Pałac w Sokolnikach w świetle nowszych badań

A C T A

U N I V E R S I T A T I S

L O D Z I E N S I S

F C L IA A R C H A E O L O G 1 C A 7, 1985

L e s z e k K a jze r

PAŁAC W SOKOLNIKACH W ŚWIETLE NO W SZY CH B A D A N

P o ło żo n y przy szo sie E 12, p row ad zą cej z ło d z i do W rocław ia,

pałac w S ok oln ik ach k oło W ielu n ia znajduje się o b ecn ie na teren ie

woj. k alisk iego. Inform acje o nim zaw arte są w K ata'ogu z a b y t k ó w

s z t u k i w p op u larn ych o p raco w an ia ch M. P racuty1, w n ie o p u b lik o

-w an ym studium A. K ancze-w skiej*; k rótk ie -w zm ianki d o ty cz ą ce pałacu

p ojaw iają się w w ielu o g ó ln y c h op racow an ia ch 4. P od sta w o w e z n a cz

e-n ie ma op racow ae-n ie A. K ae-n czew sk iej. Pałac w S ok ole-n ik ach to

bu-d ow la m urow ana na p lan ie w y bu-d łu ż o n e g o p rostok ąta (44,0 X 14,1 m).

Skierow ana na zachód 15 o sio w a elew a cja frontow a składa się z o s io

w o u m ieszczon eg o, słabo w y sa d zo n eg o , p ię tro w eg o ryzalitu z w ie ń c z o

-n ego trójkąt-nym szczy tem i p arterow ych -n ie p o d p iw -n iczo -n y ch sk

rzydeł, p osiad ają cych po 6 okien. J ed y n ie ob ram ien ie portalu i d rew n ia

-n e drzw i g łó w -n e do p ałacu m ieszczą się w s ty lis ty c e p óź-n obarokow ej.

P łaskość elew a cji p ociętej słabo w ysa d zon y m i, k an elo w a n ym i lizena-

mi i typ o w e, p roste obram ienia o k ien n e łączą architekturę pałacu

z w c zesn y m k lasycyzm em . E lew acja o grod ow a w zb ogacon a w yd atn ym

ow alnym , p ię c io o sio w y m ryzalitem p o d zielo n ym lizen am i jest także

> K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k j w P o l s c e , t. II, W o j . ł ó d z k i e , W a r s z a w a 1954, s. 379. S p o r o d a n y c h n o t u j e t a k ż e S ł o w n i k g e o g r a l i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , t. X I, W a r -s z a w a 1890, -s. 20— 21. 2 M . P r a c u t a , Z a b y t k i w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o . S z tu k a b a r o k o w a , Ł ó d ź 1973, s. 13; t e n ż e , Z a b y t k i w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o . S z t u k a k l a s y c y s t y c z n a i r o m a n t y c z n a , Łódź 1973, s . 7. 3 A . K a n c z e w s k a , S o k o l n i k i , w o j . ł ó d z k i e . P a ła c , W a r s z a w a 1Ф57, m a s z y n o p is w O ś r o d k u D o k u m e n t a c j i Z a b y t k ó w M K iS w W a r s z a w ie , nr A -5 8 1 . 4 W z m ia n e k o o b i e k c i e n ie z a m ie s z c z a T. S. J a r o s z e w s k i , N u r t p ó ź n o b a - r o k o w y i r o k o k o w y w a r c h i t e k t u r z e p o l s k i e j d o b y O ś w i e c e n i a [w :] R o k o k o . S t u d i a n a d s z t u k ą 1 p o ł o w y X V I I I w . , W a r s z a w a 1970, s. 285— 321,- t e n ż e , A r c h i t e k t u r a d o b y O ś w i e c e n i a w P o l s c e . N u r t y I o d m i a n y , W r o c la w 1971. I n fo r m a c ji o p a ła c u w S o k o ln ik a c h , o r a z o s ta r s z y m b u d y n k u S u lk o w s k ic h n ie z a m ie s z c z a t a k ż e W . H e n t s c h e 1, D i e s ä c h s i s c h e B a u k u n s t d e s 18. J a h r h u n d e r t s in P o le n , B e rlin 1967.

w p ełni k la sy c y sty c z n a . W n ętrze pałacu posiada d w u tra k tow y układ

z dużym ow aln ym salon em (o d łu g o ści 12,1, szerok ości 8,1 i w y s o

-k ości 5,2 m) w ryzalicie o g ro d o w y m i późnobaro-kow ą je szcz e, dw u-

b ieg o w ą klatką sch od ow ą. Także d o p óźn ob arok ow ej organ izacji p

rze-strzenn ej za licz y ć m ożna lok a liza cję pałacu u lo k o w a n eg o e n tr e cour

et jardin, p om ięd zy d zied ziń cem zam kn iętym d w om a m urow anym i o

fi-cynam i (tylko północna zachow ana do dziś) i ogrod em . Na p ółn ocn y

w sch ód od pałacu zn ajd ow ało się za ło że n ie folw arczne.

