskiego_ ... Tabela 2. Zbory niemieckie na Dolnym Śląsku (slan na I XI 1951 r.) Miejscowość. 1. Duc howny ~ lektor. $wldnica. ks. J Mattkc ks. H. Rutz H. Globig K. Masuch K. Masuch K. Masuch ks . H. Rutz H. Christ (1) Mutzke. Krlywizna. ks . J. Matt kc. Wrocław-Le~nica. Kobicrtyce Piotrowicc. n abożeństw. l. 2 Okręg. Wrocław. Miejsce odprawiania Wierni. Centralny. 4. Frekwencja na nabożeństwach. 5. (Wrocławski). sala b.. Społ ecz-. 800. 200. ności Chrześcijańskiej kościół. 85. ". bmk. 4IlO. koSciół. 250. 200 100. sala mieszkanie prywatne. 300. 60-80. (,(). 40. Okręg Połudn iowy. Wałbrtych. E. Ludwig. ko~ciół. 1425. 115. Walbrlych - SI. Zdrój Walbrlych ~ Podgórlc Piaskowa Góra Sl..czawicnko Konradów Bial)' Kamico. G. UlIrich G. Hellwig A. Schwal7..crcr. kościół. I 290. kośció l. 800. 92 70. F. Hellmich A. Pucschcl A. Pucschcl E. Hucbner A. Scidcl F. Fritsch P. Ulbrich H. Laupitz P. Schmidt R. Paelsner okoliczni lektorty H. Knappc B. ElImann W. Hermann W. Hermann E. Gaenner R. Fuchs K. Hoffmann O. Wenke. k ośció l. 280. kościół. 1 IlOO. 50 40. kosciół. 1 175 1 100. 26 118 95. kośc iół. 2 12. 35. kośc iół. 495 276. SObi\"<:in Poniatów Dliećmorowice. Jedlina Zdrój Lubomin BoguHów Ku źnice $widnickie Unisław $l ąski. Nowy Gaj Gorcc Microszów Walim. kaplica kościól. kościół. 40. 33 25 165. k ośc ió ł. 293. kościół kościół. I4óO 676. kościół. 308. 60-70 40. kośció ł. 720. 40. kośció ł. 185. lO. kościół. 29. 18. 30. kaplica cmenta rna.

(10) Kazimierz Urbtlll. cd. tabeli 2 2. l Okręg. 3. 4. 5. Poludniowo.-Zachodni (Jeleniogórski). Jelenia Góra. G. Maiwald. kościól. 100. Cieplice. G. Maiwald. kościól. 122. Łomnica. G. Maiwald L Gerland R. Schocps F. Hampcl F. Hampcl F. llampc! F. HampcJ. kościół. 30-4{). kościół. 144 80 46. kościół. fi). 25. kaplica cmcnt tlm:1 stila parafialna. 45 40 30. 20 15 10. 30 33. -. Picchowice Kamienica SI. Lubari Sulików Zllwidów Leśna. Olszyna S,ekierl.yn. F. Hampcl Mi rsk i okolice H. Bcsscr Kamienna Góra i oko- w . Fuchs lice. kościół. kościół il.ymskokatolicki. brak kościół. kościół. Okręg Południowo-Zachodni. Legnica. ks. U. Steckcl. 65-70. i sala. 25-00 40-00 15- 30 15- 20. 30 40-45. (Legnicki). kościół. l 165. 100- 150. (?) Schaaf. Bienlowiec ks. H. Slec}.:el Kunice i wsie o}.:olicz- ks. H. StcckcJ ne pow. Legnickiego Makzyce i okoliczne ks. H. Steckcl wsie pow. Środa. kościól. 90. 9O- ł 20. kośció ł. l75. 90-100. ko śció l. 235. 100-150. kościół. 120. kościół. 500 208 140 70 108. 150- 180 100-120. 144. 30-40 1IX1- ISO. ŚI:,Ska. Dllcwin I okoliczne wsie pow . Wolów Jawor Lipa Jaworska Wiadrów. ks. ~L SIeckei. Strzegom Lubin Legnicki. I I. Hocrnig ks. H. Steckcl ks. H. Steckcl II. Hocmig A. Raszke. $wicbodzice. (7) Brauncr. Złotoryja. i okoliczne ks. H. Steckei wsie powiatu Paw!ikolVlce i okolice k,. H. SIeckei. sala sala sala mieszkanie prywatne kaplica baptystóW kaplica cmentarna kościól. 55'. 50-ó0 30 12- 18. 445. 90-150. 3l. 20-25 70-80. w PątJlowcj Niedźwiedzice. Chojn6w. ks. H. SteckcJ ks. H. Steckcl. kośció ł. kaplica cmentarna. 115.

