A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O EC O N O M IC A 82, 1988
J a n in a W i t k o w s k a*
POJĘCIE PR Z E D SIĘBIO R ST W A M IĘ D Z Y N A R O D O W E G O
Artykuł ten jest próbą usystem atyzow ania istniejących poglądów na temat istoty przedsiębiorstwa m iędzynarodow ego. W literaturze e k o -nomicznej brak bowiem zgodności w definiowaniu pojęcia „przedsię-biorstwo międzynarodowe", przy czym różnice nie są formalne, ale
mają charakter merytoryczny. Spotyka się różnorodne nazewnictwo, podkłada się różne treści pod 'to samo pojęcie i różnymi nazwami określa się te same treści ekonom iczne. Od czasu, kiedy D. E. Lilienthal użył terminu „korporacja wielonarodowa" w referacie wygłoszonym w Instytucie Technologicznym Cornegie w 1960 r., pojawiło się w iele innych Określeń. Dla określenia przedsiębiorstwa m iędzynarodowego używa się m. in. takiego nazewnictwa, jak: przedsiębiorstwo w ielonaro-dowe, mulitimaroielonaro-dowe, przedsiębiorstwo transnaroielonaro-dowe, ponadpaństwowe, świaitoponadpaństwowe, korporacja m iędzynarodowa (także jako propozycja: so -cjalistyczna korporacja międzynarodowa), przedsiębiorstwo mieszane, przedsiębiorstwo wspólne, w spólne przedsięwzięcia inwestycyjno-pro- dulkcyjne (joint ventures). N iektórzy ekonom iści używ ają tych określeń zamiennie, inni uważają, iż tylko jedno jest w łaściw e.
W śród różnorodności definicji i nazewnictw a rysują się generalne trzy grupy poglądów na istotę przedsiębiorstwa międzynarodowego:
— pierwszą grupę stanowią poglądy sprowadzające pojęcie przedsię-biorstwa m iędzynarodowego do przedsięprzedsię-biorstwa-matki i jego filii za-granicznych;
— drugą grupę — poglądy traktujące jako przedsiębiorstwo m iędzynarodowe przedsiębiorstwo wspólne, tj. takie, którego kapitał, kierow -nictwo, załoga należy do przedsiębiorstw różnych krajów;
— trzecia grupa łączy oba te poglądy.
I. PRZEDSIĘBIORSTWO MIĘDZYNARODOWE TYPU FILIALNEGO
1. KAPITALISTYCZNE PRZEDSIĘBIORSTW O TYPU FILIALNEGO
Za przedsiębiorstwo m iędzynarodow e typu filialnego uważa się firmę, która dokonuje bezpośrednich inwestycji zagranicznych, w re-zultacie czego zakłada bądź oddziały, bądź filie produkcyjne i prowadzi działalność na skalę międzynarodową. Przedsiębiorstwo to planuje sw oje operacje zarówno w krótkim, jak i długim okresie w skali m ię-dzynarodowej.
Istnieje pogląd, że przedsiębiorstwo m iędzynarodowe typu filialnego nigdy nie zaczynało sw ego procesu rozw ojow ego od tnuUinacjonali- zacji, lecz musiało przejść przez kilka etapów rozw ojow ych'. Pierwszy etap — to opanowanie nowej technologii lub wyprodukowanie towaru trudnego do skopiowania prze/ konkurentów. K onsekwencją tego jest podjęcie przez firmę eksportu na inne rynki. Druoi etap polena na udostępnieniu licencji na dany produkt dotychczasow ym importerom, w ten sposób bowiem firma broni się przed niekontrolowanym naślado-wnictwem jej produktu za granicą oraz chroni swoją monopolistyczną pozycję. Trzeci etap Obejmuje tworzenie oddziałów lub filii produkcyj-nych za granicą na skutek zaostrzonej konkurencji w wyniku standary-zacji samego produktu oraz standarystandary-zacji technoloqicznej jego w ytw a-rzania (por. koncepcję cyklu życia produktu R. Vernona).
Przedsiębiorstwo na tym etapie, tworząc filie produkcyjne za grani-cą, staje się przedsiębiorstwem międzynarodowym.
Firma m acierzysta traktowana jest jako centrala, kienuiąca dzia-łalnością w szystkich filii zagranicznych. Do centrali należą podstaw ow e decyzje dotyczące działalności przedsiębiorstwa jako całości, no. nla- now anie rozwoju przedsiębiorstwa, decyzje produkcyjne, polityka za-trudnienia, finansowanie, badanie rynków itp. Od centrali zależą rów-nież stosunki między podległym i iei filiami. Przedsiębiorstwo m iędzy-narodowe m oże dokonać bezpośredniej inw estycji zagranicznej w
for-mie oddziału, filii lub w soólneoo przedsięw zięcia2.
Oddział nie posiada osobow ości prawnej i traktowany jest iako niesam odzielna część przedsiębiorstwa m acierzysteao. Filia natomiast iest odrębną osobą prawną. Tstotną cechą filii jest jej ekonomiczna
i Z P o d l a s i a k , P ojęcie ko rp o ra cji w ie lo n a ro d o w e j, „S tu d ia P raw n o E k o n o -m iczne" 1975 t. XIV, s. 93.
