Karol Sacewicz
Organizacja i działalność ruchu
komunistycznego w Polsce w latach
1918-1925 w świetle raportu
Wydziału Bezpieczeństwa
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
Echa Przeszłości 10, 367-393Karol Sacewicz
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
ORGANIZACJA I DZIAŁALNOŚĆ
RUCHU KOMUNISTYCZNEGO W POLSCE
W LATACH 1918-1925 W ŚWIETLE RAPORTU
WYDZIAŁU BEZPIECZEŃSTWA
MINISTERSTWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH
Pow stała w g ru d n iu 1918 r. p a rtia kom unistyczna w Polsce (Kom uni styczna P a rtia Robotnicza Polski - KPRP), z racji swojego negatyw nego n a staw ienia do kw estii odrodzenia i funkcjonow ania niepodległego oraz suw e rennego p a ń stw a polskiego, s ta ła się je d n ą z głównych sił politycznych o zabarw ieniu antypaństw ow ym , a z racji podejm owanych prób osłabienia, a w konsekwencji likwidacji panującego w II RP u stro ju politycznego form a cją w yw rotową1. Nie pozostało to bez wpływu n a nastaw ienie do niej nie tylko organów adm inistracji państw owej, ale także i niepodległościowych for macji politycznych2. Hołdowanie zasadom „luksem burgizm u” nie tylko p o sta wiło KPRP w opozycji do RKP(b) i lansow anym wówczas przez n ią leninow skim hasłom p raw a narodów (w tym Polaków) do sam ostanow ienia, ale przede w szystkim do zdecydowanej większości całego społeczeństw a polskie1 W ed łu g w y k ła d u o p raco w an eg o p rzez A d a m a R. K e lle ra n a p o trze b y D e p a r ta m e n tu P olitycznego W ydziału B e zp iec z e ń stw a M SW „W yw rotow ą społecznie n a zy w a m y p a rtję [sic!], k tó r a p ra g n ą ć u n ic e s tw ie n ia lu b ra d y k a ln e g o p rz e k s z ta łc e n ia istn ie jąc eg o p o rz ą d k u społeczne go, p olitycznego i m o raln eg o , d ą ż y do u n ic e s tw ie n ia sw ych p ro g ram o w y ch celów w z ak re sie życia sp o łe c z n o -k u ltu ra ln e g o , w b re w w oli w ię k szo ści s p o łe cz eń s tw a , b e z p ra w n ie , śro d k a m i g w a łtu aż do rew olucji, tj. z u p ełn ej re o rg a n iza c ji, alb o gw ałto w n eg o p rz e w ro tu w łączn ie. Inaczej te p a rtje n a zw a ć m o żn a rew o lu cy jn em i [sic!]”; AAN, 9/1191, W yw rotow e p a rtje p o lity c zn e, 1935 1936, k . 2; zob. też ib id em , 9/1187, O rganizacje a n ty p a ń s tw o w e , 1930, k . 11-24.
2 Zob. A. P e p ło ń sk i, P olicja P a ń stw o w a w sy ste m ie organów bezp ieczeń stw a D r u g ie j R z e
czypospolitej, S zczytno 1991, p a ssim ; M. P rzen io sło , P a rtie p o lity cz n e I I R ze czyp o sp o litej wobec k o m u n is tó w p o lsk ic h w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 2 1 , „C zasy N ow ożytne” 1999, t. 7, s. 8 7 -1 0 0 .
3 6 8 Karol Sacewicz
go, które nie akceptowało, zwłaszcza po ponadwiekowym niebycie pań stw a polskiego, jakichkolw iek form negacji i przeciw działania idei resta u ra c ji Rze czypospolitej. C zynniki te wyrzuciły ru ch kom unistyczny w Polsce n a m argi nes życia politycznego i społecznego, a z racji jego podporządkow ania Komin- ternow i, RKP(b), a n astępn ie WKP(b), de facto realizacji sowieckich wytycz nych, spowodowały uzasadnione postrzeganie wszelkich form aktyw ności ko m unistycznej jako ag en tury obcego i wrogiego Polsce p ań stw a - ZSRS.
Funkcjonow anie ru ch u kom unistycznego, stojące w sprzeczności z pol skim praw em 3, stało się obiektem zainteresow ań organów bezpieczeństw a II RP, które prowadziły operacyjne rozpoznanie, inwigilację, a także dokonywa ły zatrzym an ia działaczy KPRP/KPP i innych formacji kom unistycznych oraz kom unizujących. W lata ch 1918-1925 p roblem atyką t ą zajmowały się wyspe cjalizowane s tru k tu ry MSW oraz W ojska Polskiego.W pierw szym z wym ie nionych resortów już od 1918 r. k w estią inwigilacji i infiltracji środowisk kom unistycznych zajmowało się Biuro Wywiadowcze. Od m arca do m aja 1919 r. zad an ia te przejął istniejący w ram ach W ydziału Inform acji specjalny R eferat do Walki z O rganizacjam i Skrajnym i, a n astęp n ie R eferat IV - do Walki z Kom unizm em 4 . W kolejnych lata ch zmieniono stru k tu rę w ew nętrz n ą MSW, problem atyka kom unistyczna podlegała odtąd Wydziałowi Bezpie czeństw a D e p a rta m e n tu Politycznego5. Ponadto od lipca 1919 r. rzeczona kw estia znalazła się w kom petencji agendy Komendy Głównej Policji P a ń stwowej (KG PP), ja k ą była tw orzona jesie n ią tego roku policja polityczna - In sp e k to ra t Defensywy Politycznej, a od sierp n ia 1920 r. Wydział IV KG PP, zastąpiony n astęp nie w 1923 r. przez Służbę Inform acyjną, a ostatecznie w kw ietniu 1924 r. przez Wydział V KG PP, czyli Policję Polityczną6. N a odcinku wojskowym akcją antykom unistyczną zajmowały się agendy k o n tr wywiadowcze Oddział II Sztabu G eneralnego, ja k również stru k tu ry M ini ste rstw a Spraw Wojskowych7.
D okum ent „Ruch kom unistyczny w Polsce” opracow any został w 1925 r. n a potrzeby W ydziału Bezpieczeństw a MSW. To obszerny elabo rat an alizu ją cy pow stanie, działalność, s tru k tu rę oraz w ew nętrzne ta rc ia w ru ch u kom u nistycznym w Polsce. J e s t tym sam ym dowodem n a dość głębokie, m eryto ryczne rozpoznanie przez polskie siły bezpieczeństw a p a rtii kom unistycznych (z la t 1918-1925), zarówno ich w ew nętrznej organizacji, treści program o wych, m etod działania, ja k i bezwarunkow ego podporządkow ania sowieckiej polityce zagranicznej.
3 Zob. K o d eks k a rn y , D z.U . R P z 11 V II 1932, n r 60, poz. 571; K. T rem b ick a, M ięd z y u to p ią
a rzeczyw istością. M y ś l p o lity c z n a K o m u n isty c z n e j P a r tii P o lski (1 9 1 8 -1 9 3 8 ), L u b lin 2007, s. 57.
4 A. P e p ło ń sk i, op. cit., s. 2 2 -3 1 .
5 W jeg o r a m a c h p ro b le m a ty k ą k o m u n is ty c z n ą zajm o w ał się R e fe ra t II Inform acyjny, R e fe ra t III O rg a n iza cji W yw rotow ych o raz R e fe ra t V II R u c h u Zaw odow ego; ib id em , s. 3 9 -4 1 .
6 Ib id em , s. 1 0 2 -1 0 3 , 109, 112-114; A. M isiu k , P olicja P a ń stw o w a 1 9 1 9 -1 9 3 9 . P ow stanie,
o rganizacja, k ie r u n k i d z ia ła n ia , W a rsz a w a 1996, s. 2 5 1 -2 8 7 .
D okum ent te n znajduje się w zasobach Archiw um A kt Nowych w W ar szawie w zespole M in isterstw a Spraw W ew nętrznych8 i dotychczas nie był publikow any w obiegu naukowym . Tekst opracowano zgodnie z zasadam i publikacji m ateriałów źródłowych. Zachow ana została oryginalna pisow nia dokum entu (błędy stylistyczne, ortograficzne i rzeczowe zostały zasygnalizo w ane oznaczeniem [sic!]). W szystkie skróty rozwinięto.
R u ch k o m u n is ty c z n y w POLSCE
Od roku 1882 do 1886 istn ia ła w Polsce organizacja rew olucyjna o ch a rak te rz e klasowym pod nazw ą „P ro letarjat” [sic!] przywódcam i której byli: S tan isław KUNICKI9, P io tr BARDOWSKI10, M ichał OSSOW SKI11, J a n P IE TRU SIŃ SK I12 i J a n [sic!] KACPRZAK13. Po rozbiciu przez władze rosyjskie tej organizacji, pow stała w ro k u 1893 „Socjaldem okracja K rólestw a P olskie go i Litw y” [sic!]14, k tó ra była spadkobierczynią ideałów społecznych i poli tycznych „ P ro le ta rja tu ”. Przyw ódcam i jej byli: Róża LU K SEM B U RG 15, Adolf WARSZAWSKI16 i TYSZKO17. Praw ie jednocześnie z pow staniem S.D.K.P. i L., bo w ro ku 1892 zorganizow ana została Polska P a rtja [sic!]
8 Zob. AAN, 9/1184, k . 1 -13.
9 S ta n is ła w K u n ick i (1 8 6 1 -1 8 8 6 ) - działac z ro b o tn iczy i rew olucyjny, czło n ek N aro d n ej Woli, w 1882 r. w spółzałożył I P r o le ta r ia tu , a n a s tę p n ie czło n ek jeg o K o m ite tu C en tra ln eg o , a re s z to w a n y w 1884 r. i s k a z a n y n a śm ierć, stra c o n y w C y tad e li W arsz aw sk ie j w 1886 r.
10 P io tr B a rd o w sk i (1 8 4 6 -1 8 8 6 ) - ro sy jsk i re w o lu cjo n is ta w sp ó łp ra cu ją cy z I P r o le ta r ia tem , a re s z to w a n y w 1884 r. i s tra c o n y w 1886 r. w C y tad e li W arszaw sk ie j.
11 M ich ał O sso w sk i (1 8 6 3 -1 8 8 6 ) - działac z I P r o le ta r ia tu , la te m 1884 r. p rz ep ro w a d z ił w w a rsz a w ie z a m a c h n a p ro w o k a to ra M. S k rzy p czy ń sk ieg o , a re s z to w a n y i s k a z a n y n a śm ierć, w y ro k w y k o n a n o w C y ta d e li W arszaw sk iej.