(11) lIiemieckie Kokiola. '. I. cd. t.. beli 2 2. I Rzą.inik (RząSnik). ks. H Steckcl W . Wcinhold. Swierwwa. H. Rossi. Nowy. K ościół. 3 kościół. ... W. Wcinhold. Wojcicszów i okolice. IkOSciÓł. I s·ala. kościół. F. Binncr. 4. ,. 77. 50-00. 40 30 240. JS-4(). 20-25 25- 30. Uwaga : ..Sickierzyn" 10 ..siekicrczyn". a .. Lipa laworska" lo .. Lipa". Nie udało się zidentyfikować .. Nowy Gaj" (Gaj Oławski?) ... Pawlikowice" (Paw Iowice Wiekie?) .. miejscowości :. Żródlo : por. prLypis 22 .. Tabela 3. Wykaz zborów niemieckich na Po morzu Zachodnim Lp.. Miejscowość. Powiat. Wierni. I. 2. J. 4. ,. Miejsce kultu. l. Słupsk. Wieszyno Damno. Slupsk Slupsk Slupsk. 3200. 2 3 4. Szurowo. Slupsk. 700. •. Główczyce. Slu psk Slu psk. 1100. tupawa. 7. DobieslCwo. S łupsk. 650. 8 9 10 11. Sławno. 950 750. kościół. 900. mieszkanie prywatne. 17. Pieszez Tychowo Nadaw Ostrowiec Bukowo Osuwo Prl.)'tocko Kalllnica MOIarlyno Zcgrlc. 18. K a r~cino. K ołobrleg. 19 20. Bonin. 21. S1.czecinck. ,. 12 13. ,. 14. 15. S ł awno. S!awno S!awno Sławno. t\.'l iastko Miastko Miastko S ł upsk. Koszalin. 22. Grlm i ąc:l. Koszalin Koszalin Szczecinek Szczecinek. 23. Radaty. Sł.czecinck. 24. B iałogard. 25. Kikowo Tychówko Rl.ccino Cierlllo. 26 27. 28. K raśnik Koszaliński. 900. 1600. 800. 1200 950 850 "0 400 200 1500 750 300. 1000 300. mała. kapliczka. kościół kościół wspólnie z rLYmskokalolikami kościól wspólnie z rt.ymskok~tolikami kaplica kościól wspólnie z rl.ymskokatolikami kościól wspólnie z rl)'mskokalolikami kościól kośció! kościół. kokió! kokió! mieszkanie prywatne mieszbnie prywatne kościół kościół. kaplica kościół. B iałogard. 500 350 350. kaplica kosció! mieszkanie prywatne kościół wspólnie z rlymskokalołikami. B iałogard. 300. ko$ciół. B iałogard. 250. B iał ogard. 200. kościół kościół. CzłuchOw. 200. kośció ł.

(12) Ka:.imierl. Urban cd. I"beli 3 2. I. 29 30 31 32. 33 34 35 36 37 38. Szczecin l Szczecin II Trleblalów Nęlkowo. Choszczno SIargard tobez GrAbowo Badkowa Janowice W1e1kie. 3. Szczecin Szczecin Gryfice Nowogard Choszc7.nO Stargard t obez tabez tobez Lębork. 5. 4. 200 300 300. kaplica kaplica kaplica mieszkanie mieszkanie mieszkanie mieszkanie. 300. kościół. 400 200. kokiół. 800 450 300 250. prywatne prywatne prywatne prywatne. mieszk,mie prywatne. Żr6dlo ; PIsmo ks . E. Diet..:a z 26 V[][ 1954 r. do Urzędu do Spraw Wyznan, AAN Ud\V. sygn.. 30/9 1 .. Radaly" lo .,Radacz". a ..Cierzno" to .,CierLnie". Nic or.!z .. Badkowa" ("Bankowo'!),. udało. sic. zidentyfikować. "Szurowa". W pie rwszej połowi e lat pię ćdz ie s i'ltych najtrudniej szy m zagadnieniem tak dla władz państwowych, jak i K ośc ioła Ewangclicko·A ugsburskiego - oka· za ł a siC; sprawa jurysdykcyj nego u za l eż niania ewa ngelikó w niemieckich w Pol · sce przez ni em iecko·ewa nge lickie z wierzchnośc i ko śc i e lne w NRD , a na wet w RFN . Ta za l eżność datowała s ię od wojn y, jednak po ustaniu przesied l e ń w 1950 L , nadal była zauważa ln a . Du c howień s tw o i [ektorLY ś wieccy byli trak· towa ni jako podlegli w ład zom ko śc i e lnym w Niemczech. stamtąd o trzymywali pomoc mat er ialną, lite raturę reli g ijną. a nawet druki dotycz ące