* G. W u j e k , F orm y d zia ła ln o ści ko rp o ra cji m ię d zy n a r o d o w y c h , „S p raw y M ię-d z y n a ro ię-d o w e " 1975, n r 6, s. 134.
zależność od m acierzystej osoby prawnej — centrali. Filie korzystają z finansow ych m ożliw ości centrali, z jej potencjału produkcyjnego, techniki, know -how i administracji. Sam odzielność filii jest wyraźnie ograniczona. Zdarzają się czasem z tego powodu próby sił m iędzy cen-tralą a filią. Zwycięża z reguły centrala, choć może, kierując się róż-nymi względami, iść na ustępstwa, uw zględniając postulaty filii i dawać jej w iększy margines sam odzielności.
Przedsięibiorstwo-matka i filie stanowią jeden przedmiot gospodarczy, usiłujący zapewnić sobie maksimum korzyści w skali m iędzynarodowej poprzez rozrzut geograficzny filii, kierow any najkorzystniejszym i w a-runkami produkcji i najniższym i kosztami produkcji. Przedsiębiorstwo w ykorzystuje różnice w ystępujące w warunkach oferow anych przez poszczególne kraje, prowadzić to m oże do specjalizacji produkcji w e -dług rozmieszczenia czynników w ytw órczych i ich kosztów , chłonności cynków , stopy życiow ej lub w ystępow ania szczególnych preferencji w tych krajach. Koncentracja kapitału przedsiębiorstwa wystąpić może tam, skąd łatw iejszy jest ich transfer, a zysków tam, gdzie niższe jest ich opodatkowanie.
Ekonomiści reprezentujący przedstaw iony pogląd różnie definiują przedsiębiorstwo międzynarodowe, ale istota w ydaje się być ta sama. f tak L. Jankowiak opow iada się za definicją sform ułowaną przez prak-tykę gospodarczą, według której przedsiębiorstw o m iędzynarodowe jest spółką, która traktuje św iat jako jeden rynek i m obilizuje sw e zasoby — kapitał, kadrę kierowniczą, technologię — dla zapewnienia sobie opty-malnych korzyści i pozycji na wszystkich terenach. K ierownictw o m ię-dzynarodowej korporacji widzi sw e przedsiębiorstwo jako globalną całość. Widzi ono sw e zagraniczne i krajow e interesy jako pajęczynę zintegrow anych części3.
G. W ujek określa korporację międzynarodową jako przedsiębior-stwo, które tworzy pewną całość ekonom iczną, złożoną z różnorodnych części składow ych i które prowadzi działalność na terytorium co naj-mniej dw óch państw 4.
Ekonomiści zachodni definiują przedsiębiorstwo m iędzynarodowe jako firmę niePinansową mającą zakłady (filie) produkcyjne położone na terytorium w ielu pańsitw i której centrum decyzyjne usytuow ane jest w jednym kraju. N iekiedy m yśl tę precyzuje się podkreślając, że firma multinacjonalna działa co najmniej w dw óch krajach, przy czym
za-* M u ltin a tio n a l C o m p a n ies, H o w U. S. B usiness G oes W o r ld w id e , „B usiness W e e k ", 20 IV 1963, s. 1; L. J a n k o w i a k , P rzed sięb io rstw a w ie lo n a ro d o w e i ich w p ły w na g o sp o d a rkę św ia to w ą , W a rs z a w a 1973, s. 49.
soby jej są tak rozłożone, że uzależnia to jej równowagę oraz wzrost od w ięcej niż jednego kraju1.
A. Grochulski pisze, iż cechą specyficzną korporacji m iędzynarodo-wej jest eksport bezpośredni kapitału i w rezultacie — zakładanie filii produkcyjnych oraz w ytwarzanie za granicą; funkcja korporacji m ię-dzynarodowej polega na produkowaniu za granicą®.
A. Stalmaszczyk uważa, że firmy m iędzynarodowe — to w ielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne, z reguły o statucie prawnym spółek akcyjnych, działające w w ięcej niż jednym kraju, przy czym działal-ność ta może być prowadzona poprzez całkow icie własny oddział lub filię firmy za granicą lub poprzez spółkę mieszaną z udziałem kapitału m iejscow ego7.
C iekaw y pogląd reprezentuje R. Lattes, który pisząc o kapitalistycz-nych przedsiębiorstwach ponadpaństwowych typu filialnego konkluduje, iż są to przedsiębiorstwa ponadpaństwowe tylko z nazwy i lokalizacji, bowiem ich ośrodki podejmowania decyzji pozostają krajowe i stają się ośrodkami hegem onii8.
2. SOCJALISTYCZNE PRZEDSIĘBIORSTWA M IĘDZYNARODOW E TYPU FILIALNEGO
N ie wyklucza się istnienia socjalistycznego przedsiębiorstwa m ię-dzynarodow ego typu filialnego. E. Kemenes uważa np., że jest to państw ow e (teoretycznie może być też spółdzielcze) przedsiębiorpaństwo so -cjalistyczne, które prowadzi swą działalność również na obszarze in-nych krajów socjalistyczin-nych*.