12 J a n P ie tr u s iń s k i (1 8 6 4 -1 8 8 6 ) - działacz I P r o le ta r ia tu , z a sw oją d zia łaln o ść a re s z to w a ny, s k a z a n y n a śm ierć i s tra c o n y w C y tad e li W arszaw sk iej.
13 M a rc in K a s p r z a k (1 8 6 0 -1 9 0 5 ) - d z ia ła c z r u c h u k o m u n is ty c z n e g o , w s p ó łzało ż y ciel w 1888 r. II P r o le ta r ia tu , czło n ek P P S , od 1904 r. w SD K PiL .
14 30 lip ca 1893 r. w W arszaw ie g ru p a M a rch lew sk ieg o w P P S ogłosiła k o m u n ik a t n a ła m a c h „S p raw y R obotniczej” o u tw o rz e n iu S o cjald em o k racji P olskiej (1 0 -1 1 m a rc a 1894 r. z m ie n iła o n a n a zw ę n a S o cjald em o k racja K ró le stw a Polskiego). D opiero w 1900 r. S D K P p rz e k s z ta łc iła się w SD K PiL ; B. R ad lak , S o c ja ld e m o kra cja K ró lestw a P olskiego i L itw y w la ta c h
1 8 9 3-1904, W a rsz a w a 1979, s. 57, 182.
15 R óża L u k s e m b u rg (1 8 7 1 -1 9 1 9 ) - d z ia ła c z k a polskiego o raz n iem ieck ieg o ru c h u k o m u n i sty czn eg o , w s p ó łz a ło ż y c ie lk a SD K P, w 19 1 4 r. w s p ó łtw o rz y ła ta jn y Z w ią z e k S p a r ta k u s a , a w 1918 r. K o m u n isty c z n ą P a r tię N iem iec (K PD ). Z am o rd o w a n a w sty c z n iu 1919 r. przez żo łn ie rz y F re ik o rp u s u .
16 A d o lf W a rsz a w sk i-W a rsk i (1 8 6 8 -1 9 3 7 ) - działacz S D K P iL p o ch o d zen ia żydow skiego, czło n ek KC K P R P i KC KPP, lid e r i głów ny te o re ty k g ru p y „3W”, p rz e c iw n ik ultra lew ico w eg o k u r s u w K P R P i KPP, w la ta c h 1 9 2 6 -1 9 2 9 po seł n a S ejm RP.
17 J a n T y szk a [w łaść. L eo n Jo g ich es] (1 8 6 7 -1 9 1 9 ) - działacz k o m u n isty cz n y , p ry w a tn ie m ąż Róży L u k se m b u rg , w sp ó łtw ó rc a SDKP, a n a s tę p n ie w ie lo le tn i p rzew o d n iczący ZG SD K PiL, w spółzałożyciel KPD.
3 7 0 Karol Sacew icz
Socjalistyczna1 8. W roku 1906 w P.P.S. nastąp ił rozłam n a „P.P.S. frakcję”,
z której rozwinęła się obecna P.P.S. i n a „P.P.S. lewicę” bardzo zbliżoną do S.D.K.P. i L19. Ze zlan ia się S.D.K.P. i L. i P.P.S. lewicy, pow stała obecna
K om unistyczna P a rtja Polski. Zlanie to n astąpiło w gru d n iu 1918 r. pod nazw ą „Kom unistyczna P a rtja Robotnicza Polski” z podtytułem „Zjednoczone S.D.K.P. i L. i lewica P.P.S.”2 0. D nia 16 g ru d n ia 1918 r. został w ybrany
pierw szy C entraln y K om itet K.P.R.P. głównymi leaderam i byli Stefan KRÓ LIKOW SKI2 1, A dolf WARSZAWSKI, M arja [sic!] KOSZUTSKA2 2, M aks
HORWITZ23 i CISZEWSKI2 4.
N a tym zjezdzie organizacyjnym uchwalono następujący program :
I/ N a polu politycznym: a/ Zdobycie drogą rewolucji Polskiej Republiki R ad Delegatów M iast i Wsi. b/ zniesienie stałej arm ji [sic!] a zorganizowanie arm ji czerwonej, przystosow anej do potrzeb rewolucji proletariackiej.
II/ N a polu społecznem [sic!]: a/ w prowadzenie sześciogodzinnego dnia roboczego w celu zm niejszenia liczby bezrobotnych, b/ rad y k a ln a zm iana system u aprowizacji m ieszkań, zdrowotności i szkolnictw a, c/ w prowadzenie ubezpieczeń społecznych n a wypadek kalectw a, choroby, niezdolności do p ra cy, starości i m acierzyństw a.
18 W d n ia c h od 17 do 23 lis to p a d a 1892 r. w P a ry ż u odbył się z jazd 18 socjalistów . W zięli w n im u d ział: S ta n is ła w M en d elso n , M a ria Ja n k o w s k a-M en d e ls o n o w a , B o lesław A n to n i J ę d r z e jo w sk i, A le k s a n d e r D ęb sk i, W itold Jo d k o -N ark iew icz, F e lik s P e rl, W acław S k ib a i A le k sa n d e r S ulkiew icz, ja k o p rz ed sta w icie le II P r o le ta r ia tu , j a k rów nież członkow ie Z w iązk u R obotników P o lsk ic h (ZPR): J a n L orentow icz, W ła d y sław R a tu ld , M a ria S zelig a i p rz ed sta w icie le Z jednocze n ia R obotniczego (ZR): E d w a rd A b ra m o w sk i, J a n S tro ż ec k i i S ta n is ła w W ojciechow ski, obecny b ył ta k ż e B olesław L im a n o w sk i. Z jazd pow ołał do is tn ie n ia Z w iązek Z a g ra n ic z n y Socjalistów P o lskich (ZZSP) w celu c en tra liza cji d z ia ła ń w szelk ich polskich u g ru p o w a ń robotniczych, t a k n a em igracji, j a k i w zniew olonym k ra ju . W K rólestw ie P o lsk im w lu ty m 1893 r. po sc a le n iu ZR, ZRP i II P r o le ta r ia tu p o w sta ła k ra jo w a P P S ; J . Tomicki, P o lska P a rtia S o cja listyczn a 1892-1948, W arsz a w a 1983, s. 23, 32.
19 S zerzej zob. A . G a rlic k i, J ó z e f P iłs u d s k i 1 8 6 7 -1 9 3 5 , W a rs z a w a 1988, s. 1 1 7 -1 1 8 ; J . Tomicki, op. cit., s. 115-116; M. C isek, P P S p r z e d ro z ła m em 1892-1 9 2 1 . U strój g o sp o d a rczy
w p ro g r a m a c h , T yczyn 2002, s. 1 1 9 -1 2 2 ; A. Z arn o w sk a, G eneza r o z ła m u w P o ls k ie j P a rtii S o c ja listyc zn e j 1 9 0 4 -1 9 0 6 , W arsz a w a 1965, p a ssim .
20 Zob. KPP. U ch w a ły i rezolucje, t. 1: I - I I Z ja z d (191 8 -1 9 2 3 ), oprac. F. K a lick a, S. Z ac h a ria s z , W arsz a w a 1954, s. 3 3 -3 4 , 35.
21 S te fa n K ró lik o w sk i (1 8 8 1 -1 9 3 7 ) - d z ia łac z k o m u n is ty c z n y i socjalistyczny, w p ie rw w P P S , a od 1906 r. w P P S -L ew ica, w la ta c h 1 9 2 2 -1 9 2 5 p oseł n a S ejm I k a d e n c ji z r a m ie n ia Z w iązk u P r o le ta r ia tu M ia st i W si (ZPM iW ).
22 M a ria K o s z u ts k a [w łaść. W era K o strzew a] (1 8 7 6 -1 9 3 9 ) - z p o ch o d zen ia P o lk a, w y k s z ta łc e n ie ś re d n ie o raz d o d a tk o w o u k o ń czo n e roczne s tu d iu m n au cz y cie lsk ie n a Sorbonie, d z ia ła c z k a P P S -L ew ica, od 1918 r. w KPRP, c z ło n k in i i lid e rk a g ru p y „3W”, p rzeciw n ic zk a ultralew ico w eg o k u r s u w K P R P i KPP.
23 M a k sy m ilia n H orow itz-W alecki (1 8 7 7 -1 9 3 7 ) - działacz so cjalisty czn y i k o m u n isty czn y , d o k to r n a u k m ate m aty cz n o -fiz y czn y ch , od 1906 r. czło n ek C K P P P S -L ew ica, od 1918 r. w KC K PRP, lid e r g ru p y „3W”, od 1921 r. oficjalny p rz e d sta w ic ie l K P R P w K W M ięd zy n aro d ó w k i K o m u n isty czn ej, w 1925 r. o d su n ię ty od p ra c w K P P d z ia ła ł w K o m in te rn ie.
24 J ó z e f C isz ew sk i (1 8 7 6 -1 9 3 7 ) - działac z k o m u n isty cz n y , k ie ro w n ik W y d ziału W iejskiego P P S -L ew ica, od 1921 r. p rz eb y w a ł n a te re n ie R osji bolszew ickiej (ZSRS), czło n ek W K P(b), p ry w a tn ie m ąż M a rii K oszu tsk iej.
III/ N a polu gospodarczem [sic!]: a/ unarodow ienie wielkich i średnich gospodarstw, rolnych, lasów, wód i wszelkich źródeł energji [sic!] - bez od szkodowania, b/ unarodow ienie banków, kopalń, oraz w szelkich przedsię biorstw handlow ych i przemysłowych, k ontrola produkcji w przedsiębior stw ach jeszcze nie unarodowionych, spraw ow ana przez związki zawodowe i kom itety fabryczne w porozum ieniu z rad am i delegatów robotniczych.
W końcu kw ietn ia 1920 r. w okresie wojny polsko - bolszewickiej odbyła się pierw sza konferencja K.P.R.P.25, n a której zapadły uchwały: a/ w ykazyw a n ia m asom ludowym niebezpieczeństw a istn ien ia dalszych rządów burżu- azyjnych26, b/ w ykazania m asom kontrrew olucyjnej działalności Polskiej P a r tii Socjalistycznej27, c/ w yjaśnienia m asom , że w interesie lu d u pracującego Polski, ja k i całej ludzkości leży jaknajenergiczniejsza [sic!] obrona Rosji Sowieckiej przed zam acham i im perjalizm u [sic!] polskiego28, d/ w zyw ania m as robotniczych i żołnierskich, aby drogą rewolucji przerw ały wojnę imperja- listyczną przeciwko Rosji Sowieckiej i n a gruzach państw a kapitalistycznego zbudowały przy pomocy dyktatu ry klasy robotniczej Polską Republikę Rad29.