pewnych prak tyk re li gijnyc h (c hrzty. konfirmacje. ś luby) . Z tego m.in. powodu przez lat kilka był pomijany przez le ktorów i wiern ych Dolnego S lą s ka wspomnia ny supe rinte ndent - ks. 1-1 . Steckel. aż do swego u s tąpieni;} w koń c u 1954 L Bi skupi i d z iała cze ewangeliccy z NRD (bp O. Dibe ł iu s z Berlin;). bp E. I-Io rni g z Gorlitz. bp N. Scheven z Grei sfwald . ks. R. Kammel - ,. Kirchendicn st Ost" z Berlina) ki erowali pi sma i protesty w sprawie przyłączenia zborów niemieckich do Ko śc i o la Ewangelicko-A ugsburskiego czy koni ec znośc i opi e ki duszpa sterskiej nad ewangelikami niemieckimi 25 • Adresalami byli tak zw ie rzc hnicy Ko śc ioła w Pol sce - ks.ks. J . Szeruda, K. Kotu la - jak i od powiedzia lni du cho wni za powyższe zbory - kS.ks . \V . Prci ss. Z. Mi che li s. Wedłu g jed nej z info rmacji w 1952 r. bp E. I-I orni g z G6rlitz miał nawet mianować le ktora o krę gowego w Wałbr zyc hu "św iec kim bi skupem " dla ewangelików nie mi ecki ch 26 • S rodowiska ewangelickie w Niemczech traktowa ly z resz ląt e zbo ry jako swojego rodzaju , .Ko śc iół podziemn y" (katakumbowy) . Trudno rozsądzić z braku badall. co sp rawiło. że U rząd do Spraw WyZI1:Ul - nie mów iqc o inn ych in stytucj ac h. resortach czy insta ncj ac h polityc znych . 1~ FmgmcntarYC7na korespondencja (odpisy) z lat 1951 - 1952. w; AAN UdW. sygn . 30/9 1. Por. tCl. R. MIchalak. Kwcslla .... s. \3-14. 26 Por. dokumc nt bel podpISU Z 26 XI 1952 r. pl. Ol/pi:; c:ę.kt /i,l'111 h. Stecklu 1\' pr:eklllll:ie . lamie . Adrcsatem tego listu I autorem notatki byt pra wdopodobnie ks. Z. Michelis ..

(13) niemieckie Kościo fa. mim o zgromadzenia do ść dokładn ej dokumentacji doty cz ą cej ewa ngelik ów nie mi eckich oraz opracowania konkretnych rozwią z ań. nie d ecy dował s ię na zasadni cze rozstrzygnięcia. Dopiero w łutym 1954 r. Prezes Rady Mini strów, J. Cyrankiewicz, zoslał poinformowany o sytuacji zborów niemi eckich i z'lakceptowal propozycje Urzędu co do ich statusu . Propozycje te zmie rzały do: - p r zejęc ia przez K ośc i ół Ewangelicko-Augsburski zborów ni emiecki ch. - utworzenia stanowiska generalnego pełnomocnika Kon systorza do spraw wy mienionyc h zborów. - nadzorowania działalnośc i tych placówek przez .,poJskich pastorów", - zabezpi eczen ia mo ż liwo śc i po s ługi św iec kim lektorom niemi ec kim . - zabezpieczenia tekstów ni e mieckich kazall i naboże ń s tw przez władze K ośc ioła Ewangelicko-A ugsburski ego 27 • J"k wynika z pobież n ej ana łi zy. propozycje powyższe stanowily powtórzenie pos tulatów wysuwanych przez ś rodowi s ka kośc i elne. a t akże U rz ąd do Spraw Wy z nań , jeszcze na prze łomi e lat czterdziestych i pi ęćd z ies iąt yc h . Tymczasem działacze ewange liccy w obu pań s twach ni emi ecki c h. zw ł aszcza z NRD. podejmowali nadal próby roztoczenia opieki nad zborami niemiec kimi. jak i nawiązania kontaktów z władzami Kośc ioła Ewangelick o-A ugsburskiego ce le m os tatec znego ureg ul owania ich sytuacj i. Urząd do Spraw Wyznall s tarał się ni e dopuścić do tyc h kontaktów , jakkolwiek pó źniej mu sia ł zrewidować swoje slan ow isko 28 • tym bardziej że duchowni Ko