Rozważania o społecznej szkodliwości czynu na podstawie art. 497a Kodeksu wyborczego. Teoria i praktyka

Rafał Dubowski*

Ocena skutków prawnych regulacji zawartej w przedstawionym

przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekcie ustawy

o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (druk nr 456)

Assessment of the legal effects of the regulation contained in the draft bill on the amendment of the Constitution of the Republic of Poland presented

by the President of the Republic of Poland (Paper No. 456)

The study focuses on the issue of legal effects of regulations. It indicates the legal context of the proposed solutions and signals possible legal problems related to the introduction of the proposed regulations into the legal system. The study points out, inter alia, that the current Article 114 § 1 of the Act of 25 February 1964 — Family and Guardianship Code — assuming one of the possible interpretations of the notion of a ‘child’ — may be inconsistent with the proposed Article 72(2a) of the Fundamental Law to the extent to which it excludes the admis-sibility of adoption of a woman who at the time of filing an application for adoption was under 18 years of age, but became of age through marriage.

Keywords: adoption, constitution, impact assessment, President, draft bill

Opracowanie skupia się na zagadnieniu skutków prawnych regulacji. Wskazuje kontekst praw-ny projektowapraw-nych rozwiązań i sygnalizuje ewentualne problemy prawne związane z wpro-wadzeniem proponowanych regulacji do systemu prawa. W opracowaniu zwrócono uwagę m.in. na to, iż obowiązujący art. 114 § 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy — przy przyjęciu jednej z możliwych wykładni pojęcia „dziecko” — może być niespójny z projektowanym art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność przysposobienia kobiety, która w chwili złożenia wniosku o przysposobienie nie ukończyła 18 lat, lecz uzyskała pełnoletność przez zawarcie związku małżeńskiego.

Słowa kluczowe: adopcja, konstytucja, ocena skutków regulacji, Prezydent, projekt ustawy, przysposobienie

* _{Dr Rafał Dubowski}

Biuro Analiz Sejmowych, Kancelaria Sejmu, Polska Bureau of Research, Chancellery of the Sejm, Poland

rafal.dubowski@sejm.gov.pl, https://orcid.org/0000-0001-7852-4275 ● _{Ocena prawna została sporządzona 14 lipca 2020 r. (przyp. red.).}

I. Tezy

1. Skutkiem przyjęcia projektu będzie podniesienie do rangi konstytucyjnej nor-my zawartej w art. 114 § 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opie-kuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2086, ze zm.) [dalej: k.r.o.], zakazującej przysposobienia w innym celu niż dobro przysposabianego.

2. Ponieważ w obowiązującym art. 114 § 1 k.r.o. mowa jest o przysposobieniu osoby małoletniej, a w projektowanym art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej o przysposo-bieniu dziecka, obowiązujący art. 114 § 1 k.r.o. — przy przyjęciu jednej z możliwych wykładni pojęcia „dziecko” — może być niespójny z projektowanym art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność przysposobienia ko-biety, która w chwili złożenia wniosku o przysposobienie nie ukończyła 18 lat, lecz uzyskała pełnoletność przez zawarcie związku małżeńskiego.

3. Na skutek wprowadzenia projektowanych zmian do rangi normy konstytucyj-nej podniesiona zostałaby norma dopuszczająca tzw. wspólne przysposobienie dziec-ka jedynie przez małżonków. Tym samym w razie przyjęcia projektu konstytucyjnie zakazane byłoby wspólne przysposobienie dziecka przez pozostające we wspólnym pożyciu osoby tej samej albo różnej płci.

4. Projektowany art. 72 ust. 2a konstytucji — co do zasady — nie wyklucza do-puszczalności przysposobienia indywidualnego (np. przez osobę samotną). Wyjątek w tym zakresie formułuje zdanie trzecie art. 72 ust. 2a, zgodnie z którym w razie przyjęcia projektu konstytucyjnie zakazane byłoby indywidualne przysposobienie dziecka przez osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci.

5. Po wprowadzeniu projektowanych zmian na organach władzy ustawodawczej będzie ciążył obowiązek stanowienia prawa zgodnego z przepisem konstytucji pro-ponowanym w projekcie. W szczególności skutkiem projektu może być konieczność ukształtowania procedury adopcyjnej tak, aby w jej wyniku doszło do ustalenia stanu faktycznego i wykluczenia możliwości przysposobienia przez osobę, która pozostaje we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci.

II. Przedmiot oceny

Przedmiotem oceny jest regulacja zawarta w prezydenckim projekcie ustawy o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (druk nr 456) [dalej: projekt]. Opra-cowanie skupia się na zagadnieniu skutków prawnych regulacji i nie stanowi wyczer-pującej opinii prawnej. Wskazuje kontekst prawny projektowanych rozwiązań i sy-gnalizuje ewentualne problemy prawne związane z wprowadzeniem proponowanych regulacji do systemu prawa.