Podkreśla się przy analizie teoretycznej tego rodzaju przedsiębiorstwa socjalistycznego (doświadczeń em pirycznych w tej dziedzinie n ie ma) istotę, cele oraz mechanizmy funkcjonowania kapitalistycznych przedsię-biorstw m iędzynarodowych. Filie przedsięprzedsię-biorstw socjalistycznych jednego kraju na terenie innych mogą mieć różny charakter. N ajciekaw
-5 G. S t e i n e r , La p la n ilica lio n dans les so cieles m u ltin a tio n a les. „É conom ie A p p liq u ée" 1964, No. 2— 3, s. 444 o raz C. M i c h a l e t , L 'e n tre p n se pluirinationale, D unod 1969, s. XI, cy t. za: P o d l a s i a k , P o jęcie korporacji..., s. 90.
“ A. G r o c h u l s k i , N ie k tó r e a s p e k ty w p ły w u k o rp o ra cji m ię d zy n a r o d o w y c h na m ię d zy n a r o d o w e sto s u n k i gospodarcze, „S p raw y M ięd zy n aro d o w e" 1971, n r 12, s. 28—30.
1 M. S t a l m a s z c z y k , Z agraniczne s p ó łk i i lilie p rze d się b io rstw k a p ita lis ty c z -n y c h , „H a-n d el Z a g ra -n ic z -n y " 1969, -n r 1, s. 12.
8 R. L a t t e s , M. D o r w i d e s, T ysią c m ilia rd ó w d o la ró w — ekonom ika św iata ju tra , W a rs z a w a 1973, s. 37.
» E. K e m e n e s , W ie lo n a ro d o w e p rzed sięb io rstw a w kra ja ch s o c ja listy c z n y c h , „Z eszyty T eo re ty c z n o -P o lity c z n e " 1972, n r 5, s. 41.
szą formą byłyby filie przedsiębiorstw produkcyjnych, wykorzystujące: sprzyjające warunki nip. w dziedzinie zatrudnienia, surowców, związki kooperacyjne z gospodarką kraju lokalizacji, przychylne nastawienie tego kraju do współpracy w danej dziedzinie. Przedsiębiorstwo m acie-rzyste, podobnie jak w kapitalistycznym przedsiębiorstwie m iędzynaro-dowym, stałoby się centralą swoich filii. Filie te w warunkach szybkiego wzrostu i znaczenia ekonom icznego na rynku gospodarza i w g o -spodarce kraju m acierzystego staw ać mogą przed koniecznością usa-m odzielnienia się, usa-mogą dousa-magać się przyznania iusa-m szerszego zakresu uprawnień kosztem przedsiębiorstwa m acierzystego. Potrzeba decen-tralizacji tych uprawnień może wynikać, podobnie jak w przypadku filii przedsiębiorstw kapitalistycznych, z potrzeby racjonalizacji gospodaro-wania. Jednak nie w ystąpią między centralą i filiami sprzeczności tego typu co w kapitalizmie. Jest to w ynikiem różnicy w stosunkach w łas-ności. Usam odzielniona filia pozostaw ałaby nadal związana z krajem m acierzystym przez związki kooperacyjne i w łasnościow e10.
II. PRZEDSIĘBIORSTWO MIĘDZYNARODOWE — WSPÓLNE (MIESZANE)
)
Istnieje grupa ekonom istów, którzy za przedsiębiorstwo m iędzyna-rodowe uważają przedsiębiorstwo w spólne (mieszane) dowodząc, iż przedsiębiorstw o filialne pozostaje w gruncie rzeczy nadal
przedsiębior-stwem krajowym, mimo że prowadzi swą działalność za granicą. Przedsiębiorstwo m iędzynarodowe rozumiane jako w spólne (mie-szane) definiuje się jako spółkę mieszaną (kapitał, kierow nictw o i za-łoga) dwóch lub w ięcej przedsiębiorstw różnych krajów, działającą na rynkach uczestników spółki, a także na rynkach innych państw 11. Tre-ścią ekonom iczną uczestniczenia w przedsiębiorstw ie m ieszanym jest uzależnienie zapłaty za dokonany wkład w przedsiębiorstwo od w y so -kości w p ływ ów uzyskiw anych w wyniku działalności przedsiębior-stwa.
Spotykane w literaturze definicje nie różnią się zasadniczo między sobą, sens ekonom iczny przedsiębiorstwa m iędzynarodow ego jest w nich taki sam. E. Kemenes pisze, iż przedsiębiorstwo m ieszane — to przed-siębiorstw o stanow iące wspólną w łasność w ielu państw i prowadzące działalność na obszarze jednego lub kilku państw12. B. W. Reultt uważa,
10 A. M a r s z a ł e k , P r o d u k c y jn o k o o p e ra c y jn e zw ią z k i p rze d się b io rstw a so c ja -lis ty c z n e g o z zagranicą, „S tu d ia P raw n o -E k o n o m iczn e" 1976, t. XVII, s. 148— 151.
11 A. M a r s z a ł e k , P rzed sięb io rstw o m ię d zy n a r o d o w e w rea liza cji s o c ja lis ty c z -n e j i-n teg ra cji k ra jó w RW PG (m a te ria ł p o w ielo -n y ), s. 2.