ścio ła Ewangelicko-Augsburskiego. u czes tni czący w między narodow ych konferencjach , byli wielokrotnie indagowani przez dz i a ł aczy niemieckich odnoś ni e do z ł ożo n ej sytuacji zborów w Polsce 29 . W początkach 1956 r. U r zą d do Spraw Wyznall podjąl kolejn'l próbę uregul owania sprawy zborów ni emi eckich. mian ow ic ie zobowiązał pi smem z 9 stycznia 1956 r. wladze K ościoła Ewange licko-A ugsburskiego do p owo łani a specj alnej " Komi sji Organizacyjnej do spraw autonomicznych zborów ni emiecki ch w Polsce"JO. Komisja ta w s kład zi e: ks . Z. MicheJi s - pnewodnicz,!cy oraz B. Umgelter i ks. R. Fiszkal - cz łonkowi e, została zaakce pt owana przez U rząd do Spraw Wyznal116 lutego 1956 r. Jej działalno ść była podporzą dko wana wówczas jednemu ce lowi. a mianowic ie przygotowaniu od strony organi zacyjnej wizytacji zborów przez czo ł owego działa cza ewangelicko-ni emieckiego Martina Nie moelIera. Na wizycie dostojnika w Polsce zal eż ało w ład zo m pUIlstwowym. gdyż wyp o wiadał s ię on otwarcie. jako jede n z ni ew ielu . za uznani em grani cy na Odrze i Nysie)!. 17 Por. S,Jr(/WIl eWlwgelików I/flfO(lowości niemieckiej w Polsce z 25 V II 1953 r. oraz pismo prlcwodnic (rękopis) R. Oarczc wskicgo do 1.Cyrankiewicza z 20 11 1Y54 r .. lamżc. 1~ Por. "Nolmka" S.K. z 22 X 1954 r. (rę kopis). lamie . ~9 Por. K . Urban. KoJd6/ E\\'tlllgelicko-Augsbu/'ski IV Polsce (I Zac/rud II'PO/OWIC /MI,i!,t'd:.icsitJIJch lw:1 Heligw i polityklI. red . B. Grot!. Kraków 2000. s. 275-292. lO Por. z 9 V 1956 r. pl. SfJl'tIlI'lIl1iemieckich zborów eW(IIrgrl ickiclr II' Pohce. AAN UdW.. sygn. 30191. )1 0 wizycic Icj _ por. pnypis 29..

(14) Ka zimier::. Urban Szczegó ł owy plan dzia ł ania wymienionej Kom isji sprowadza ł s ię najogó lniej do ustanowienia nadzoru kościel n ego nad zborami oraz reorganizacji ic h podziału admin istracyj nego. Wszystki e te posunięcia uzyskał y wstę pną akceptację Urzę du . a następnie Prezesa Rady Mini strów - J. Cyra nkiew icza32 . Istotnym, z punktu widzenia forma lnego, osiągn i ęc i em Komi sji był o opracowanie tymczasowego "Statutu Komi sj i Ko śc ieln ej do sp raw autonomicznych niemieck ich zborów ewa nge lick ic h w PRL" , klóry to dokument pr zyję ł y w ł adze k ośc ielne 15 styczn ia 1957 r., a n as t ę pni e za twierdził Urz'ld do Spraw Wyznatl ( 14 sierpnia 1957 r.)31. Powyżs ze posun i ęcia i rozstrzygnięc i a nie rozw i,)zywaly jednak sytuacji zborów ni e mi eckic h, gdyż w latach 1956- 1957, ki edy za i s tniał y moż l iwo śc i. n astąpi ł y masowe wyjazdy ewa nge li ków-Niemców do obu PUllstw niem iecki ch 14 • Zdezorgan i zowa ł o to dotyc hczasow'I s i eć placówek du sz pasterski c h i liczono się w du ży m stopniu tak po stronie ko ście lnej,jak i państwowej z ca ł kowitą l ikwidacją tej struktury ko ście lnej. Jed nak staty styki na koniec 1957 r. wykazywa ł y nadal w woj. wroclawski m ID 061 wiernych, woj. koszalillskim 3589 i szczec irlskim _ 44035 (tabela 4). S i eć pl acówek duszpasterskich k sz t a ł towala s ię w granicac h 70, przy czym najwięcej działało w o kręgu wałbrzy skim . Wiernych można szacować m i ok. 15000 , a więc pozos I a ł w Polsce