III. Zakres proponowanych zmian

W projekcie proponuje się w art. 72 Konstytucji RP1 _{po ustępie 2 dodać ustęp} 2a w brzmieniu: „[p]rzysposobić można dziecko tylko dla jego dobra. Przysposobić wspólnie mogą tylko małżonkowie. Zakazane jest przysposobienie przez osobę pozo-stającą we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci”. Zgodnie z art. 2 projektu usta-wa zmieniająca weszłaby w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.

IV. Podmioty, na które będzie oddziaływać regulacja zawarta

w projekcie

Regulacja zawarta w projekcie będzie oddziaływać na: 1) przysposabiane dzieci;

2) przysposabiających;

3) osoby pozostające we wspólnym pożyciu, w tym osoby tej samej płci pozosta-jące w takim pożyciu;

4) organy władzy ustawodawczej poprzez obowiązek stanowienia prawa zgodne-go z przepisem konstytucji proponowanym w projekcie;

5) sądy orzekające w sprawach o przysposobienie.

V. Uwagi szczegółowe

1. [Istota przysposobienia] Przysposobienie (adopcja) jest stosunkiem prawnym ukształtowanym na wzór stosunku istniejącego między rodzicami a ich naturalnym dzieckiem2_{. Jak wskazuje się w piśmiennictwie prawniczym: „[w] świetle prawa} dziecko przysposobione staje się dzieckiem przysposabiającego (przysposabiają-cych), uzyskując pozycję loco filis, a przysposabiający staje się rodzicem (stają się rodzicami) dziecka przysposobionego, uzyskując pozycję loco parentis”3_{. Stosunek} prawny wynikający z przysposobienia nie jest jednak identyczny, lecz jedynie podob-ny do naturalnego stosunku rodzicielskiego opartego na biologiczpodob-nym pochodzeniu, w związku z czym pomiędzy tymi stosunkami występują również pewne różnice4_.

1 _{Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. nr 78, poz. 483, ze zm.} 2 _{Vide art. 121 § 1 k.r.o. Confer M. Prucnal-Wójcik, Art. 114 k.r.o., [w:] Kodeks rodzinny i}

opiekuń-czy. Komentarz. Przepisy wprowadzające KRO, t. V, C.H.Beck, Warszawa 2017, pkt A.I.1.

3 _{Vide M. Prucnal-Wójcik, Art. 114 k.r.o…, pkt A.I.1.}

4 _{Vide ibidem, gdzie autor wskazuje: „[w] przeciwieństwie do naturalnego stosunku}

rodzicielskie-go istnieje możliwość — poza jednym wyjątkiem (art. 1251 _{§ 1 KRO) — rozwiązania przysposobienia}

(art. 125 KRO), a ponadto w niektórych sytuacjach (przysposobienie niepełne, art. 124 KRO) skutki przy-sposobienia dotyczą wyłącznie przysposabiającego (przysposabiających) i przysposobionego, nie rozcią-gają się natomiast na innych członków rodziny”.

2. [Dziecko a osoba małoletnia] Zgodnie z art. 114 § 1 k.r.o. „[p]rzysposobić można osobę małoletnią tylko dla jej dobra”. Analogiczną regulację zawiera zdanie pierwsze projektowanego art. 72 ust. 2a konstytucji, z tą różnicą, że w zdaniu tym nie posłużono się pojęciem osoby małoletniej, lecz pojęciem dziecka. Skutkiem przyjęcia projektu byłoby zatem podniesienie do rangi konstytucyjnej normy kodeksowej zaka-zującej przysposobienia w innym celu niż dobro przysposabianego.

Niemniej należy zauważyć również, że ze względu na wskazane różnice termi-nologiczne art. 114 § 1 k.r.o., w którym mowa jest o osobie małoletniej, może być częściowo niespójny z projektowanym art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej, w którym posłużono się pojęciem dziecka. Na podstawie art. 114 § 1 k.r.o. za osobę małolet-nią — co do zasady — należy uważać osobę, która nie ukończyła 18 lat5_{. Wyjątkowo,} pomimo nieukończenia 18. roku życia, za pełnoletnią uznaje się kobietę, która ukoń-czyła 16 lat i wstąpiła w związek małżeński za zgodą sądu opiekuńczego6_{. Z kolei na} gruncie przepisów konstytucji, które nie definiują pojęcia „dziecko”, przyjmuje się, iż dzieckiem jest osoba, która nie ukończyła 18. roku życia7_.