W lutym 1921 r. odbyła się dru g a konferencja, n a której uchwalono: a/ u zn an ie dla obowiązujące dla K.P.R.P. dw adzieścia jed e n w arunków III M iędzynarodów ki30, uchwalonych n a drugim Kongresie K om internu dnia 17/XII, 8/VIII 1920 r. w zw iązku z czem [sic!] zmieniono dawniejszy podtytuł n a „Sekcja III M iędzynarodówki”31, b/ rezolucję, w ypow iadającą się za rewo- lucyjnem [sic!] w ykorzystyw aniem burżuazyjnych parlam entów jako trybuny agitacyjnej i w tym celu postanowiono wziąść [sic!] udział w wyborach do drugiego Sejm u32.
25 Zob. AAN, 9/1188, O ru c h u so c ja listy czn ym wogóle [sic!]. O rg anizacje k o m u n istyc zn e [1930], k . 35.
26 Zob. p k t 1 r e fe r a tu N a jb liż s z e z a d a n ia p a r tii [w:] KPP. U chw ały..., t. 1, s. 95.
27 Zob. S to s u n e k do P P S , [w:] KPP. U chw ały..., t. 1, s. 9 9 -1 0 1 . P o d s ta w ą ta k ie j oceny był m .in . sp ó r m ięd zy P P S a K P R P o w pływ y w R a d a c h R obotniczych; szerzej n a te m a t tego k o n flik tu zob. M. P rzen io sło , op. cit., s. 8 7 -9 2 ; idem , S to s u n k i P P S -K P R P w p ie r w szy c h la ta c h
D r u g ie j R zeczyp o sp o litej n a p r z y k ła d z ie w o jew ó d ztw a kieleckiego, „K ieleckie S tu d ia H isto ry c z
n e ” 1995, t. 13, s. 1 2 7 -1 3 5 ; K. T rem b ick a, op. cit., s. 1 4 7 -1 4 9 . 28 Zob. p k t 1 u c h w ały N a jb liż s z e z a d a n ia p a r tii..., s. 95.
29 H . C im ek, K o m u n iśc i, P o lska , S ta lin (1 9 1 8 -1 9 3 9 ), B ia ły sto k 1990, s. 20; L. Z iaja,
E w olucja założeń program ow o-politycznych K P P (1918 -1 9 3 8 ), „Z pola w alk i” 1985, n r 3(111), s. 28.
30 M ow a o tzw. 21 te z a c h Z in o w iew a-A p felb au m a, k tó re w y zn aczały w ym ogi p rz y s tą p ie n ia i fu n k c jo n o w an ia d a n ej o rg a n iz ac ji k o m u n isty c z n ej w sz e re g a c h III M ięd zy n aro d ó w k i K o m u n i stycznej, b y ły one d e fa cto z b io rem z a s a d o k re śla jąc y c h zależn o ść k ra jo w y c h p a r tii k o m u n is ty c z n y ch (w ty m K P R P /K P P ) od K o m in te rn u ; zob. S. J a n k o w s k i [H. G lass], M eto d y e ksp a n sji
k o m u n iz m u . D zieje u k s z ta łto w a n ia sy s te m u w la ta c h 1 9 1 9 -1 9 3 2 , L o n d y n 1982, s. 1 2 2 -1 2 9 ; D o k u m e n ty z h isto rii I I I M ię d z yn a r o d ó w ki K o m u n is ty c z n e j, z. 2, W a rsz a w a 1962, s. 280 i n.; M iędzynarodow y ruch robotniczy w świetle dokum entów 1918-1943, red. A. R eiss, J . Teleszyński,
W arszaw a 1981, s. 5 9 -6 9 , 7 9-90; M. Leczyk, Z a ry s h istorii I I I M iędzynarodów ki 1919-1943, W ar sza w a 1971, s. 3 6 -3 7 ; AAN, 9/1188, O ru c h u socjalistycznym ..., k. 1 5 -1 7 ; AAN, 9/1189, Z a r y s
h isto ry czn y i obecna d zia ła ln o ś ć K P P [1933], k . 3.
31 Zob. A. C z u b iń sk i, K o m u n is ty c z n a P a r tia P o ls ki (191 8 -1 9 3 8 ), W a rsz a w a 1988, s. 85. 32 Zob. R ezo lu cja w sp ra w ie p a r la m e n ta r y z m u i w yborów do se jm u , [w:] KPP. U chw ały..., t. 1, s. 1 2 4 -1 2 5 .
3 7 2 Karol Sacewicz
W kw ietniu 1922 r. odbyła się III konferencja, n a której uchwalono rewo lucję w spraw ie jedności frontu proletariackiego [sic!], rozwinięto spraw ę pro g ram u rolnego i przyjęto uchwały w spraw ach wewnętrzno-organizacyjnych.
W sierpn iu i w rześniu 1923 r. odbył się II Zjazd K.P.R.P.33 I Zjazd był Zjazdem organizacyjnym w 1918 r.34 /n a którym przyjęto nowoopracowany program , rolny i wytyczne dla agitacji wśród bezrolnych i małorolnych, dla agitacji wśród kobiet i młodzieży, oraz uchw ały w spraw ie m niejszości n a ro dowych przyznając im praw o sam ookreślenia, aż do oderw ania się od P a ń stw a Polskiego. D rugi zjazd wydał demagogiczny m anifest dla robotników, chłopów, żołnierzy, pracującej inteligencji, oraz do ludności ukraińskiej, biało ruskiej, żydowskiej, niem ieckiej i litew skiej35.
M om entem zw rotnym w ru ch u kom unistycznym w Polsce był III Zjazd K.P.R.P., który odbył się w m arcu 1925 r. [sic!]36. Zjazd te n m iał za zadanie w prowadzenie w życie w Polsce uchw ał V K ongresu K om internu, odbytego w lipcu 1924 r. w M oskw ie37, oraz zlikw idow anie pow stałego rozłam u w K.P.R.P.38
33 II Z jazd K P R P odbył się w Bolszow ie (koło M oskw y) w d n ia c h 19 w rz e ś n ia - 2 p a ź d z ie r n ik a 1923 r.; zob. A. C z u b iń sk i, op. cit., s. 104; H . C im ek, K o m u n iśc i..., s. 36; J . H olzer, M o za ik a
p o lity c z n a I I R P , W a rsz a w a 1974, s. 236; B. K olebacz, K P P 1 9 2 3-1929. P ro b lem y ideologiczne,
W arsz a w a 1984, s. 11. W o p ra co w a n iac h W ydziału B e zp iec z eń stw a M SW II R P p o w ie la n a b y ła b łę d n a in fo rm a cja o sierp n io w o -w rześn io w y m te rm in ie II Z jazd u K P R P ; zob. AAN, 9/1183, S ta n
ru c h u k o m u n istyc zn e g o w obecnej ch w ili, i jeg o p la n y n a n a jb liż s z ą p r z y s zło ść [1925], k. 2;
ibidem , 9/1189, Z a r y s h isto ry c z n y i obecna d zia ła ln o ś ć K P P [1933], k . 6. Z k o lei w e d łu g b ard zo ob szern eg o p ra c o w a n ia M SW z 1930 r. p t. O ru c h u so cja listyczn ym ...; AAN, 9/1188, k . 37. II Z jazd odbył się nie w R osji bolszew ickiej, a w Polsce, d o k ład n ie w W arszaw ie pod koniec s ie rp n ia 1923 r.
34 I Z jazd K P R P m ia ł m iejsce 16 g ru d n ia 1918 r., a p o p rzed zo n y z o s ta ł K on feren cją K ra jo w ą SD K PiL o raz X II Z jazd em PP S -L ew icy; zob. J . H olzer, op. cit., s. 236.
35 O d II Z jazd u K P R P poczęła lan so w ać, w cześniej n e g o w an ą , le n in o w s k ą koncepcję p r a w a n a ro d ó w i poszczególnych ziem (B iałorusinów , U kraińców , L itw in ó w o raz G órnego Ś lą sk a , P o m o rz a i W olnego M ia s ta G d a ń sk a ) do s a m o o k re ś le n ia się, aż do o d e rw a n ia się od P o lsk i; zob.
KPP. U chw ały..., t. 1, s. 205, 2 4 9 -2 5 0 ; KPP. U chw ały i rezolucje..., t. 2: I I I - I V Z j a z d (1924-1929),
pod re d . J . K ow alskiego, F. K alickiej, Sz. Z a c h a ria sz a , W arsz a w a 1955, s. 5 9 -6 0 ; H. C im ek,
K o m u n iśc i..., s. 72, 7 6 -7 7 ; A. C zu b iń sk i, op. cit., s. 2 2 6 -2 2 7 ; B. K olebacz, op. cit., s. 2 0 -2 1 ;
L. Z iaja, op. cit., s. 2 5 -4 4 ; P. G o n ta rcz y k , Ręce p recz o d niem ieckieg o G d a ń ska : K P P bez s z ta fa
żu , „G az e ta P o ls k a ” 2004, n r 5, s. 1 6 -1 7 . W p rz y p a d k u s a m o o k re ś le n ia się i o d e rw a n ia od
P o lsk i tzw. B ia ło ru si Z achodniej o raz tzw. U k ra in y Z achodniej z a k ła d a n o a u to m a ty c z n e p rz y łą czenie ich do odpow iednich, tzw. sio s trz a n y c h r e p u b lik sow ieckich, a w ięc ro z sze rz en ie te ry to riu m ZSR R k o sz te m P olski; n a te m a t s to s u n k u k o m u n is tó w do P o lsk i zob. też H. C im ek,
K o m u n isty c z n e koncepcje r o z w ią z a n ia k w e s tii p o ls k ie j w la ta c h 1 9 1 8 -1 9 3 8 , [w:] Ś w ia t w okół R zeczypospolitej. P ro b le m a ty k a za g ro że n ia w p o ls k ie j m y ś li p o lity c z n e j w p ie r w s z e j po ło w ie X X w ie k u , pod red. W. P a ru c h a , K. R em bickiej, L u b lin 2007, s. 459-466.
36 III Z jazd K P P odbył się w d n ia c h 14 s ty c z n ia -5 lu te g o 1925 r.; H . C im ek, K o m u n iśc i..., s. 45; J . H olzer, op. cit., s. 236.