po wyjazdach lat 1956- 1957 co trzec i ewangelik n arodowości ni e miecki ej (dok ladn iej : przyna l eżny do zborów ni epolsk ich). Mimo to rok później ks. Z. Mi c heJis s t w i e rd za ł w sprawozdaniu z wizytacj i zborów, źe "Komisja d/s. duszpasterskich zborów nicpolski ch" zamierza z dn. 31 grudnia rb. zakotl czyć swoj " dz i ałalność i zg ł os i ć władzom pań s t wowym i kośc ielnym swoje rozwillzanie, gdyż po zos ta ła szcz upła liczba ewange lików-Nie mców nie wymaga specjalnego aparatu ad mini stracyjnego")!> . Przyczyna s amorozwiązania s ię Kom isji była bardziej prozaiczna. Otóż Urz'Id do Spraw Wyznml zaprzestał fina nsowani a ca łej akcj i z Fundu szu K oście l nego, co dotychczas by ł o czynione. Przewidziano coroczne dotacje, jednak były one ograniczane. Także niektórzy duchowni odpow iedzia lni z ramien ia K ościo l a za zbory ni em ieckie nie wykazywa li zbytn iego zai nteresowania ich działalno ścią (np . ks. W . Lucer z Wałbrzycha). Oosz lo więc do sytuacji. że zbory. duchownych i lek torów św i eckic h - w ogóle życie reli gijne - utrzymywa ł a ofia rn ość wiern yc h i pomoc rozmaitych niemieckich organizacj i dobroczy nnych. zw ła szcza .,Evangelische Hilfswerk" i "Kirchcndienst Ost" z Berlina . NicktórLY lektorzy nie posiada li obywatelstwa polskiego, a ks. Wolfgang Meis_\~ Por. Pismo Dyrektora M. Zygmanowskicgo (L.dz. II t 2a 115156) z 9 V 1956 r. do J. Cyrano kicwicza. AAN Ud\V. sygn. 30/9 t. Tamże adnotacja o akceptacji. ~\ Pismo Url~du (L.dz. 1I 201 /6157) z 14 VIII 1957 T. do Kon systorla, tamżc. \4 Por. np.: SpflIwoz.(/(mic Z. wizytocji ::.borów niemieckich II' lipcu J957 r. pr:e: ks. Z. Midi/!' 1i.W! or(lZ h. R. FiszklIlII : fllll/ielli'l Komisji dIs. ,hlJz/J. w. /liep .. AAN UdW . sygn. 251162. J3 Por.: SIlII\"j'l\"k(/ Zbv,.ow niemieckich IW ,Iziell 3 I XIJ 1957 f .• AAN Ud W. sygn. 26/125 . )6 Spfll\\'O:,illl;ie ks. Z. Miche/is(l ot I J XI 1958 r . ot wizytacji :boróll' niemieckich I UI Dolllym S[(!.~ku (5-12 X//958 f.J. AAN UdW, sygn. 261160..

(15) l1iemieckie KO.kio fa. Tabe la 4. Zbory niepolskie Powia!. (okręg). l. 'I. wed ł ug. sIanu na 31 XII 1957 r.. Lp.. M icjscowosć. Liczba wiernych. 2. 3. 4. Ogółem. ,. Województwo koszalinskie Słupsk. l ). Łupawa. 550 250 195. 4. Dobie57.(!wo. 342. 5 6 7 8. Słu psk. 186. Wicszyno Glówezycc Kluki. 280 45. 2. Slawno. 232 120. 2 3. Bonin Zcgrlc Górzyca (Górwa?). 4Q 120. 4. Parsęcko. 4. 5 6. Kotobrlcg Miastko. l. Szczecinek Nowy Chwalim Lubogoszez. ok. 250. 2 3 4. Grlmiąca. l. Cieszyno. 3. 5 l. Województwo Ok~g. 80 ok . 300. 4. Cztuchów. 350. Wokza Wielka Piaszezyna Prqlocko Cieeho\ub Osowo. 2. Szczecinek. 636. 84 95 50 45. 60 1)() 80. K arścino. l l. 1923. 75. Darłowo i Bukowo Morskie Pieszo, Tychowo Kosierzewo Naclaw Karwice. l. 2 3. Koszalin. Damno Skórowo. ok . 50. ok.50. 1017. 6910. wrocławskie. l. Wa tbrlych. 2 3. WatbrLych - Stary Zdrój Wałbrt.yeh - Podgórle Wa ł brlyc h - Biaty K amień W ałbrqc h - Sobięcin W ałbrzych - Szezawienlw Walbrlych - Poniatów Wałbrlych - Piaskowa Góra Walbrlych - Dziećmorowice Boguszó w Kuin ice Swidnickie. W ałbr.!:yeh. 4. 5 6 7 8 9 10 11. 72 1. 595 1375 4%. 138 121. 175. 190 830 380.