że przedsiębiorstwo w spólne — to przedsiębiorstwo działające na te-renie dw óch lub w ięcej krajów, oparte na wspólnym kapitale państw uczestniczących i podporządkowane wspólnem u ośrodkowi dyspozycyj-nemu13. E. Tabaczyński określa produkcyjne przedsiębiorstwa m ieszane jako spółkę prawną z partnerem lokalnym, zarejestrowaną zgodnie z obowiązującymi przepisami, uczestnicy spółki wysitępują na rynku jako w spółprzedsiębiorcy14. S. Szczypiorski definiuje przedsiębiorstwo mieszane jako przedsiębiorstwo, w którym udział biorą partnerzy z co najmniej dwóch różnych krajów 15.
Przedsiębiorstwa w spólne stają się obiektem zainteresow ania za-równo teorii, jak i praktyki. Powstają opracowania dotyczące ich orga-nizacji i funkcjonowania1®.
Ze względu na kraj pochodzenia uczestników spółki można w yróż-nić trzy warianty przedsiębiorstwa m iędzynarodowego, w spólnego (mie-szanego)! tj. spółka, której uczestnikami są przedsiębiorstwa:
— kapitalistyczne, — socjalistyczne,
— socjalistyczne i kapitalistyczne.
W gospodarce kapitalistycznej dominują przedsiębiorstwa typu filialnego. Rzadziej spotyka się drugi rodzą i przedsiębiorstwa m iędzy-narodowego, a m ianowicie przedsiębiorstwa wspólne. Brak jest 'bowiem doświadczenia w rozwiązywaniu problemów pow stających zarówno przy tworzeniu tego typu spółek, jak i w trakcie ich działania. Istnieją jednak próby stworzenia przez kraje EWG tzw. „spółek europejskich", których celem byłaby dalsze pogłębienie i przyspieszenie integracji i kontratak przeciw „zainstalowanym" na m iejscow ym rynku filiom am e-rykańskim. Koncepcję spółki europejskiej (socieias europea) stw orzył P. Sanders — prawnik holenderski; po raz pierw szy mówił o niej w w y -kładzie inauguracyjnym w ygłoszonym na uniw ersytecie rotterdamskim w 1959 r.17
W dziedzinie prawa o spółkach w EWG w ystępują dw ie tendencje: a) zbliżenie i zharmonizowanie prawa o spółkach krajów członkow
ls B. W . R e u t t , P o d sta w o w e p ro b le m y pogłęb ia n ia w sp ó łp ra cy i ro z w o ju s o -c ja lis ty -c z n e j in teg ra -cji g o sp o d a r-czej kra jó w -c zło n k o w s k i-c h RW PG , W a rs z a w a 1971, s. 26.
14 E. T a b a c z y ń s k i , O p r o d u k c y jn y c h p rzed sięb io rstw a ch m ie sz a n y c h , „H an -d el Z a g ra n ic z n y " 1962, nr 9, s. 388.
is s . S z c z y p i o r s k i , P rzed sięb io rstw a m ieszane, „H andel Z a g ran iczn y " 1961, n r 6, s. 268.
16 Por. Z. B o m b e r a, M ię d zy n a ro d o w e org a n iza cje g ospodarcze k ra jó w RW PG, W a rsz a w a 1977; L. Z ą b k i e w i с z, W s p ó ln e p rzed sięb io rstw a i p rzed sięw zięcia , „Ż ycie G o sp o d arcze" 1977, n r 44, s. 11.
17 J. J a k u b o w s k i , P rzed sięb io rstw o m ię d zy n a r o d o w e . P ojęcie i k la s y fik a c ja , „P aństw o i P raw o " 1968, n r 7, s. 124.
skich, na podstawie art. 100 układu rzym skiego o utworzeniu EWG, dążenia te, jak na razie, nie dały wyników ;
b) dążenie do stworzenia — pozostawiając w m ocy kraju prawo 0 spółkach — aktu norm atyw nego krajów EWG, który um ożliwiłby tworzenie „spółek europejskich", które byłyby spółkami m iędzynaro-dowymi.
Istnieje już projekt takiego aktu norm atywnego, autorem jego jest Sanders. W edług tego projektu „spółki europejskie" mają być spółka-mi akcyjnyspółka-mi, ale zarazem korzystać z praw i przyw ilejów spółki z ograniczoną odpow iedzialnością prawa krajowego. Do założenia spół-ki europejsspół-kiej upow ażnione byłyby tylko spółspół-ki krajowe, istniejące od co najmniej 3 lart i w ykazujące się efektyw ną działalnością gospo-darczą przez ten czas. „Spółka europejska" może być — w edług pro-jektu — założona przez fuzję dwu lub w ięcej spółek krajow ych jako holding dwu lub w ięcej spółek krajowych, jako w spólny oddział, przez przekształcenie spółki krajowej — lub w reszcie jako oddział jednej sp ółk i18. Brak jest jednak pozytyw nych dośw iadczeń w tworzeniu
„spółek europejskich".