37 V K o n g re s M ię d z y n a ro d ó w k i K o m u n is ty c z n e j z o s ta ł z o rg a n iz o w a n y w M o sk w ie w d n ia c h 17 czerw ca - 8 lip ca 1924 r.; B. K olebacz, op. cit., s. 43; H. C im ek, K o m u n iśc i..., s. 44.
38 N a te m a t decyzji V K o n g re su K o m in te rn u w sp ra w ie w a lk frak cy jn y ch w K P R P szerzej zob. H . G ru d a , S p r a w a p o ls k a n a V K ongresie M ię d z yn a r o d ó w ki K o m u n isty c zn ej, „Z p o la w a lk i” 1962, n r 4, s. 3 5 -6 2 .
Po drugim zjezdzie K.P.R.P. w łonie p a rtji zarysowały się dwa kierunki, jeden, którego rep re z en ta n ta m i byli starzy działacze partyjni, i najw ybitniej si jej teoretycy, faktyczni założyciele K.P.R.P., a mianowicie: WARSZAWSKI „WARSKI”, KOSZUTSKA - KOSTRZEWA, HORWITZ-WALECKI, którzy po pierali [sic!]39 stanow isko i tendencje TROCKIEGO40 i RADKA41 w Komin- ternie. R eprezentow ali oni k ieru n ek kompromisowy, niedążący do gw ałtow nych a nieprzygotow anych w ystąpień, opierali się bezwzględnej suprem acji Moskwy, żądając większej swobody decyzji dla K.P.R.P
Przeciwko tem u kierunkow i lub t.zw. [sic!] grupie „trzech” w ystąpiła w bardzo ostrej form ie42 t.zw. gru p a „czterech”, w osobach: LEŃ SKIEG O43, DOM SKIEGO44, O SIŃ SK IEJ45, DAMOWSKIEGO46, reprezen tująca k ie ru nek „Leninowski” w p a rtji i podporządkow ująca się całkowicie nakazom id ą cym z Moskwy. W alka m iędzy tem i [sic!] k ieru n k am i w połowie 1924 r.
39 K ierow nictw o K P R P (tzw. g ru p a „3W”) w liście KC R K P(B ) z 4 lu te g o 1924 r. b ezp o d sta w n ie z o stało z ak w a lifik o w a n e p rzez S ta lin a ja k o c zy n n ik p o p iera ją c y frak cję tro ck isto w sk ą.
O d p o w ied ź C entralnego K o m ite tu R K P do K C K P R P , „Nowy P rz e g lą d ” 1 9 2 4 -1 9 2 5 (reedycja),
W a rsz a w a 1959, s. 2 4 2 -2 4 6 ; zob. też J . S ta lin , O K o m u n is ty c z n e j P a r tii P o lski. P rzem ó w ien ie n a
p o sie d ze n iu k o m isji p o ls k ie j K o m in te r n u z 3 lip ca 1924 r., [w:] D zieła , t. 6, W a rsz a w a 1951,
s. 2 6 7 -2 7 4 ; KPP. U chw ały..., t. 2, s. 5 3 -5 4 ; N ie w ątp liw ie p re te k s te m do w y s u n ię c ia ta k ic h o s k a rż e ń o k a za ł się w y s ła n y p rzez KC K P R P w g ru d n iu 1923 r. lis t p o u fn y do K W M ię d zy n a ro dów ki K o m u n isty cz n ej o raz B P R K P(b), w k tó ry m sk ry ty k o w a n o zb y t w ie lk ą „opiekuńczość”, tj. in g e re n c ję K o m in te rn u w d z ia ła n ia K P D , w y ra żo n o sw e o b aw y co do g ro ź b y ro z ła m u w R K P(b) i b ro n io n o p o sta n o w ie ń II Z jazd u K P R P ; zob. L is t K o m ite tu C entralnego K P R P do
p r e z y d iu m E g zeku tyw y M K i do B iu r a Politycznego C K R K P , „Nowy P rzeg ląd ” 1924-1925 (reedy
cja), W arszaw a 1959, s. 238-242; zob. też B. Kolebacz, op. cit., s. 3 3 -3 6 ; K. Trem bicka, op. cit., s. 7 1 -7 2 ; H . G ru d a , op. cit., s. 3 7 -4 0 .
40 L ew T rocki [w łaśc. C. D. B ro n ste in ] (1 8 7 9 -1 9 4 0 ) - działacz k o m u n isty czn y , tw ó rca i głów ny ideolog tzw. tro ck izm u , w sp ó ło rg an izato r A rm ii C zerw onej, członek KC W KP(b), główny o p o n en t polityczny S ta lin a , w 1927 r. u s u n ię ty z p a rtii, n a s tę p n ie w ydalony z ZSRR (1929), w 1938 r. założyciel IV M iędzynarodów ki K om unistycznej, zam ordow any w M e ksyku przez NKWD.
41 K a ro l B. R a d e k [w łaśc. S obelsohn] (1 8 8 5 -1 9 3 9 ) - działacz SD K PiL , w 1918 r. je d e n z przyw ódców K o m u n isty cz n ej P a r tii N iem iec (K PD ), czło n ek M ięd zy n aro d ó w k i K o m u n isty cz n ej, z w o le n n ik T rockiego, n a XV Z jeździe W K P(b) w y d a lo n y z p a r tii, ś w ia d e k o s k a rż e n ia w pro cesie Z inow iew a i K am ie n iew a.
42 Zob. O k ry zysie w K P R P i n a jb liżs zy c h z a d a n ia c h p a r tii. Tezy, „Głos K o m u n isty cz n y ”, 2 4 VI 1924, n r 25.
43 J u l i a n L eszc zy ń sk i-L e ń sk i (1 8 8 9 -1 9 3 7 ) - czło n ek u ltralew ico w ej frak c ji w K P R P /K P P tzw. czw órki b e rliń sk ie j, o p o n en t p o sta n o w ień II Z jazd u K P R P z 1923 r. i IV K o n g re su M iędzy n aro d ó w k i K o m u n isty czn ej, od 1925 r. w KC KPP, p o sia d a ł w yższe w y k ształcen ie.
44 H e n ry k D o m sk i-S te in (1 8 8 3 -1 9 3 7 ) - działacz k o m u n isty czn y , od 1904 r. w SD K PiL , a od g ru d n ia 1918 r. w KPRP, w sp ó łtw ó rc a i je d e n z lid eró w u ltra lew ico w e j frak c ji w p a rtii, w la ta c h 1 9 2 4 -1 9 2 5 s ta ł n a czele KPP, w 1926 r. o sk a rż o n y o p o g ląd y tro ck isto w s k ie z o sta ł od w o łan y do M oskwy, gdzie w 1937 r. z o sta ł a re s z to w a n y i zam ordow any.
45 Zofia U n s z lic h t-O s iń s k a (1 8 8 1 -1 9 3 7 ) - d z ia ła c z k a S D K P iL o raz c zło n k in i w ła d z cen tr a ln y c h KPP.
46 A d a m D a m o w sk i [w łaść. L u d w ik P re n tk i] (1 8 9 0 -1 9 3 7 ), inż. e le k try k , d z ia ła c y SD K PiL , od 1919 czł. B iu ra P olsk ieg o p rz y KC R K P(b), w sp ó łtw ó rc a i je d e n z lid e ró w ultralew ico w ej frak c ji w p a r tii, w 1937 r. a re s z to w a n y i zam ordow any.
3 7 4 Karol Sacew icz
p rzy brała bardzo ostre formy i groziła rozbiciem partji. S praw a konfliktu w łonie K.P.R.P. została w niesiona n a V Kongres K om internu4 7. N a plenum K ongresu w bardzo ostrej formie w ystąpił Zinowiew4 8, całkowicie popierając
grupę „czterech” i krytykując grupę „trzech”4 9. D la definitywnego załatw ie
n ia została wyłoniona specjalna kom isja50 pod przew odnictw em STALINA5 1,
k tó ra po bardzo gorącej dyskusji, wyniosła dnia 12 lipca 1924 r. rezolucję, całkowicie potępiając k ieru n ek grupy „trzech”, jako kierun ek ugodowy, refor- m istyczny5 2. W w yniku tej uchw ały dotychczasowi kierownicy zostali u su n ię
ci z kierowniczych stanow isk w p artji, które zostały obsadzone przez zwolen ników grupy „czterech”. Lewica p arty jn a, doszedłszy do władzy, przeprow a dziła odpowiednia kam panję [sic!] agitacyjną w prasie partyjnej, oraz n a zebraniach partyjnych5 3. D la ostatecznego zlikw idow ania konfliktu i w pro
w adzenia w życie uchw ał V K ongresu K om internu został zwołany III Zjazd partyjny. N a Zjeździe tym, z powodu obesłania go przez odpowiednio dobra nych delegatów, lewica odniosła całkowite zwycięstwo, a g ru p a trzech po słabym oporze całkowicie podporządkow ała się now em u kierow nictw u partyj- nem u5 4. N a zjeździe tym zostały przeprow adzone i uchwalone nowe tezy
program owe i taktyczne w m yśl dyrektyw m oskiew skich5 5.
C harakterystycznym m om entem III Zjazdu było w ystąpienie nowej g ru py t.zw. „dwóch”, którzy zażądali w prow adzenia do tak ty k i partyjnej terro ru indywidualnego. Żądanie to, było w zasadniczej sprzeczności z dotychczasową ta k ty k ą K.P.R.P., k tó ra kategorycznie potępiała te rro r indywidualny, uznając w zasadzie jedynie te rro r masowy5 6. W ystąpienie grupy „dwóch” było wywo
łane naciskiem dołu partyjnego, ze względu n a rozpow szechnioną zdradę wśród członków p a rtji i przeniknięcia do p a rtji konfidentów służby bezpie czeństwa. Zjazd zaskoczony tem żądaniem nie uchw alił żadnej zdecydowanej
47 P a tr z p rz y p is n r 38.
48 G rigorij J . Z inow iew [w łaśc. A pfelbaum ] (1 8 8 3 -1 9 3 6 ) - w la ta c h 1 9 0 7 -1 9 1 7 n ajb liższy w s p ó łp ra co w n ik L e n in a , 1 9 1 7 -1 9 2 5 p rzew o d n iczą cy R a d y P io tro g ro d zk iej, od 1919 r. n a czele KW M ięd zy n aro d ó w k i K o m u n isty cz n ej, w 1923 r. ra z e m z K a m ie n iew e m i S ta lin e m w sk ład zie tr iu m w ir a tu a n ty tro ck isto w sk ieg o , n a s tę p n ie so ju szn ik Trockiego, w 1927 r. w ydalony z p a rtii, w 1936 r. po z am o rd o w a n iu K iro w a o sk a rżo n y o d zia łaln o ść w T rockistow sko-Z inow iew skim Z jednoczonym C e n tru m .