(16) Kazimierz Urban cd. tabeli 4 I. 12. Gorce. 13. Unisław Sląski. 14. Mieroszów Jedlina Zdrój Walim Lubomin - Struga Kamienna Góra Czarny Bór. 15. 16 17. 18 19 Okręg. Wroclaw - $widnica. Legnica Jelellla G6rd. 32. 92 43 31. I. 680. 2. $widnica $wiebodzice Jawor. 340 '6. 4 5 6 7. 1. Legnica. 60 120 126 608. 2. Złotoryja. 312. 3 4. Bolesławiec. 141 95. 5 7. 8. Dz ierżoniów. ... Lubari $1:'5ki Mirsk Bogatyni:l Cieplice Plechowiec Województwo szc7.ccirisk ie. I. 2 3 4. 5 6 7. 8. TrLCbiat6w M ak Boniczki SIutowo Starogard/t obez Pyr"l.yec. 1792. 'lO. Bielawa Ludwikowice Klodzkie. 6. ,. 289 160 62 163. Wroc law. 3. Okręg. ,. 3. 2. [359. "" 58. ". 30 20. <WO. 25 15. 50. My ślibórl. Szczecin - woj. Szczecin. 100 200. Zródlo: por. prąpis 36 . Nie udało się zidentyfikować .. Małe Boniczki". W rubryce .. Ogółem·· ~u tor zc~tawicnia mylnie wyliczył niektóre wielkości.. sler Z Wałbrzyc ha l egitymowa ł s ię paszportem NRD . W początkach ł 960 r. wła dze w roc ław skie i nform owa ł y Urząd do Spraw Wyznań. i ż " metryki i różnego rodzaju zaświ ad cze ni a wydawane są przez administratorów «o kręgów» na dawnych drukach niemieckich. na których figurują dawne nazwy miej scowości"37. Taka też dokumentacja kierowana by ła za g rani cę. na prośbę różnych osób. 17 Pi smo WydZiału do Spraw Wyznali PWRN Wroclaw z 10 III 1960 r. do Url,ędu do Spraw Wyzn:ui. AAN UdW. sygn . 38 / 101 ..

(17) niemieckie. Kościoła. Rozwią za ni e się. wspomnianej Komi sji wytworzyło swojego rodzaju pustkę idzie o wspo mniany nadzór Ko śc ioła nad zbora mi niemieckimi. Z drugiej strony Urząd do Spraw Wyznań w po ł ow i e 1959 r. (4 czerwca) powierzył opiekę nad zborami nowo wybranemu zwierzchnikowi Kościoła - biskupowi And rzejow i Wantule 38 • J ednakże nie były to pisemn e pełnomocnictwa czy dyspozycje, ile ustalenia ustne , powtarzane w latac h póź niejszych podczas okresowych rozmów. W począ tkow yc h latach Urząd asygnował rokrocznie od 85 do 100 tys. z ł na działalność zborów, jednak później kwoty te były włączane do ogólnej dotacji dla Kośc ioła i praktycznie rzecz biorąc pod koniec lat sześć d ziesią t yc h zaprzestano dotowania zborów niemieckich. Biskup Wantula sk ładal jednak doroczne sprawozdan ia o stanic zborów oraz roczne budzety ich funkcjonowania. Urząd nie by ł jednak zainteresowany w umocnieni u zborów , i jak pi sa ł bp Wantuła w 1968 r., "B isk upow i oświad czano stale, źe praca w zborach ma charakter tymczasowy i krótkofalowy i źe nie na l eży nic czynić, co mog łoby stać się pods t awą do ich ulrwalenia"J9 . Nie pozwolono teź bpowi A. Wantu[e w 1960 r. , ani w latach następnych dokonania wizytacji nie mieckic h placówek duszpasterskich. Zdecydowano równiez, .,że by nie układać żadnego statutu dla zborów niepol skich, ani t eż ksiąg, nawet finansowych, ani t eź nie zgodzono się na pie czątk i z polsk im nadrukiem dla zbo rów niepolskich". Traktowano więc egzystencję zborów niemieckich o rg ani zacyjną, jeś łi. w sposob niezwykle doraźny,ja k o zjaw isko nielrwale.. Zbory funk cjonowa ly jednak dzi ęki pomocy organizacji niemieckich, w ła dze koście l ne w Polsce oddelegowywały do opieki duszpasterskiej duchownych. których wspierali lektorzy św i eccy. Jednak w 1968 r. bp A. Want ula nie potrafi ł podać ich dokładnej li czby! Podj ę t o wreszcie w polowie lat sześćdzie siątych prace konserwacyjno-remontowe obiektów sakralnych uzytkowanych przez zbory niepo lskie, finansowane przez kościoły ewangel ick ie z RFN. Sprawa zborów niepolskich dała znać o sobie tak w p ł aszczyźnie kościel nej,jak i pallstwowej przy okazji znanego procesu A. Kippera i G. Scharbatke ze Szczecina, obwinionych o wsp ieranie "Kirschendienst Ost" na terenie Polski . która to organizacja Ci jej podobne) była uwaźana za antypolsk ą4ll . Organizacja ta wspiera ła - jak wspomniano - material nie środowiska ewangelickie w Polsce. nie tylko narodowości niemieckiej. W łaśnie ten proces sta l się powodem skierowania przez bpa A. Wanlułę 20 sierpnia 1968 r. do Urzędu do Spraw Wyznali wymienionego listu - memoriału. M e m oria ł ten stal się .,pretekstem" i pods t awą do rozmów Urzędu do Spraw Wyznań z w ł adzami kościelnymi, w wyniku których bp A. Wantuła przedłożył ~s Por. pismo bpa A. Wantuty (L.lJz.4207/6S) z 20 VllI 1968 r. do Urlędu (odpis), AAN UdW. sygn. 131/230 . .'9 Tamic . .wJ Por. np. relacjc na tamach ówczesnej prasy: W. Rogowski, Ewal1gelilj sZOIl'iniV/UI. "Ga7.cta Robotnicza" z 15 tutego 1968 r.; tenie, Kadry dla dnia "X", "Gazeta Robotnicza" z 16 lutego 1968 r..