N iew ielkie również dośw iadczenie w zakresie tworzenia w spólnych przedsiębiorstw posiadają kraje socjalistyczne. Działają już wprawdzie przedsiębiorstwa w spólne na terenie RWPG, ale nie zostały spełnione jeszcze warunki konieczne do tego, aby pow stał mechanizm um ożli-w iający liczniejsze tożli-w orzenie ożli-w spólnych przedsiębiorstożli-w. W spólne przedsiębiorstwa w krajach RWPG to: „Haldex" — Polsko W ęgierska Spółka Akcyjna, Przędzalnia Bawełny Zaw iercie — W spólne Przedsię-biorstw o PRL i NRD, „Erdenet" — radziecko-m ongolskie w spólne przed-siębiorstw o górniczo-wzbogacające, Zjednoczenie Gospodarcze „Mon- gołsow iet-C wietniet", „Intransmasz" — bułgatrsko-w ęg íerskie tow arzy-stw o, „Ułan-Baterska kolej żelazna" — w spólne przedsiębiorarzy-stwo m ongols k o - T a d zieckie zorganizow ane na zasadach towarzystwa
akcyj-nego, „Wismut" — w spólne przedsiębiorstwo przem ysłow e ZSRR 1 NRD, „Spedrapid" — polsko-czechosłow acka spółka z ograniczoną od-pow iedzialnością, Zakład Serwisu Technicznego w Zielonej Górze i w Dubnej19.
Przedsiębiorstwa mieszane, w którym partnerami są z jednej strony kraje kapitalistyczne, z drugiej — kraje socjalistyczne mogą działać w sferze przemysłu, handlu i usług. N ajczęściej spotykaną formą jest spółka mieszana w sferze handlu i usług. M ożliw ość działania takich spółek w przem yśle krajów socjalistycznych dopuszcza tylko ustaw
o-M Ib id em , s. 126.
daw stw o Jugosławii, W ęgier, Rumunii i Wietnamu*0. Przy tworzeniu m iędzynarodowych przedsiębiorstw (zwanych również półsocjalistycz- nymi lub półkapitallistycznymi21) pow staje szczególn ie dużo problemów natury organizacyjnej, ekonom icznej i prawnej. Najw ażniejsze proble-my to:
— w łasności środków produkcji,
— dopływ now oczesnej technologii produkcji,
— zaopatrzenie m ateriałowo-surowcowe oraz zbyt produktu final-nego,
— zatrudnienie,
— system finansow y i rozliczenie w yników , — model organizacyjny22.
Najtrudniejszym problemem jest w ycena kosztów produkcji w wa-runkach autonom icznego i autarkicznego system u cen krajowych w kra-jach socjalistycznych; trudności przysparza w yliczenie zysku w zw iąz-ku z różnicami w system ach podatkowych, taryfikatorach płacow ych i świadczeniach społecznych oraz brak realnych kursów walut w kra-jach socjalistycznych.
III. PRZEDSIĘBIORSTWO MIĘDZYNARODOWE FILIALNE WCHODZĄCE W SPÓŁKI MIESZANE Z KAPITAŁEM MIEJSCOWYM
M ożliwa jest również taka sytuacja, spotytkana również w praktyce, że przedsiębiorstwo m iędzynarodowe działa poprzez sw oje filie zagra-niczne lub poprzez spółkę mieszaną z udziałem kapitału obcego. Filia zagraniczna przedsiębiorstwa pow staje według prawa kraju, w którym działa. Kapitał zakładowy filii bywa w całości .pokrywany przez cen-tralę. Stosow ane może jednak być częściow e odsprzedanie akcji m iej-scowym osobom fizycznym bądź prawnym. Odsprzedanie części udzia-łów lulb częściow e, a nie całkow ite w ykupienie akcji firmy m iejscow ej daje typ w spółw łasności zbliżony do polskiego po jęcia spółki m iesza-nej z kapitałem obcym. W języku angielskim ten rodzaj spółki okre-ślany jest jako joint ventu res13. W w ęższym znaczeniu joint ventures
“ К. Z a b i e l s k i , F in a n so w e a s p e k ty w sp ó łp ra cy o g ó ln o e u r o p e jsk ie j, „S p raw y M ię d z y n a ro d o w e '' 1974, n r 6, s. 60 i n.; E. F e s s y, In v e s tir au V ie tn a m , „Le M onde", 25 X 1977, c y t. za: BE PAP 1977, n r 1041.
*ł Z a b i e l s k i , F inansow e a sp e k ty ..., s. 60.
12 T. W a s i l e w s k i , P o d sta w o w e p ro b le m y m ię d zy n a r o d o w y c h p rz e d się w zię ć in w e s ty c y jn o - p r o d u k c y jn y c h , „F in an se" 1976, n r 1, s. 14; K. T a b a c z y ń s k i , P od-k o m isja ds. w sp ó ln y c h p rz e d się w zię ć in w e s ty c y jn o - p r o d u od-k c y jn y c h (jo in t v e n tu re s), „ H an d el Z a g ran iczn y " 1972, n r 10.
oznacza przedsiębiorstwo, w których prawa i obowiązki oraz odpow ie-dzialność są dzielone21. R zeczyw iste w spółdziałanie w procesie podej-mowania decyzji jest najistotniejszym elementem, odróżniającym spółki mieszane od filii przedsiębiorstwa m iędzynarodowego, bowiem te ostat-nie są włączone w globalny system przedsiębiorstwa m iędzynarodow ego i których decyzje muszą odpowiadać planom centrali.