49 Zob. H . G ru d a , op. cit., s. 50.
50 Zob. ib id em , s. 52; B. K olebacz, op. cit., s. 4 5 -4 6 .
51 J ó z e f W. S ta lin [w łaśc. D żugaszw ili] (1 879-1953) - m a rs z a łe k ZSRR, w la ta c h 1 9 2 2 -1 9 5 3 s e k re ta rz g e n e ra ln y W K P(b), a n a s tę p n ie K PZR, od 1941 r. do 1953 r. p re m ie r ZSRR, w la ta c h 1 9 4 1 -1 9 4 5 p rzew o d n ic zący P a ń stw o w eg o K o m ite tu O b ro n y o raz n a cz eln y dow ódca rad ziec k ich sił zbrojnych.
52 H. G ru d a , op. cit., s. 5 8 -5 9 ; KPP. U chw ały..., t. 2, s. 5 9 -6 0 .
53 Zob. KPP. U chw ały..., t. 2, s. 6 1 -7 0 , 7 0 -8 1 ; B. K olebacz, op. cit., s. 5 1 -5 3 .
54 N ow y KC p a r tii tw orzyli: F ra n c is z e k G rzelszczak , J ó z e f L ew arto w sk i, J ó z e f Łohinow icz z K PZB , M e rte n s -S k u lsk i, P u rm a n , D o m sk i-S tein , U n s z lic h t-O s iń s k a , S te fa n W ołyniec z K PZU , Ż a rs k i i ja k o p rz e d sta w ic ie l M ię d zy n a ro d ó w k i K o m u n isty czn ej B ogucki. A. C zu b iń sk i, op. cit., s. 143; B. K olebacz, op. cit., s. 73.
55 KPP. U chw ały..., t. 2, s. 9 9 -1 2 1 .
rezolucji w tej spraw ie, lecz jedynie zgodził się n a stosow anie t.zw. terro ru w tej spraw ie, lecz jedynie zgodził się n a stosow anie t.zw. te rro ru obronnego i organizow anie w poszczególnych w ypadkach „sam oobrony robotniczej”. Prócz zlikw idow ania groźnego ro złam u III-Z jazd pow ziął n a d e r w ażne uchwały, które, ja k zaznaczono wyżej są zw rotnym m om entem w działalności kom unistów n a teren ie Polski. Uchw ały te dotyczą ta k zasad programowych, ja k i zasad organizacyjnych.
Podając ocenie dotychczasowe wyniki działalności K.P.R.P. kom uniści przyszli do przekonania, że bez opanow ania szerokich m as włościańskich nie m ożna liczyć n a przeprow adzenie rewolucji w Polsce, gdyż n aw et w razie dodatnich wyników w m iastach, u trw alenie ich bez poparcia wsi je s t praw ie niemożliwe, czego przykład kom uniści m ieli w Rosji Sowieckiej, N a W ę grzech, a ostatnio w Niemczech. M ając to n a względzie, postanow ili kom uni ści przerzucić gros swej roboty n a wieś, do środow iska m ałorolnych i bezrol nych, jako nadających się do przyjęcia idei kom unistycznej. D la uzew nętrz nienia, iż kom uniści w Polsce m ają n a celu nie tylko popraw ienie by tu robot ników przemysłowo-fabrycznych, lecz w szystkich m as pracujących, a w tej liczbie i włościan, że b ęd ą oni dążyć do stw orzenia jednolitego frontu robotni- czo-włościańskiego, postanow ił III Zjazd zmienić nazwę p a rtji n a K om uni styczną P artję Polski5 7.
P la n akcji n a wsi został przez kom unistów bardzo głęboko i w szechstron nie przem yślany. Znając niechęć wsi do wszelkich agitatorów przysyłanych z m iast, postanow ili kom uniści wytworzyć pozór, iż ru ch rewolucyjny m as chłopskich idzie z ich środow iska i że wyłącznie przez nich je s t kierowany. W tym celu postanow ili zorganizować w poszczególnych w siach i gm inach t.zw. K om itety Obrony /K om itety Chłopskie/, które b ędą m iały za zadanie, po przeprow adzeniu odpowiedniej agitacji, zorganizować w kom órki wiejskie od powiednio nastrojonych włościan. H asłam i, którem i [sic!] będ ą operowali agi tatorzy, je s t w yjaśnienia m asom chłopskim, iż projektow ana przez Rząd Pol ski reform a ro ln a je s t oszukiw aniem chłopów, gdyż ziem ia im należy się bez w ykupu i nietylko [sic!] ziem ia, lecz też i cały inw entarz żywy i martwy. Dla pogłębienia niechęci między właścicielam i ziem skim i a włościanam i będą agitatorzy celowo u tru d n ia ć przeprow adzenie kom asacji, wywołać zatargi przy likw idacji serw itutów , wyolbrzymiać wszelkie nieporozum ienia między ziem ianam i a służbą folwarczną, które w życiu codziennym s ą nieuniknione. W szystko to m a służyć do przygotow ania odpowiedniego podłoża i wytworze n ia ferm entów rewolucyjnych, aby w odpowiednim dla kom unistów m om en cie, rzucić hasło p rzy stąp ienia do samowolnego podziału ziemi przez K om ite
57 W u z a s a d n ie n iu tej decyzji w ła d ze p a rty jn e stw ierd ziły : „D otychczasow a n a z w a »K om u n is ty c z n a P a r t ia R o botnicza Polski« nie od p o w iad a ro li p a rtii. N a z w a t a s p ro w ad z a rolę p a rtii do o rg a n iz o w a n ia je d y n ie k la s y robotniczej, po d czas gdy p a r ti a n a s z a j e s t p a r ti ą rew olucji socjalistycznej i w a lczący pod jej k iero w n ic tw em p r o le ta r ia t p ro w a d zi z a so b ą do s z tu rm u n a u stró j k a p ita lis ty c z n y rów nież i chło p stw o ”; KPP. U chw ały..., t. 2, s. 139; B. K olebacz, op. cit., s. 70; H. C im ek, K o m u n i ś c i . , s. 42.
3 7 6 Karol Sacewicz
ty Obrony. Takie zadania m ają K om itety Chłopskie w sto su n k u do właścicieli ziemskich. W stosunk u do władz rządow ych w inni prowadzić agitację za niepłaceniem podatków, nie daw aniem re k ru ta , zohydzenia poszczególnych przedstaw icieli władzy itd. Wyżej w spom niane K om itety Obrony będ ą kiero w ane przez Wydziały W iejskie istniejące przy Komitecie C entralnym i Komi teta ch Okręgowych K.P.P.
Zwracając, w m yśl uchw ał III zjazdu, najgłów niejszą uwagę n a szerzenie agitacji wywrotowej wśród m as włościańskich, nie zaniedbują kom uniści swej destrukcyjnej akcji wśród sfer robotniczych. W myśl uchw ał III Zjazdu akcja agitacyjna i organizacyjna wśród robotników m a być prow adzona w dwóch kierunkach. Po pierwsze, b ęd ą kom uniści dążyć do w ytw orzenia jednolitego fro ntu robotniczego tj. zgrupow ania robotników w zw iązkach zawodowych, niezależnie od poglądów społecznych i politycznych, rzucając hasło, iż związ ki zawodowe nie powinny zajmować się zagadnieniam i politycznem i [sic!] i w inny uniezależnić się od p a rtji politycznych; zadaniem związków zawodo wych je s t jedynie w alka o popraw ę m aterialnego bytu robotników. Ruch zawodowy robotniczy w Polsce je s t reprezentow any zasadniczo przez trzy kategorje [sic!] związków: związki chrześcijańskie, związki polskie i związki klasowe. D om inującą rolę w życiu robotniczym w yw ierają związki klasowe przez Rady Okręgowe, działające n a terenie danego województwa i przez Komisję C en traln ą, działającą n a całe państw o. I dlatego postanow ili kom u niści opanować w pierwszym rzędzie związki klasowe i prow adzą agitację, by robotnicy kom uniści w stępowali do związków klasow ych i tworzyli t.zw. fra k cje czerwone, działające w/g dyrektyw W ydziału Związków zawodowych, eg zystującego przy Komitecie C entralnym , a także przy K om itetach Okręgo wych K.P.P. By nie n a rażać zw iązku n a rozw iązanie, lub też, by nie być wykluczonym ze związku, sto su ją kom uniści w zw iązkach zawodowych a g ita cję, bardzo oględną, jedynie h a sła ekonomiczne w ysuw ając i zohydzając do tychczasowych kierowników poszczególnych związków, należących przew aż nie do P.P.S. przedstaw iając ich jako zdrajców interesów robotniczych58.
Poświęcając najwięcej uw agi klasowym związkom zawodowym, nie zapo m in ają kom uniści i o zw iązkach chrześcijańskich i polskich. W m yśl poleceń C entralnego K om itetu, poczęli kom uniści wstępować i do tych związków, by wywoływać w nich ferm ent, doprowadzić do rozbicia.
Przez przenikanie do związków i wytwarzanie w tych ostatnich czerwonych frakcji, dążą komuniści do opanowania zarządów związkowych i dostanie się tą drogą do Rad Okręgowych i Komisji Centralnej, będą mogli komuniści w odpo wiednim momencie ogłosić strajk generalny i powszechny, wywołując w ten sposób rozprzężenie życia gospodarczego a n a w e t i państw owego. Zdając sobie spraw ę, że decydująca rolę podczas stra jk u powszechnego i g e n e ra ln e go m a ją robotnicy kolejowi i robotnicy użyteczności publicznej, n a op ano w anie ty ch zw iązków pośw ięcają k om uniści najw ięcej en erg ii i wysiłków.