(18) Kaz.imier::. Urba n. 20 marca 1969 r. szczególowe "Tezy do organizacji obslug i duszpasterskiej obywate li o bcych wyznania ewangeli cko-augsb. zamie szkalych na te renie miasta W ro cł aw i a o raz woj ewód ztw : wroclawskicgo , g dań s kiego. k oszaliń s kie g o i szczec iń s ki ego' ·41. Tezy te zos tały zasadniczo zaakcept owane przez Urząd do Spraw W yz n a ń . co znalazlo swój w yraz w pi ś mie z 3 kwi etnia 1970 r .. ski erowanym do biskupa A. Wantul y4~ . W pi ś mi e tym U rząd potwierdzi! uprawni enia (i o bow i ąz ki ) " Biskupa KoŚc i o ła Ewangelicko-Augsburskiego w PRL" do sprawowania ogólnego nadzoru nad "o pi e ką i obs łu gą du szpa sters ką" obywate li ni epo lskic h wyz nani a ewange lic ko-augsburskiego zami esz kałyc h wc Wrocła wi u o raz na terenie województwa wroclawskicgo. koszalillskiego i szczec iń s ki ego. Potwierdzi! rów ni eż odrę bn ość organi zacyjną placówek duszpasterskich skupiaj ącyc h ewangelików - "obywateli nicpol ski ch" pod warunkiem , że fakt ich istnienia musi być zg ł oszon y u wład z administracyjnych zgodnie z dekretem z 31 grudnia 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kośc i e ln yc h 4 3 • Placówki te zos tały podzielo ne na dwa okręgi z si edzibą w Wałbrzychu dla Dolnego Śl ą ska o raz w S łup s ku dla Pomorza Zachodni ego. Uprawniono ró wni eż Bi skupa K oŚc i o ł a do mianowania sp oś ród kleru dwóch duchownych do o bs łu g i duszpasterskiej zborów oraz - w mi a rę potrzcb - innych duchownych dla ob s łu g i d ora ż nej . B ezpoś redn i nadzór nad ich dz iałaln ośc ią został scedowany na senio rów diecezji w roc ła ws ki ej oraz po morsko-wielkopo lskiej. Seniorzy di ecezj i zyskali t eż upraw nien ia powo ł yw ania i od woły w ani a pomocni czych duchownych - ~w i ec kic h lek [orów . Pozos tałe ustalc nia dotycz ył y materialnych po dstaw d z i a łalnośc i zborów. T wo r zyć j c miał y " wpł y w y wła s n e" (s kładki w iern ych ) ora z dotacje (z Funduszu Kośc i e lnego) . Bi skup Kośc i o ła został zobow i ąz an y do przedkłada nia w Un:ęd z ie corocznych sprawozdan opi sowych o stanic zborów nie mieckich omz sprawozdan finan sowych z wydatków Konsystorza na ich utrzymanie . W ten sposób zosl a ły n akreś l o ne fonnalne ramy egzystencji zborów niepolskich K OŚc io ła Ewangelic ko- Augsburskiego w PRL, kt óre obo wiązyw ał y zasadniczo w n as t ę pn yc h dwóch d z i es iątkac h lat. Jak wynika z ówczesnej " Notatki". Urz::jd do Spraw WyznalI pod w yższy ł d o tacj ę na zbory niemieckie do 130 tys. z ł4-l. Pod konicc lat sześć d z i es iąt yc h stat ystyki ko śc i e ln e w y ka zy w a ł y w odniesieni u do zborów ni emi ec ki ch - w po równaniu z poł ową lat pi ęćd z i es iąt yc h w i e łkośc i j u ż symboliczne (tabela 5) . Trudno. od wo łując s i ę do powy ższeg o zcstawienia , fo rmul o wać ogólniej sze wnioski , g d yż nal eża ł o b y anali z owa ć statystyki odn os ząc e s i ę tak do lat wcześ ni ejszyc h. j ak i p óż ni ej szyc h 4s . Jednak warto zwróc i ć uwagę na li c zbę placó wek d uszpasterski ch oraz li cz bę dziec i objętych nauką re ligii w języ ku oj czy41 AAN UdW . sygn . 1311230. 4~ Pismo Um;d u (nr NK -R03/212B/69) z 3 IV 1970 r. do bp;! A . Wantuly. t amże. 43 Oz.U . ~ 1957 L. nr l, poz. 6. 44 Notat ka bez daty i auto ra pl. EWlIngelickie zbory Iliq)(J/skie, por. pnypis 4 1. 4~ Niektóre dane przywoł ano w: K . Urban . Mn iejszości religijne", P(}lsce 1945- /991 (zarys SWlyslyc:Ily) . K ra ków [994. s. [43-44..