W su m ie p ałac w S okoln ikach n ie jest budow lą sp ecja ln ie

repre-zen tacyjn ą, lecz raczej w ygod n ą siedzibą w iejsk ą. Tak też o ce n ił go

p odróżu jący po P olsce w latach d z ie w ię ć d z ie sią ty c h XVIII w. inflant-

czyk F. Schulz, który w spom inał o pałacu

zam ek o jednym p ię

trze ale w ew nątrz dobrze rozplan ow an y i utrzym any. O gród p rzy ty

-k a ją cy n ie w ie l-k i ani w sp a n ia ły ale m iły i p o ż y te c z n y f...]"5.

A. K anczew ska, a za nią M. Pracuta, w prow dziła do literatu ry tezę,

że pałac w S okolnikach w zn ió sł w 1775 r. w stylu „zim nego baroku"

architekt k rólew sk i,

gdańszczanin Ferdynand N ax, dla pułkow nika,

p ó źn ie jsze g o m arszałka k onfederacji barskiej w W ielk o p o lsce ,

Łuka-sza B niń skiego (Ť 1818). P lan ow an y rem ont pałacu stwrorzył ok azję do

p rzeprow adzenia tam badań arch eo lo g iczn y ch , przy okazji k tó ry ch za

-jęto się problem em starszej sied zib y p ańskiej w S ok oln ikach, a także

k ry ty c zn ie o c e n io n o ch ro n o lo g ię i atrybucjf; budynku.

Badania te ren o w e w S ok oln ik ach przeprow ad zono na z le c e n ie WKZ

w K aliszu w maju 1981 r. P race w y k o p a lisk o w e prow ad ziło K oło N a u

k o w e S tu d entów A r ch eo lo g ii przy K atedrze A r ch eo lo g ii UŁ pod k ie

-runkiem autora n in ie jsz e g o op racow ania.

C elem ich b y ło p rześled zen ie układu stratygraficzn ego, zbadanie

fu n dam en tów pałacu i ew en tu a ln a id en tyfik acja m urów starszeg o z a ło

-żenia p a ła c o w eg o . Przebadano dw a w y k o p y a rch eologiezn o-arch itek to-

niczne, zain w en ta ry zo w a n o 16 n u m erów in w en tarzow ych za b y tk ó w

ru-chom ych, w y k o n a n o kilka plan ów , a tak że analizę m etryczn ą c e g ły z p

a-łacu i zach ow an ej, p ółn ocn ej, o ficy n y .

W Y N IK I B A D A Ń T E R E N O W Y C H

W y k o p I (3X 2 m) u sy tu o w a n o przy zachod n iej ścia n ie p ałacu w o d

-le g ło śc i 1,5 m na p ółn oc od p ó łn o cn eg o skraju fr o n to w eg o ryzalitu

w ten sposób, że w sch od n ią ścian ę w yk op u stan ow ił mur pałacu.

5 P o l s k a s t a n i s ł a w o w s k a w o c z a c h c u d z o z i e m c ó w , w y d . W . Z a w a d z k i , W a r -s z a w a 1963, -s. 672.

F o t. 1. S o k o ln ik i, w o j . k a l i s k i e — z e s p ó ł p a ł a c o w y w r o k u 1843 r. A — o g ró d , A n — d z ie d z in ie c p a ła c o w y , H — n ie i s tn i e ją c a o b e c n ie o f ic y n a , A — z » b u d o \v jn i-i

i

o

2

' 9

W w y k o p ie stw ierd zon o cztery zasa d n icze w a rstw y. W arstw a p ierw

-sza to ciem na próchnica n a syco n a ułam kam i rum oszu ce g la n eg o ,

grud-kami zapraw y, za w ierają ca ruchom y m ateriał za b y tk o w y . W a rstw ę

dru-gą, glin iastą p róch n icę z zabytkam i ruchom ym i, n asyco n ą ceg łą i

zapra-w ą, zid en ty fik o zapra-w a n o jako poziom b u d o zapra-w lan y zzapra-w iązan y z zapra-w z n iesien iem

w II p o ło w ie XVIII w. pałacu Łukasza B niń skiego. W arstw a trzecia to

brunatna glina p ozb aw ion a ru ch om ego m ateriału zab y tk o w eg o , lecz za

-w ierająca okruchy c e g ie ł. K olejn e d-w a ja ło -w e p oziom y to: g lin ia sty

iłek barw y p ia sk o w ej i ca lcó w у żó łty p iasek. O p isan y układ stra tyg

ra-ficzny p rzecięty był w kopem , b iegn ącym ró w n o leg le do ścia n y pałacu,

za w ierającym liczn e fragm enty ceram iki b ud ow lan ej i m ateriał za b y tk o

w y . W y k op ten, zap ew n e X X w ieczn y , łą czy ć m ożna z rem ontem p a ła