D rugim kierunkiem agitacji kom unistycznej i ich akcji organizacyjnej je s t przybliżenie się nie tylko do robotników, lecz i do ich w arsztatów pracy. D la osiągnięcia celu w tym k ierun k u, postanow ili kom uniści w m yśl uchw ały V K ongresu K om internu i III Zjazdu K.P.P. przeprow adzić t.zw. bolszewizację p a rtji5 9. Bolszewizacja a p a ra tu partyjnego polega n a zam ianie system u te ry
torialnego, organizow ania najniższych kom órek partyjnych, system em komó rek fabrycznych6 0. Poprzednio kom órki były organizow ane w/g miejsc za
m ieszkania członków, była to pozostałość po organizacji zastosowanej do wy borów ciał prawodawczych. Obecnie zaś członkowie K.P.P. grupow ani są nie w/g m iejsc zam ieszkania, lecz w/g w arsztatów pracy. W ytworzenie kom órek w poszczególnych w a rszta ta c h pracy, stw orzy szeroko rozgałęzioną sieć orga nizacyjną z ludzi obeznanych w produkcji w danym przedsiębiorstw ie, którzy b ęd ą mogli w momencie przew rotu poprowadzić dane przedsiębiorstw o6 1.
N auczeni gorzkim doświadczeniem w Rosji Sowieckiej, nie propagują kom u niści obecnie niszczenia w arsztatów pracy, lecz jedynie opanow anie ich przez robotników. Połączenie robotników pracujących w jednej fabryce, w jed n ą komórkę, więcej zbliży ich do siebie, zwiążę nićm i wspólnych interesów, da możność wzajemnego obserw ow ania się i nie dopuszczania do organizacji elem entów podejrzanych, lub niepożądanych. Prócz tego dalszego celu, po prow adzenia przedsiębiorstw a w razie ew entualnego przew rotu, tworzenie kom órek fabrycznych m a i bliższe cele, mianowicie oddziaływanie n a m asy robotnicze, wykazywanie, że jedynie kom uniści napraw dę dbają o in teresy robotników i nie cofają się przed żadnem i [sic!] ofiaram i, nie obaw iają się żadnych rep resji i gotowi są poświęcić się dla spraw y robotniczej. Mając powyższe n a względzie w m yśl dyrektyw partyjnych, członkowie kom órek fabrycznych m u szą energicznie reagow ać przy wszelkich próbach odbierania robotnikom ich zdobyczy socjalnych, wysuwać się n a czoło przy wszelkich zatargach m iędzy robotnikam i a ad m inistracją fabryczną6 2. W razie ogłosze n ia stra jk u zaś członkowie kom órek w inni pierw si porzucić pracę, przystąpić do utw orzenia „Kom itetu Strajkowego” lub „Kom itetu Akcji” i sta ra ć się, by dzięki jakn ajdalej [sic!] w ysuniętym żądaniom , być w ybranem i [sic!] do tego K om itetu, a w razie przegranego stra jk u o statn i w racać do pracy. Zasadniczo w interesach Kom itetów nie leży przeprow adzanie w ygranych strajków, wolą oni stra jk i długotrwałe i przegrane, wiedząc, iż przegrany strajk rozgorycza robotników, którzy stają się doskonałym m aterjałem [sic!] agitacyjnym. Takie wysuwanie się komunistów n a czoło robotników danego przedsiębiorstwa m a dla nich wielkie znaczenie, gdyż wtenczas są oni wybierani n a delegatów robotni czych, którzy odgryw ają rolę w ielką w życiu robotniczo-fabrycznem [sic!].
59 O b o lszew izacji p a r tii, [w:] KPP. U chw ały..., t. 2, s. 1 2 2 -1 3 9 .
60 W edług u c hw ały: „B olszew izacja p a r tii w p rz e k ła d z ie n a ję z y k o rg a n iz ac y jn y znaczy: s p rę ż y s ta o rg a n iz ac ja , re a liz u ją c a w codziennej d z ia łaln o śc i p ra k ty c z n e j z a s a d y te o rii i ta k ty k i k o m u n iz m u , z w ią z a n a z m a s a m i i p ro w a d zą c a je do z w y cięstw a”; ibidem , s. 124.
61 Ib id em , s. 126. 62 Ib id em .
3 7 8 Karol Sacewicz
Dla opanow ania innych organizacji, do których wchodzą przedstaw iciele robotników, ja k to Rady M iejskie, K asy Chorych, U niw ersytety robotnicze itd. w ytw arzają kom uniści w tych organizacjach, podobnie ja k w związkach zawodowych, czerwone frakcje, które d ziałają w edług wskazówek otrzym y w anych od organizacji partyjnej.
Wobec przeżywanego w danym momencie silnego kryzysu gospodarczego i w zrastającej w zw iązku z tem ilości bezrobotnych zw racają kom uniści n a nich baczn ą uwagę, sta ra ją c się ująć m asy bezrobotnych w pew ną o rganiza cję, przez tw orzenie t.zw. Kom itetów Bezrobotnych, które pozostawałyby pod ich wyłącznem i [sic!] wpływam i6 3.
O pierając się n a doświadczeniu Rosji Sowieckiej kom uniści zdają sobie spraw ę, iż bez w prow adzenia ferm en tu do wojska, tru d n o liczyć n a szybką a u d a łą [sic!] rewolucję, próbują też kom uniści przeniknąć i do tego środowi ska. Akcją wywrotową w wojsku prow adzą t.zw. W ydziały Wojskowe przy C.K. i K om itetach Okręgowych K.P.P.64 D la w prowadzenie ferm entu do woj sk a organizują kom uniści ze swych zwolenników, którzy odbywają służbę wojskową, jaczejki z poszczególnych jed n ostek wojskowych. Jaczejki te m ają za zadanie nie tyle w prowadzenie jaw nej agitacji kom unistycznej, lecz niedo puszczenie do wytworzenie się m iędzy szeregowcami a przełożonem i [sic!] ścisłej spójni i wzajemnego zaufania, przez wykazyw anie rzekom ych nadużyć władz przełożonych, n ak łan ian ie żołnierzy do niesubordynacji, wykazywanie im rzekom ych krzywd, oraz p rzed staw ian ia w państw ie w ja k najgorszym świetle. Wydziały Wojskowe K.C. i K. Okręgowych prowadzą ścisłą ewidencje członków K.P.P. odbywających służbę wojskową. Każdy członek organizacji ko munistycznej pod rygorem partyjnym m usi utrzymywać kontakt z komórką, do której należał prze pójściem do wojska, oraz wypełniać formularze z zapytania mi dotyczącemi [sic!] tajemnic wojskowych. Tak się w grubym zarysie przedsta wia tak ty ka program u ruchu komunistycznego n a najbliższą przyszłość.
Przechodząc obecnie do szem atu [sic!] organizacyjnego K.P.P. to przed staw ia się on następująco:
N ajw yższą in sta n c ją p a rty jn ą K.P.P. je s t Zjazd partyjny, zwoływany z inicjatyw y C entralnego K om itetu lub n a żądanie okręgowych organizacji. W edług s ta tu tu w inien on być zwoływany raz n a rok. O ile ze względów konspiracyjnych nie może być on zwołany, to zastępow any je s t przez konfe rencję p arty jną, a n aw et rozszerzone plenum C.K. W skład Zjazdu wchodzą członkowie K.C. delegaci Kom itetów Okręgowych, przedstaw iciele Zw. Mł. Kom. W Polsce, przedstaw iciele III M iędzynarodówki, oraz zaproszeni goście, przedstaw iciele p a rtji kom unistycznych innych krajów6 5.
63 O p ra c y w z w ią z k a c h za w o d o w ych ..., s. 1 9 4 -1 9 5 .
64 Zob. I. P a w ło w sk i, P o lity k a i d zia ła ln o ś ć w o jsko w a K P P 1 9 1 8 -1 9 2 8 , W arsz a w a 1964, p a ssim ; P. G o n tarczy k , P o lsk a P a r tia R o b o tn icza . D roga d o w ła d zy 1 9 4 1 -1 9 4 4 , W a rsz a w a 2003, s. 3 3 -3 4 .
65 Zob. S ta tu t K P R P , [w:] II Z ja z d K o m u n isty cz n ej P a rtii R o b otniczej P o lski (19 I X - 2 X
1923). P rotokoły o b ra d i u c h w a ł, oprac. G. Iw a ń sk i, H. M alinow ski, F. Św ietlikow a, W arszaw a
Do kom petencji zjazdu należy: a/ an aliza i ap ro b ata spraw ozdań C e n tra l nych Wydziałów P artji, b/ redakcja program u i s ta tu tu partyjnego, c/ określe nie ta k ty k i p arty jn ej stosow nie do sytuacji lokalnej i w szechśw iatow ej w związku z w ydarzeniam i politycznemi, ekonomicznemi i społecznemi, d/ wy bór C.K. n a n astęp n y rok66.
Uchwałom Zjazdu Partyjnego w myśl dyscypliny partyjnej obowiązany je s t podporządkować się każdy członek partji. Dotychczas było zwołane trzy zjazdy. N aczelną w ładzą wykonaw czą i kierow niczą m iędzy zjazdam i a jed n o cześnie przedstaw icielem party jn em n a zew nątrz je s t K om itet C entralny K.P.P. odpowiedzialny za sw ą działalność przed Zjazdem Partyjnym . P le n a r ne posiedzenia K.C. odbywają się norm alnie raz n a m iesiąc, w w ypadkach nagłych je s t zwoływanie [sic!] posiedzenie specjalne67. W celu niedopuszcze n ia ew entualnego aresztow ania całego K.C. część członków stale przebyw a zagranicą tw orząc t.zw. Biuro Zagraniczne.
Każdy członek C.K. n a w ypadek zaareszto w ania m a zaw czasu wyznaczo nego następcę. C.K. je s t zakonspirow anym rządem rewolucyjnym stale goto wym do objęcia władzy n a w ypadek ew entualnego przew rotu. K adencja jego trw a jed en rok.
D la należytego i spraw nego funkcjonow ania K.C. je s t podzielony n a Wy działy. Wydziałów je s t 9: Związkowy, Spółdzielczy, Kolejowy, Rolny, Wojsko wy, Młodzieży, Kobiecy, K ulturalno - Oświatowy i Żydowski. O statnio form u łuje się W ydział Dziecięcy. Ponadto przy C.K. znajduje się 1/ biuro polityczne t.zw. „Piątek” k tó ra je s t kierow nictw em politycznem partji, 2/ biuro organiza cyjne, 3/ biuro dla spraw narodowościowych, 4/ technika, k tó ra kieruje d ru kow aniem i kolportażem druków partyjnych68.
Techniczna stro n a w ykonania zleceń K.C. je s t powierzona Egzekutyw ie K.C. k tó ra posiada następujące działy: Informacyjny, Finansowy, Wywiadow czy, Mieszkaniowy, Łącznikowy m iędzy K.C. i K om itetam i Okręgowemi [sic!] oraz K om internem , Redakcja i S e k re ta ria t [sic!].