(19) niemieckie. Kośóola. Tabela 5. Zbory niemieckie Wys1.c1.cgólnienie. według. Pomorze Zachodnie. Dolny Sląsk. Zbory Wierni Chrl.ty Konfirmacje Sluby Zgony Dzieci objl;te. stanu na 31 XII 1969 r.. religii. Ogólem. 15. 12. I. 28. 889 4. 8lD. 51. 1790. I. 2D JJ 7 67 112. 15 28. ,. 5 2 nauką. S1.czccin. 44. 19. 29. 74. 4. 9. Źródlo : Notatka Ewangelickie "l.hory Niepolskie (bez daty i aUlora, data wplywu do Um;du do Spraw Wywali - 6 XI 1970 r.), AAN UdW. sygn . 131/230.. stym. S trukturę demog raficzną ówczesnej kiej ksztahowa la też liczba zgonów.. spo łeczności. ewangeli cko-niemi ec-. IV W artyku le zasygnali zowano. węzłowe. ni em iec ki c h placówek du szpasterskich. problemy. Ko ścio ła. zw ią za n e. z. działalności.1. Ewangelicko-A ugsburs ki ego. konce pcji i stanowi ska w ł adz pal1 stwowyc h. do Spraw Wy znań, oraz ko śc i e lnyc h. Najogólniej m ówiąc. i ~ t nia ł o przekonanie o ni e trwa l ośc i tych struktur duszpaste rski ch. Praw ie w ogóle ni e po ru szono zagadni en ia zwią z ku polityki U r zęd u wobec zborów niepolsk ich i polityki zag rani cznej Polski wobec problemu nie mi ec ki ego. a dokładniej, wobec RFN . Można mimo wszystko s t wierdzić. w wyniku sondażowych badali. ze zw ią ze k by l mimo wszystko lu zny. B yć m oże wynikało to z przekonania o tymczasowym charakterze niemiec ki ch zborów, Tak dla Urzędu.jak i władz k ośc i e l nyc h zbory o k azywał y się bardziej zagadnie ni e m politycznym ni ż rel ig ijnym, co bard zo wyra ź ni e dala się za uwa żyć w K oście l e Ewangelicko-Augsburski m. Jednak dopie ro gruntowne badania nad tYlU lowy rn zagadn ieni e m pozwo lą w pelni rozwiązać zasygnal izowane problemy 46. w Polsce. a. także d o tycz ące. zw ła szcza Urzędu. W recenzji artykulu. prof. W. Wncsiris kic go z Un iwersytetu Wrocławskiego. znalazła się uwaga-pytanie: ..Jaka byla relacja tych zborów do polskich zborów i polskiej organizacji KoSciolu augsburskiego" . Inn ymi słowy, nalcżaloby przedstawić stosunek wiernych. duchownych i leklorów zborów nicmieckich do K ościola Ewangelicko,Augsburskiego.jego wladz i oddelegowuncgo do nadzoru i posługi duchowicristwa. Brak dostępnych matcr1alów i badari nie pozwala w chwlll obecnej na udzielenie odpowiedzi na lo pytanie. 46. też.

(20) Kazimierz Urban German Protestant Churches in Poland, 1948- 70 (An Outline) This article is concemed with specific structures of pastoral office in post-war Poland , and namely wllh the Gennan Protestant churches. These churches, which werc differcntiated according 10 nutionalily, were not. howe\'er, a eonstituenl part ofthe Augsburg church and fune tioned with a certain autonomy. For many years the stale treated the exiSlence or Ihe German Prot c~ lalll churches as li lemporary siluation . This. Ihough, tumed oul not 10 be the case, and Ihey sur y",ed Ihe cntire era of the Pcople·s Republic :md on ;n10 the 1990s..

(21)