Przedsiębiorstwo m iędzynarodowe typu filialnego w chodzące w spół-ki m ieszane z kapitałem m iejscowym jest jak gdyby niezam ierzoną pró-bą praktyki gospodarczej rozstrzygnięcia teoretycznych dyskusji na temat kategorii „przedsiębiorstwo międzynarodowe". Łączy ono bo-wiem zarówno cechy przedsiębiorstwa filialnego, jak i przedsiębiorstwa wspólnego.
IV. PRZEDSIĘBIORSTWO MIĘDZYNARODOWE Z PRAWNEGO PUNKTU WIDZENIA
Interesujące jest podejście prawnicze do problematyki przedsiębior-stwa m iędzynarodowego, ponieważ różni się zasadniczo od przedsta-w ionego podejścia ekonom icznego. W ydaje się, iż n ależy rozpatrzyć problem przedsiębiorstwa m iędzynarodow ego również z prawnego punktu widzenia, ponieważ przy tworzeniu w ym ienionych już typów przedsiębiorstw pow staje w iele problemów natury prawnej. N ależy wiedzieć, jaki jest, z punktu widzenia prawa, status przedsiębiorstwa, bo od tego zależy często rozwiązanie tych problemów. Przedsiębiorstwo m iędzynarodowe działa bowiem w różnych system ach prawno-ekono-micznych.
W podejściu prawniczym wychodzi się od przynależności państwowej alibo od statusu osobow ego przedsiębiorstwa25. Osobami prawnymi kra-jowym i są osoby o przynależności do orkeślonego państwa, osobą pra/w- ną m iędzynarodową jest osolba prawna, która należy do dw óch lub w ię -cej państw. Z prawnego punktu widzenia oraz przynależności państw o-wej przedstaw ione przedsiębiorstwa m iędzynarodow e — w spólne m ie-szane) — są osobami prawnym i jednego kraju: kraju siedziby zarządu, kraju, według którego prawa zostały utworzone, kraju miejsca działal-ności itp. (zależnie od przyjętego kryterium określania przynależdziałal-ności państw ow ej osób prawnych)2®. Tak samo są to osoby prawne jednego kraju z punktu widzenia statusu osobow ego, jeżeli status ten jest w y -znaczony ustaw odaw stw em jednego kraju.
24 W u j e k , F o rm y działalności..., s. 137.
*s J a k u b o w s k i , P rzed sięb io rstw o m ię d zy n a ro d o w e ..., s. 114. 26 ib id e m , s. 115.
Przykładem osoby prawnej m iędzynarodowej w znaczeniu przyna-leżności państwow ej jest polsko-czechosłow acka spółka „Spedrapid". Umowa spółki jako umowa prawa handlow ego została zawarta 12 V 1946 r. między polską spółką akcyjną „G. Hartwig" i czechosłow acką „Metrans". Celem jej była obsługa importu i eksportu tranzytowego przez Polskę do/z Czechosłow acji w zakresie spedycji, przewozu, c le -nia i składownia oraz sprzedaży kom isowej w szelk iego rodzaju tow a-rów pochodzących z zagranicy. Do 1956 r. „Spedrapid" był przedsię-biorstwem międzynarodowym w znaczeniu ekonomicznym. W dniu 131 1956 r. rządy Polski i CSRS podpisały w Pradze protokół, w którym rozstrzygnięto niektóre k w estie z zakresu prawa adm inistracyjnego i finansow ego dotyczące „Spedrapidu". Ten m iędzynarodowy akt uczy-nił z niej przedsiębiorstwo m iędzynarodowe w znaczeniu przynależno-ści państwowej. Trzeba przyjąć, że spółka ta należy zarówno do Pol-ski, jak i do Czechosłowacji. A le nie jest ona przedsiębiorstwem m dzynarodowym w znaczeniu statusu osobow ego, skoro protokół m ię-dzynarodow y z 1956 r. nie dotyczy tej kwestii. Status osobow y „Spe-drapidu" w yznaczany jest w yłącznie przez ustawodaw stw o polskie.
Osobą prawną, międzynarodową w znaczeniu statusu osobow ego jest osoba, która została utworzona na podstawie aktu norm atywnego w ydanego przez dwa lub w ięcej państw łącznie albo aktu norm atyw-nego ad casum — pow ołującego określoną osobę prawną, albo aktu norm atyw nego o charakterze ogólnym , który ma stanowić podstawę prawną tworzenia osób prawnych tzw. system em norm atywnym 27.
Jeżeli system em norm prawnych, na którego podstawie została utw o-rzona osoba prawna, jest któryś z krajowych system ów prawnych, o so-ba ta jest krajowa, a nie międzynarodowa. Przy czym przez status osoby prawnej rozumie się: charakter i zakres podm iotow ości prawnej, tryb i warunki jej pow staw ania oraz tryb i skutki jej rozwiązania, przy-porządkowanie danej osoby do określonej kategorii podmiotów prawa, zakres jej zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Cha-rakter i zakres jej praw osobistych, jej organizację i wew nętrzne funk-cjonow anie oraz inne kw estie.