Terytorjalnie [sic!] Państw o Polskie je s t podzielone n a dwa autonom iczne obwody i 15-17 okręgów, a mianowicie: autonom iczny obwód Kom unistycznej P a rtji Zachodniej Białorusi, obejmujący te re n województwa Białostockiego, W ileńskiego, Nowogródzkiego, Poleskiego. Podzielony je s t n a siedem okrę gów: Brześć, B iałystok, Grodno, W ilno, B aranow icze, P iń sk , Młodeczno i w stadjum [sic!] organizacji Lida69, 2/ autonom iczny obwód Kom unistycznej
66 S t a tu t K P R P , s. 540; KPP. U chw ały..., t. 1, s. 260.
67 S ta tu t K P R P , s. 5 3 8 -5 3 9 ; In s tr u k c ja w sp ra w ie organizacji K C , [w:] KPP. U chw ały..., t. 1, s. 2 9 9 -3 0 0 ; KPP. U chw ały..., t. 1, s. 258.
68 Zob. S ta tu t K P R P , s. 5 3 9 -5 4 0 ; AAN, 9/1187, O rganizacje a n typ a ń stw o w e [1930], k. 1 5 -1 7 ;
KPP. U chw ały..., t. 1, s. 2 5 9 -2 6 0 ; K. T rem bicka, op. cit., s. 58.
69 Z d an iem A le k s a n d ry B e rg m a n było 6 okręgów , tj. biało sto ck i, w ileń s k i, b rz esk i, piń sk i, g ro d z ie ń sk i o raz b a ran o w ic k i. A. B e rg m a n , K o m u n is ty c z n a P a rtia Z a c h o d n ie j B ia ło ru s i, [w:]
S p r a w y b ia ło ru skie w I I R zeczyp o sp o litej, W a rsz a w a 1984, s. 23; AAN, 322/5286, K onferencja P a rtji K o m u n is ty c z n e j w „ B ia ło ru si Z a c h o d n ie j”, 19 I 1925, k. 252.
3 8 0 Karol Sacewicz
P a rtji Zachodniej Ukrainy, obejmujący te re n województwa: Lwowskiego, S ta nisławowskiego, Tarnopolskiego i W ołyńskiego7 0. Podzielony je s t n a 9 okrę
gów: Przem yśl, Lwów, Sambor, Drohobycz, Stryj, Stanisławów, Kołomyja, Tarnopol i W łodzimierz W ołyński7 1. Wyżej wym ienione obwody autonom iczne stanow ią narodowościowe p artje kom unistyczne, posiadające w łasne K om ite ty C entralne, lecz które w m yśl zasady, iż w żadnym państw ie nie może być więcej niż jed n a p a rtja kom unistyczna będąca sekcją III M iędzynarodówki, w kw estjach [sic!] program owych i taktycznych podporządkow ane s ą one Kom itetowi C en tralnem u Kom unistycznej P a rtji Polski. Okręgi K.P.P. są n a stępujące: m iasto W arszaw a, W arszaw a Podm iejska, Ciechanów, Płock, Wło cławek, Łódź, /Łódź podm iejska, często byw a łączona z Łodzią/, Częstochowa, Radom, Kielce, Zagłębie Dąbrowskie, Siedlce, Lublin, Suw ałki, Łowicz, K ra ków, Tarnów, Górny Śląsk i nie funkcjonujący Poznańsko-Pom orski7 2.
N a czele okręgu stoi K om itet Okręgowy, w ybierany przez Konferencję Okręgową, składający się z przedstaw icieli dzielnic względnie rejonów7 3. Ko
m itet Okręgowy posiada Wydziały: Zawodowo - Związkowy, W iejski, Wojsko wy, Kobiecy, Młodzieży, Finansowy, K ulturalno - Oświatowy i Technikę oraz Biuro Narodowościowe. W skład K om itetu Okręgowego wchodzą 1/ p łatn i funkcjonariusze przydzieleni przez K.C., którzy pełnią odpowiedzialne fu n k cje egzekutywie, 2/ członkowie w ybierani przez Konferencję Okręgową, k tó rzy pełnią m niej odpowiedzialne funkcję. K adencja K.O. trw a pół roku. O krę gi K.P.P. podzielone są n a dzielnice, względnie rejony, działające n a określo nym teren ie i skupiające w sobie pew ną ilość kom órek kom unistycznych. N a czele dzielnicy stoi K om itet Dzielnicowy, względnie rejonowy, w ybierany n a konferencji dzielnicowej7 4.
W skład [sic!] K om itetu Dzielnicowego zasadniczo wchodzi: 1/ Kierownik K om itetu dzielnicowego. K tóry je s t płatnym funkcjonariuszem partyjnym , wyznaczonym przez K om itet Okręgowy, 2/ przewodniczący K om itetu D zielni cowego, 3/ technik dzielnicowy, 4/ skarbnik, 5/ sekretarz. N iekiedy dzielnica, w zględnie rejon, ze względów technicznych, a m ianow icie, gdy sk u p ia w sobie zbyt w ielką ilość kom órek podzielona je s t n a podzielnice względnie podrejony. K adencja K om itetu dzielnicowego rw a pół roku, prócz konferencji dzielnicowych odbyw ają się perjodycznie [sic!] Z ebrania Dzielnicowe w skład których wchodzą członkowie K om itetu Dzielnicowego i stali przedstaw iciele kom órek7 5. N a tych zebraniach dzielnicowych odbywają się dyskusje i om a
w iane są n a bieżąco zad an ia kom órek7 6. 70 Zob. J . H olzer, op. cit., s. 225.
71 Zob. J . R adziejow ski, K o m u n is ty c z n a P a r tia Z a c h o d n ie j U k ra in y 1 9 1 9-1929. W ęzłowe
p ro b le m y ideologiczne, K ra k ó w 1976, p a ssim .
72 Zob. J . P ia se c k a , J . A u e rb a c h , S ta n o rg a n iza cyjn y K P P w la ta c h 1 9 2 9 -1 9 3 3 , „Z pola w a lk i” 1965, n r 1, s. 48.
73 S t a tu t K P R P , s. 538; KPP. U chw ały..., t. 2, s. 257.
74 S t a tu t K P R P , s. 5 3 6 -5 3 7 ; KPP. U chw ały..., t. 2, s. 257.
75 S t a tu t K P R P , s. 537; K P P U chw ały..., t. 2, s. 257.
Podstaw ow ą jed n o stk ą organizacyjną K.P.P. jej fundam entem je s t kom ór k a zorganizow ana w fabryce, w kopalni, w w arsztacie, w biurze, w m ajązku [sic!] ziem skim , do których m u szą należeć wszyscy członkowie partji, p rac u jący w danym przedsiębiorstw ie. Przewodniczący kom órki je s t jednocześnie
mężem zau fania K om itetu Dzielnicowego i odpowiedzialny je s t przed tym o statnim za działalność kom órki, pełni on jednocześnie funkcję kolportera i skarbnika.
J a k zaznaczono wyżej prócz norm alnych okręgów K.P.P. posiada dwa autom atyczne [sic!]77 obwody, a mianowicie: K om unistyczną P a rtję Zachod
niej B iałorusi i K om unistyczną P a rtję Zachodniej Ukrainy.
K om unistyczna P a rtja Zachodniej U krain y początki swe bierze od orga nizacji kom unistycznych powstałych wśród uchodźców M ałopolski W schod niej w T urkiestanie w r. 19187 8. Po powrocie do kraju , luźne dotychczas
grupy kom unistyczne zlały się w jed n a organizację, k tó ra przyb rała nazwę Kom unistycznej P a rtji Galicji W schodniej7 9. Do pokoju Rygskiego [sic!]80
K.P.G. była organizacyjnie podległa Kom itetowi C entralnem u K om unistycz nej P a rtji /bolszewików/ Ukrainy. Po ostatecznem [sic!] przyłączeniu Małopol ski W schodniej do Polski, n a zasadzie porozum ienia K.P.G.W. i ówczesnej K.P.R.P. K.P.G.W. została wcielona do K.P.R.P. jako autonom iczny obwód. Jed nak że, ze względu n a różnice narodowościowe i cały szereg specyficznych zagadnień istniejących n a teren ie M ałopolski W schodniej, od m em entu w łą czenia K.P.G.W. do K.P.R.P. wynikły ta rc ia i nieporozum ienia, zjawiły się tendencje i dążenia do usam odzielnienia K.P.G.W.81 W łonie tej ostatniej zarysowały się 2 kierunki: 1/ reprezentow any przez elem ent polski, dążący do ściślejszego zespolenia się z K.P.R.P. i dlatego nazyw any „Kapeerpow- skim ”, 2/ reprezentow any przez elem ent uk raiń sk i, dążący do uniezależnie n ia się od K.P.R.P. zorganizow ania się w sam odzielną sekcję K om internu, lub też, w ostatecznym razie, u zależnienia się od Charkowa. K ierunek te n od pseudonim u przywódcy K ryłyka „Wasilko”8 2 został nazw any „W asilkowskim”.
77 W inno być „au to n o m iczn e”.
78 Zob. G Iw a ń sk i, Z d zie jó w K o m u n isty c z n e j P a r tii G alicji W schodniej, „Z p o la w a lk i” 1967, n r 4(40), s. 27.
79 K o m u n isty c z n a P a r t ia G alicji W schodniej (K PG W ) z o s ta ła u tw o rz o n a 8 lu te g o 1919 r. w S tan isław o w ie; ibidem .
80 W inno być „pokoju ry sk ie g o ” z 18 m a rc a 1921 r.; zob. T r a k ta t p o k o ju m ię d zy P o lską
a R o sją i U kra in a , 18 m a rca 1921 r., [w:] D o k u m e n ty z dziejó w p o ls k ie j p o lity k i za g r a n ic zn e j 1 9 1 8 -1 9 3 9 , pod re d . T. J ę d ru s z c z a k a , M. N ow ak-K iełbikow ej, t. 1: 1 9 1 8 -1 9 3 2 , W arsz a w a 1989,
s. 1 5 0-170.