Normy wynikające z art. 114 § 1 k.r.o. oraz projektowanego art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej należałoby uznać za niekoherentne, gdyby regulacje konstytucyjne inter-pretować w ten sposób, że każda osoba, która nie ukończyła 18. roku życia, jest dziec-kiem w rozumieniu ustawy zasadniczej, a w szczególności — jej art. 72. Z jednej strony na bazie takiej wykładni pojęcia „dziecko” z projektowanego art. 72 ust. 2a konstytucji należałoby wyprowadzić normę dopuszczającą przysposobienie każdej osoby, która nie ukończyła 18 lat. Z drugiej strony jednak art. 114 § 1 k.r.o. wyłączałby możliwość przy-sposobienia kobiety upełnoletnionej na skutek zawarcia małżeństwa nawet wówczas, gdy w chwili złożenia wniosku o przysposobienie nie ukończyłaby ona 18. roku życia.

Nie jest również wykluczona inna interpretacja konstytucyjnego pojęcia „dziec-ko”. Otóż według np. art. 1 Konwencji z dnia 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka8 dzieckiem jest każda istota ludzka w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z pra-wem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletność. Natomiast, jak wskazuje się w piśmiennictwie prawniczym: „[n]ie ma powodu, by przypuszczać, że twórcy konstytucji zamierzali odstąpić od tej definicji, zwłaszcza że ma ona dla Polski charakter wiążący”9_{. Zatem przy takim ujęciu można byłoby zakładać, że dzieckiem} w rozumieniu konstytucji nie jest osoba upełnoletniona na skutek zawarcia małżeń-stwa, a tym samym art. 114 § 1 k.r.o. byłby zgodny z (projektowanym) art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej.

5 _{Vide art. 10 § 1 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2019 r.}

poz. 1145, ze zm.) [dalej: k.c.].

6 _{Vide art. 10 § 2 k.c. oraz art. 10 § 1 k.r.o.}

7 _{Vide np. W. Borysiak, Art. 72, [w:] Konstytucja RP. Komentarz do art. 1–86, t. I, red. M. Safjan,}

L. Bosek, C.H.Beck, Warszawa 2016, Nb 40–44.

8 _{Dz.U. z 1991 r. nr 120, poz. 526.}

9 _{Vide L. Garlicki, M. Derlatka, Art. 72, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz,}

t. II, red. L. Garlicki, M. Zubik, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016, s. 781. Confer W. Borysiak,

Reasumując, skutkiem przyjęcia projektu będzie podniesienie do rangi konstytu-cyjnej normy zawartej w art. 114 § 1 k.r.o. zakazującej przysposobienia w innym celu niż dobro przysposabianego. Przy czym trzeba zastrzec, że po przyjęciu jednej z moż-liwych wykładni pojęcia „dziecko” obowiązujący art. 114 § 1 k.r.o., w którym mowa jest o osobie małoletniej, byłby częściowo niespójny z projektowanym art. 72 ust. 2a ustawy zasadniczej, w którym posłużono się pojęciem dziecka.

3. [Przysposobienie wspólne] Na skutek przyjęcia projektu rangę konstytucyjną uzyskałaby także norma — zawarta w art. 115 § 1 k.r.o. — dopuszczająca tzw. wspól-ne przysposobienie dziecka jedynie przez małżonków. Chociaż pojęcia konstytucyjwspól-ne mają swoje autonomiczne znaczenie (tj. niezależne od znaczenia nadawanego tym pojęciom na podstawie aktów prawnych niższej rangi) i takie też wraz z wejściem w życie projektu uzyskałoby pojęcie wspólnego przysposobienia, to jednak nie spo-sób byłoby rozumieć je w całkowitym oderwaniu od znaczenia nadawanego temu pojęciu w k.r.o.

Jak wskazuje się w orzecznictwie i piśmiennictwie prawniczym dotyczącym k.r.o., w przypadku przysposobienia wspólnego powstają dwa odrębne i niezależne od siebie stosunki przysposobienia10_{, a przysposobiony wskutek przysposobienia} wspólnego traktowany jest jako wspólne dziecko przysposabiających11_{. W kontekście} art. 115 § 1 k.r.o., który stanowi, że „[p]rzysposobić wspólnie mogą tylko małżonko-wie”, przyjmuje się, że przysposobienie tego samego małoletniego przez dwie osoby lub więcej — poza przysposobieniem wspólnym przez małżonków — jest niedopusz-czalne12_{. Jednocześnie wskazuje się, że zgodnie z tym przepisem nie jest możliwe} wspólne przysposobienie dziecka przez dwie osoby tej samej płci ani przez osoby pozostające w nieformalnym związku heteroseksualnym13_{. Wydaje się więc, że} ana-logicznie powinno być rozumiane zdanie drugie projektowanego art. 72 ust. 2a Kon-stytucji RP, co oznacza, iż w razie przyjęcia projektu konstytucyjnie niedopuszczalne byłoby wspólne przysposobienie dziecka przez żyjące w konkubinacie osoby tej sa-mej albo różnej płci.