Przykładem przedsiębiorstwa uznanego za m iędzynarodowe według kryterium statusu osobow ego jest ,,HaIdex". Jest to polsko-węgierska spółka akcyjna, powołana na podstawie um owy pomiędzy rządami Polski i W ęgier w 1959 r. do w spólnego wykorzystania hałd odpadów w ę gla kam iennego w Polsce. Siedzibą są Katowice. Umowa określa s y -tuację prawną „Haldexu" w Polsce — przydział środków, sy-tuację w dziedzinie podatkowej, celnej itd., sytuację prawną jej funkcjona-riuszy — obyw ateli węgierskich.
„Haldex" ma formę spółki akcyjnej prawa polskiego. Jednakże pra-w o kraju—siedziby spółki nie może być tu traktopra-wane jako system prawny określający status osobow y spółki, do którego to system u w łą -czono akty norm atywne w ydane na płaszczyźnie międzynarodowej, lecz jako pom ocniczy zbiór norm. Do norm tych sięga się z braku o d -powiedniej normy w system ie prawnym, któremu spółka podlega, tj. w system ie stworzonym w spólnie przez państwa zaangażowane w tej sprawie specjalnie dla tego przypadku, czyli system ie aktów kreacyj-nych. Każda ze stron wyznacza po jednym przedsiębiorstwie państw o-wym jako akcjonariuszu. Jest to osoba prawna złożona z osób praw-nych. O sobow ość prawną nabył „H aldex” z chw ilą wpisu do rejestru handlow ego w sądzie pow iatowym w Katowicach. Kapitał akcyjny przedsiębiorstwa pokrywa w połow ie każdy z w yznaczonych przez obie strony akcjonariuszy. W tym samym stosunku uczestniczą oni w ma-jątku, w zyskach lub stratach przedsiębiorstwa. Sprawami „Haldexu zajmują się organy przewidziane statutem i przepisami polskiego k o -deksu handlowego. W myśl um ow y ew entualne spory rozstrzyga zgodnie z treścią um ow y — Stała Polsko-W ęgierska Komisja W spół-pracy Gospodarczej.
„Haldex" jest w ięc przedsiębiorstwem m iędzynarodowym w trzech znaczeniach:
1) ekonom icznym — kapitał i personel są zarówno polskie, jak i w ęgierskie, jest to więc przedsiębiorstwo wspólne;
2) przynależności państwowej — spółka należy do obydwu państw łącznie;
3) statusu osobow ego — określa go akt norm atywny o charakterze m ię dzy na rodow ym .
Reasumując: z prawnego punktu w idzenia przedstaw ione uprzednio przedsiębiorstwo m iędzynarodow e typu filialnego nie jest w ca le przed-siębiorstw em m iędzynarodowym , nie poddaje się w ięc go naw et anali-zie prawniczej; przedsiębiorstwo w sp óln e (mieszane) jest natom iast tylko w tedy przedsiębiorstwem m iędzynarodow ym (w sen sie praw ni-czym), gdy zostało pow ołane na m ocy m iędzynarodow ego aktu normatyw nego określającego jego przynależność państw ow ą lub status o so -bowy. W ynika z tego, iż nie w szy stk ie przedsiębiorstwa m iędzynaro-dow e w sen sie ekonom icznym są m iędzynaroiędzynaro-dow e z praw nego punktu widzenia, ale każde przedsiębiorstw o m iędzynarodow e w znaczeniu przynależności państw ow ej albo w znaczeniu statusu osobow ego jest przedsiębiorstwem m iędzynarodowym w sen sie ekonom icznym .
V. PODSUMOWANIE
G w ałtow ny rozwój n ow ego zjaw iska w życiu gospodarczym , jakim są przedsiębiorstw a m iędzynarodow e, spow odow ał, że analiza teore-tyczna nie zdążyła dać odpow iedzi na pytanie odnośnie do roli tych now ych podm iotów w procesie internacjonalizacji życia gospodarcze-go. Stąd zapew ne taka różnorodność definicji tej kategorii oraz różnice m erytoryczne w rozumieniu pojęcia przedsiębiorstwa m iędzynarodow e-go. W praktyce gospodarczej spotyka się zarówno przedsiębiorstwa filialne, jak i przedsiębiorstwa w spólne — i jest to fakt bezsporny. A le istnieje teoretyczny problem, czy np. te dwa różne typy przedsiębior-stw a można opatrzyć jedną nazwą „przedsiębiorprzedsiębior-stwo m iędzynarodowe". Moim zdaniem są to przedsiębiorstwa m iędzynarodow e, ale różnych ty -pów i trzeba to konsekw en tn ie rozróżniać. Jednakże opisane przedsię-biorstwa filialne w chodzące w spółki m ieszane z kapitałem m iejscow ym są dowodem, że oranice w szelkich podziałów są płynne.