81 Zob. G. Iw a ń sk i, op. cit., s. 3 1 -4 2 , H . C im ek, K o m u n iśc i..., s. 5 9 -6 0 ; idem , Sel-R o b n a
L u b e lszc zy zn ie (1 9 2 6 -1 9 3 2 ), „E ch a P rzeszło ści” 2000, t. 1, s. 1 4 6 -1 4 7 ; zob. sp ó r d z ia łac z y K P R P
i k o m u n is tó w u k ra iń s k ic h podczas z e b ra n ia sek cji k o m u n is ty c z n y ch w K a m ie ń cu 13 p a ź d z ie rn i k a 1922 r. w „gm achu „Ispołkom u /u b ik acje p a rk o m u ”, n a k tó ry m obecny b ył m .in. W arszaw ski; AAN, 322/5286, K o m u n ik a t. A k c ja p o lsk ie j k o m u n a rji n a U krainie, 20 X 1922, k. 11-12.
82 O sip K riły k (1 8 9 8 -1 9 3 3 ) - czło n ek TKC K P G W w e Lw ow ie, w 1919 r. działacz z a g ra n icznej g ru p y K P G W w W ied n iu , lid e r frak c ji w K P Z U sp rzeciw iającej się p o d p o rz ąd k o w a n iu K P R P/K P P .
3 8 2 Karol Sacew icz
Mimo prób ze strony K.P.R.P. załagodzenia tarć, antagonizm m iędzy tem i [sic!] kieru n k am i stale w zrastał. Nie zlikwidowało go naw et ta k znaczne u stęp stw o ze stro n y K.P.R.P. ja k zgoda, w yrażo na n a d ru gim zjeździe K.P.R.P. w 1923 r. dla większego podkreślenia samodzielności K.P.G.W., n a zm ianę nazwy n a „Kom unistyczna P a rtja Zachodniej U krainy ”8 3.
W łaściw ą przyczyną tych ta rć m iędzy K.P.Z.U. i K.P.R.P. je s t wybujały szowinizm narodow y „Wasilkowów”. C h arak terystyczna je s t opinja [sic!], wy głoszona przez jednego z przywódców tego k ieru n k u , iż będą m usieli bronić kom unistów polaków podczas przew rotu przed żywiołowym gniewem robot ników chłopów ukraińskich. Tarcia te zaostrzyły się do tego stopnia, iż dla zlikwidowania konfliktu n a konferencji krajowej K.P.Z.U., k tó ra odbyła się w Charkow ie w kw ietniu 1924 r. przybył osobiście ZINOWJEW . U chw ałą tej konferencji, k tó ra u zyskała aprobatę ZINOWJEWA K.P.Z.U. uzyskała szero k ą autonom ję [sic!] w zakresie finansów partyjnych, oraz wydawnictw. Prócz tego otrzym ała K.P.Z.U. udział w przedstaw icielstw ie K.P.R.P. do K om itetu Wykonawczego K om internu, a m ianowicie w tej formie, że w przedstaw iciel stw ie K. P.R.P., które sk ład a się z jednego delegata i 2-ch zastępców, delega tem będzie członek K.P.R.P. jednym z zastępców członek K.P.Z.U. drugim członek K.P.Z.B. N astrój n a konferencji był bardzo krytyczny w sto su n ku do K.P.R.P. Powzięte rezolucje, odbiegające w niektórych p u n k tac h od uchwał III Zjazdu K.P.R.P., tłu m aczą się różnicą m iędzy sytuacją obecną a sytuacją w czasie zjazdu K.P.R.P., a mianowicie opadnięciem fali rewolucyjnej i roz w iązaniem się nadziei zw iązanych ze spodziew aną rew olucją w Niemczech. Podniesiono zarzuty, iż K.P.R.P. w swych uchw ałach w spraw ie rolnej nie w ysunęła „postulatów d n ia” ja k to spraw y podatkowe, samorządowe, szkolne itd. Bardzo silnie podkreślano, iż p ro le tarja t u k raiń sk i w inien w ścisłej łącz ności z p ro letarjatem polskim prowadzić w spólną walkę z ustrojem k a p ita li stycznym w Polsce, lecz po zwycięskiej rewolucji sam zadecyduje o przynależ ności państw owej ziem zam ieszkałych przez ukraińców [sic!]. Do nowego C.K. w ybrano tylko jednego polaka [sic!]. uchw ały konferencji wywołały w poszczególnych lokalnych organizacjach K.P.Z.U. niezadowolenie i ferm ent specjalnie w dzielnicach zamieszkałych przez polaków [sic!], ja k Borysław i Drohobycz. Wyłoniła się opozycja n a czele której stanął Popiel i Kuźma, która postawiła zarzut, iż członkowie K.C. obecni n a konferencji przekroczyli swe kompetencje. Okręgi polskie postanowiły dążyć do wyodrębnienia się z pod wpływów K.P.Z.U. i żądać podporządkowania ich Komitetowi Okręgowemu K.P.P. w Tarnowie. Obecnie z powodu znacznego osłabienia K.P.Z.U. przez liczne areszty w ybitnym [sic!] działaczy partyjnych, ta rc ia straciły n a sile, ale nie je s t wykluczone, iż przy pierwszej lepszej okazji w ybuchną z now ą siłą.
Drugi obwód autonom iczny K.P.P. K om unistyczna P a rtja Zachodniej B ia łorusi w obecnej swej formie pow stała w g ru d n iu 1923 r.8 4, kiedy dom inująca
83 G. Iw a ń sk i, op. cit, s. 5 1 -5 2 .
84 A. B e rg m a n , K o m u n is ty c z n a P a rtia ..., s. 2 2 -2 3 ; W. Ś leszy ń sk i, B ezp ieczeń stw o we-
w n e trzn e w polityce p a ń s tw a p o lskiego n a zie m ia c h p ó łn o cn o -w sch o d n ich I I R zeczypospolitej.
n a teren ach północnych województw Polski B iałoruska P a rtja Rewolucyjna przy szła do p rzek o n an ia, że jej próby sam odzielnego rozpoczęcia w alki z Polska o społeczne i narodow e p raw a p ro le tarja tu białoruskiego nie mogą doprowadzić do zwycięstwa, gdyż kapitalizm je s t m iędzynarodowym i że praw a swe p ro le tarja t białoruski może wywalczyć jedynie w wspólnej walce z p ro letarjatem polskim , i że stosow ana prze kom unistów m etoda postępow a n ia w praw ach narodowościowych prowadzi do celów, które całkowicie odpo w iadają interesom p ro le tarja tu białoruskiego. Przyszedłszy do takiego wnio sku, B iałoruska P a rtja Socjalrewolucjonistów85 postanow iła się rozwiązać
i d ała nakaz, by jej członkowie w stąpili do Kom unistycznej P a rtji Zachodniej B iałorusi8 6. W g ru d n iu 1923r. n a konferencji połączeniowej, dokonano wybo
rów Tymczasowego K om itetu C entralnego K.P.Z.B. który powziął uchwałę zlania się z K.P.P. K om itet C en tralny K.P.P. zatw ierdził powyższą uchwałę. Od g ru d n ia 1923 r. do października 1924 r. stosunki m iędzy K.P.P. i K.P.Z.B. układały się norm alnie, lecz K.P.Z.B. nie w ykazyw ała większej aktywności i nie potrafiła zorganizować planowej sieci organizacyjnej. D la ułatw ienia pracy działaczom K.P.Z.B. K om itet C entralny K.P.P. wydelegował n a tere n K.P.Z.B. pew ną ilość partyjnych funkcjonariuszy dla objęcia odpowiedzial nych stanow isk i zorganizow ania a p a ra tu partyjnego K.P.Z.B. Te zarządzenie K.P.P. wywołało niezadowolenie wśród miejscowych działaczy. S kutkiem tego oraz n a sk u tek różnicy w poglądach n a zad an ia taktyczne p a rtji kom uni stycznej, powstaje w październ iku 1924r. z inicjatywy M ichała GURINA „Staśko”87 i E rn e sta Polipienko „Starego”88 sk ry ta secesja, k tó ra w styczniu 1925r. zam ienia się w secesję form alną. Secesjoniści w organie partyjnym „Bolszewik”89 pom ieszczają kom u n ikat w ostrej formie ataku jący K om itet C entraln y K.P.P. zarzucając m u ugodowość, szowinizm narodow y i żądając odw ołania z terenów t.zw. Zachodniej B iałorusi w ysłanników K.P.P. Secesjo niści w yłaniają nowy C entraln y K om itet K.P.Z.B. złożony z trzech osób, za g a rn ia ją fundusze partyjne, a p a ra t techniczny, d ru k arn ię9 0. W organach p ra
85 I n n e o k re śle n ie B iało ru sk ie j O rg a n iza cji R ew olucjonistów (BOR).
86 B O R p r z y s tą p iła do KPZB z d n ie m 30 g ru d n ia 1923 r. A. B e rg m a n , P rzy c zyn e k do
h isto rii B ia ło r u s k ie j O rg a n iza cji R ew o lu cyjn ej, [w:] S p r a w y b ia ło ru skie w I I R zeczypospolitej...,
s. 5 3 -5 4 .
87 M ich ał G u rin a (1 8 9 3 -1 9 2 8 ) - b ia ło ru s k i dz iałacz rew olucyjny, od 1924 r. czło n ek KC K PZB , k ie ro w n ik C e n tra ln e j R ed ak cji KC, w 1925 r. tw ó rc a i lid e r g ru p y rozłam ow ej (tzw. Secesji) w KPZB, z a sw o ją p o sta w ę d ecy zją KC K P R P i K PZB w y d alo n y z p a r tii, w 1925 r. a re s z to w a n y p rz e z policję po szed ł n a p e łn ą w sp ó łp ra cę z p o lsk im w y m ia re m sp raw ied liw o ści i złożył o b szern e z e z n a n ia o d z ia łaln o śc i K PZB , w 1928 r. w s p ie ra ł w w y b o ra ch do S e jm u listę o bozu sa n a cy jn eg o , n a p o d sta w ie w y ro k u p a rty jn e g o (K PZB ) ja k o p ro w o k a to r s k a z a n y n a śm ierć, w y ro k w y k o n a n o w W ilnie w m a rc u 1928 r.
88 E r n e s t P o lip ien k o , p seu d . „ S ta ry ” - k ie ro w n ik w ileń sk iej o rg a n iz ac ji k o m u n isty c z n ej, u c z e s tn ik II Z ja zd u K PR P, je d e n z lid eró w Secesji.
89 „B olszew ik” - o rg a n p ra so w y K PZB w y d a w a n y w ję z y k u ro sy jsk im , c za sa m i w b ia ło ru skim , w la ta c h 1 9 2 5 -1 9 2 6 k o n tro lo w a n y p rzez tzw. Secesję.
90 Zob. A. B e rg m a n , G u r in (G uryn, G óryn) M ich a ł, [w:] S ło w n ik b io g ra ficzn y d zia ła czy