4. [Przysposobienie indywidualne] Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera zakazu przysposobienia dziecka tylko przez jedną osobę (przysposobienie indywidu-alne). Jednak, jak podnosi się w piśmiennictwie: „zasadą w polskim prawie rodzin-nym jest przysposobienie wspólne, a przysposobienie indywidualne powinno być traktowane jako wyjątkowe i dopuszczalne pod warunkiem jego zgodności — w każ-dym konkretnym przypadku — z dobrem dziecka”14_.

10 _{Wyrok SN z dnia 8 sierpnia 1967 r., sygn. akt I CR 120/67; Wyrok SN z dnia 4 grudnia 1968 r.,}

sygn. akt II CR 375/68; M. Prucnal-Wójcik, Art. 115, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy…, pkt B.9; J. Gajda, Art. 115 k.r.o., [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, C.H.Beck, Warszawa 2020, Nb 4; E. Holewińska-Łapińska, Przysposobienie wspólne, [w:] Prawo rodzinne i

opie-kuńcze. System Prawa Prywatnego, red. T. Smyczyński, t. 12, C.H.Beck, Warszawa 2011, s. 541.

11 _{Vide M. Prucnal-Wójcik, Art. 115…, pkt B.11; E. Holewińska-Łapińska, op. cit., s. 540.} 12 _{Vide Orzeczenie SN z dnia 30 marca 1962 r., sygn. akt 3 CR 124/62.}

13 _{J. Gajda, op. cit., Nb 2; M. Prucnal-Wójcik, Art. 115…, pkt B.9.} 14 _{M. Prucnal-Wójcik, Art. 115…, pkt A.1. Confer J. Gajda, op. cit., Nb 1.}

Również zdanie drugie projektowanego art. 72 ust. 2a Konstytucji RP nie wyklu-czałoby możliwości przysposobienia indywidualnego. Oznacza to, iż akty niższego rzędu (w szczególności ustawy) mogłyby dopuszczać przysposobienie dziecka np. przez osobę samotną. Wyjątek w zakresie dopuszczalności przysposobienia indywi-dualnego wprowadzałoby natomiast zdanie trzecie (projektowanego) art. 72 ust. 2a konstytucji, które wykluczałoby indywidualne przysposobienie dziecka przez osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci.

5. [Potrzeba zapewnienia hierarchicznej zgodności norm] Po wprowadzeniu projektowanych zmian na organach władzy ustawodawczej będzie ciążył obowiązek stanowienia prawa zgodnego z przepisem Konstytucji RP proponowanym w pro-jekcie. W szczególności, jak wskazano w uzasadnieniu projektu: „[k]onsekwen-cją uchwalenia przedstawionej zmiany Konstytucji RP będzie konieczność takiego ukształtowania procedury adopcyjnej w ustawodawstwie zwykłym, aby w wyniku jej przeprowadzenia doszło do ustalenia stanu faktycznego i wykluczenia możliwo-ści dokonania adopcji dziecka przez osobę, która pozostaje we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci, chociaż w świetle obowiązujących przepisów jest uznawana za osobę samotną”15_.

Bibliografia

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. nr 78, poz. 483, ze zm. Konwencja z dnia 20 listopada 1989 r. o prawach dziecka, Dz.U. z 1991 r. nr 120, poz. 526. Orzeczenie SN z dnia 30 marca 1962 r., sygn. akt 3 CR 124/62.

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 2086, ze zm.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. — Kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1145, ze zm.

Wyrok SN z dnia 8 sierpnia 1967 r., sygn. akt 3 I CR 120/67. Wyrok SN z dnia 4 grudnia 1968 r., sygn. akt 3 II CR 375/68.

Piśmiennictwo

Borysiak W., Art. 72, [w:] Konstytucja RP. Komentarz do art. 1–86, t. I, red. M. Safjan, L. Bo-sek, C.H.Beck, Warszawa 2016.

Gajda J., Art. 115 k.r.o., [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, C.H.Beck, Warszawa 2020.

Garlicki L., Derlatka M., Art. 72, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, M. Zubik, t. II, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2016.

Holewińska-Łapińska E., Przysposobienie wspólne, [w:] Prawo rodzinne i opiekuńcze. System Prawa Prywatnego, red. T. Smyczyński, t. 12, C.H.Beck, Warszawa 2011.

Prucnal-Wójcik M., Art. 114 k.r.o., [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Przepisy wprowadzające KRO, red. K. Osajda, t. V, C.H.Beck, Warszawa 2017.

Prucnal-Wójcik M., Art. 115, [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Przepisy wprowa-dzające KRO, red. K. Osajda, t. V, C.H.Beck, Warszawa 2017.