Rozwój przedsiębiorstw m iędzynarodow ych jest zjawiskiem w yw o- łuiącym kontrow ersyjne sądy wśród ekonom istów i praktyków życia gospodarczego, rządów poszczególnych państw oraz ugrupowań inte- aracyjnych. Spotyka się sądy w yrażające aprobatę dla rozwoju przed-siębiorstw m iędzynarodowych28. Liczniejsze są jednak opinie w vsuw a- iace zastrzeżenia różnej natury, zw łaszcza do przedsiębiorstw typu fi-lialnego.
Stosunek rządów poszczenólnych krajów do bezpośrednich inwe- stv cii zagranicznych przedsiębiorstwa m iędzynarodow ego na terenie danego kraiu zależy od stopnia rozwoju i struktury gospodarki tegoż kraiu. Takres m ożliwości Inwestowania przez przedsiębiorstwa m ię-dzynarodow e byw a krańcow o różny: od całkow itego zakazu do pra-w ie oełn ei spra-w obody działania. W ystęp u je tu ooólna prapra-widłopra-wość: im w y ższy stopień rozw oiu gospodarki kraju, tym w iększą swobodą in-w estoin-w ania cieszą się firmy zacrraniczne (choć i. tu byin-w ają in-wyjątki). Oaraniczenia staw iane kapitałow i zagranicznem u w ynikają z obaw y przed jeoo dominacją; konkurencja kapitału zagranicznego, jego po-zycja m onopolistyczna mooą doprowadzić do niedorozw oju produkcji krajowej. Stąd w krajach o niższym poziom ie gospodarczym chętniej widzi się spółki o kapitale m ieszanym niż filie całk ow icie kontrolow a-n e przez cea-ntralę29.
ю L a t t e s , D e r w i d e s , T y sią c m iliardów ...
** M. W r z e s i ń s k i , P o lity k a n ie k tó r y c h p a ń stw w sto s u n k u do in w e s ty c ji za g ra n ic zn y c h , „H an d el Z a g ra n ic z n y " 1976, n r 3, s. U .
Również organizacje m iędzynarodow e zajmują się problemem, w ja-ki sposób można stw orzyć przeciw w agę dla szybko rosnących m ię-dzynarodow ych przedsiębiorstw™. Są to m. in. UNCTAD, OECD oraz
różne kom isje ONZ. Próbują o n e stw orzyć sw ojego rodzaju kodeks po-stępow ania dla przedsiębiorstw m iędzynarodowych.
N ie ulega w ątpliw ości, iż rozwój przedsiębiorstw przyczynia się do jakościow ych zmian handlu zagranicznego m iędzy poszczególnym i kra-jami. Tradycyjny handel m iędzynarodow y jest uzupełniany bezpo-średnimi powiązaniami produkcyjnym i. N ależy przypuszczać, że obec-nie w ykształca się przyszła forma św iatow ych w ięzi.
Janina W itk o w s k a
CO N C EPT O F M U LTINA TION AL ENTERPRISE
T he a rtic le is an a tte m p t to sy s te m a tiz e v a rio u s v iew s o n fu n d a m e n ta l c h a -ra c te ristic s of th e m u ltin a tio n a l e n te rp rise . A m ong d ifferen t d efin itio n s an d term s, th e re can bo d is tin g u ish e d th re e g ro u p s of v iew on th e fu n d a m e n ta l c h a ra c te ristic s of th e m u ltin a tio n a l e n te rp rise :
1) v iew s id e n tify in g th e co n cep t of m u ltin a tio n a l e n te rp rise s w ith th e p a re n t e n te rp ris e an d its fo reig n su b s id ia rie s (including b o th c a p ita list and so c ia list ones);
2) v iew s tre a tin g th e m u ltin a tio n a l e n te rp ris e as a jo in t e n te rp ris e i.e. such w h o se c a p ita l, m an ag e m en t, p e rs o n n e l b elo n g to e n te rp ris e s of d iffe re n t co u n tries!
3) v iew s co m bining bo th a b o v e ap p ro ach es.
T h e a rtic le c h a ra c te riz e s th e a b o v e v iew s an d p re s e n ts d efin itio n s illu s tra tin g th e s e v iew s. T h e re h as also b een p re s e n te d th e m u ltin a tio n a l e n te rp ris e from th e leg al v iew p o in t, w hich is d u e to th e fact th a t in th e c o u rs e of e sta b lish in g such e n te rp rise s an d d u rin g th e ir fu n ctio n in g a rise n u m ero u s p ro b lem s of le g a l n a tu re . M o reo v er, th e leg al p o in t of view d iffers c o n sid e ra b ly from th e econom ic one, as r o t all m u ltin atio n al e n te rp rise s in th e econom ic se n s e a re m u ltin a tio n a l from th e le g a l po in t of v iew . O n th e o th e r h an d , e a c h m u ltin a tio n a l e n te rp ris e in th e se n s e of its n a tio n a lity o r In th e se n se of its p e rso n a l sta tu s is a m u ltin a tio n a l e n te r -p rise in th e eco n o m ic sen se.
so V e rc h a lte n sre c h tlin ie n liir m u ltin a tio n a le K o n cern e, „N eu e Z ü ric h e r Z eitu n g ", 17 V III 1977.