-cu p rzeprow ad zon ym w 1922 r. C eg la n y fundam ent pała-cu p osa d o w io n o

na w arstw ie g lin ia ste g o p ia sk o w e g o iłku. W w y k o p ie o b serw o w a n o od-

sadzkę — ław ę fu n dam en tow ą, od sądzoną od w ła śc iw e g o fundam entu

p ałacu. S top ę odsadzki za słan iającej d o ln ą partię fundam entu stw ie

r-d zono na g łęb o k o śc i n iw ela cy jn ej 98,60, jej strop na gł. niw . 99,00. Za

w artość reperu o w artości 100,00 p rzyjęto poziom b e to n o w e g o fartucha

przy g łó w n y m w e jściu do p ałacu w jeg o zachod n iej e le w a c ji. O b se rw o

w ana w y ższa cz ęść fundam entu (podobnie jak odsadzka) w y k on a n a b y

ła z c e g ły (cztery w arstw y zm urow ane w w ątk u n iereg u larn y m z ten

-d en cją -d o k o w a -d ełk o w eg o ) łą czon ej słabą p ia szczy sto -w a p ien n ą ząpra-

w ą b arw y żółta w ej.

M ateriał za b y tk o w y w y stą p ił w w arstw ach 1 i 2. Z n a lezio n o 33

fragm en ty ceram iki n a czy n io w ej, 33 szkła o k ie n n eg o , 81 stłu czk i bu

-telk ow ej, 2 kafli (p och od zących z ok rą g łeg o lub o w a ln eg o em

piro-w eg o pieca) oraz 2 przedm ioty żelazne. W e piro-w k o p ie stpiro-w ierdzono: 83

fragm en ty stłu czk i b u telk ow ej, 29 szkła taflow ego , 44 ceram iki n a c z y

n iow ej, 4 k ości zw ierzęcy ch oraz n iezid en ty fik o w a n y przedm iot ż e

lazn y. N a u w agę za słu g u je fragm ent szyjk i b utelki (w arstw a 2) za o

-patrzonej w p ie c z ę ć u n asady szyjki. N a n iej znajdują się m ajusk uln e

litery SQ i poniżej B. O p isan y m ateriał za b y tk o w y d a to w a ć n a le ży

w p rzedziale: II p o łow a XVIII w. — X X w.

W y k op II (3X 2 m) z lo k a liz o w a n o pTzy w sch od n iej ścia n ie pałacu,

w o d le g ło ści 12 m od narożnika p ó łn o cn o w sch o d n ieg o budynku. J e

-go zachod n ią ścia n ę sta n ow ił mur pałacu. W w y k o p ie ek sp lo ro w a n o

m ocno p rzem ieszan e i

p o cięte w k op am i

w arstw y ,

od p ow ia d ające

w o g ó ln y m za ry sie u kład ow i stratygraficzn em u stw ierd zon em u w w y

-k op ie I. Z n alezion o n ieliczn y m ateriał zab y t-k o w y : 6 fragm en tów sz-kła

b u telk o w eg o i 8 ceram iki n a czy n io w ej. Z adok u m en tow an o od k ryty

fun-dam ent, w y k o n a n y z 6 w arstw c e g ły (p rzed zielon ych jednym poziom em

w y ró w n a w czy m ) i u lo k o w a n y na w a rstw ie kam ieni e r a ty c z n y c h łą czo

-n ych słabą p ia szczy sto-w ap ie-n -n ą żółta w ą zapraw ą. Stopę fu-ndam e-ntu

stw ierd zon o na gł. niw . 98,45 a w ięc ok. 0,15 cm g łęb iej niż stopa od-

sadzki fu n d am en tow ej stw ierd zo n ej w w y k o p ie I. N a leż y jednak nad

-m ienić, że różnica -m ięd zy pozio-m a-m i k o łk ó w obu w y k o p ó w w y n o siła

ok. 0,5 m. W p o łu d n io w ej części badanej partii fundam entu stw ie rd zo

-no o b ecn o ść ce g la n e g o „słupa fu n dam en tow ego" , sk ład a ją ceg o się z 6

w arstw c e g ie ł i s ię g a ją c e g o do gł. niw . 98,00. G łęb sze p o sa d o w ie n ie tej

partii zw iązan e jest z k o n iec zn o ścią le p sz e g o fundam entow ania środ k

o-w ej, d o-w u k o n d y g n a c y jn e j części pałacu. W y k o p ek sp lo r o o-w a n o do gł.

niw . 97,92— 97,86, osią g a ją c p oziom ja ło w e g o c a lc o w e g o piasku.

W y k o p y nie d o sta rc zy ły in tere su ją ceg o m ateriału za b y tk o w eg o . Na

u w a g ę za słu g u je ty lk o fragm ent butelki z zach ow an ą szyjk ą i u m

iesz-czoną na jej n a sa d zie p ie czę cią z m ajusk alnym i literam i SQ i n iżej В

(nr inw . 6/81). B utelkę z p ie czę cią n a leży rozp atryw ać w k o n tek ście

d u ży ch rozm iarów im portu a n g ie lsk ie g o piw a d o P olski w II p o ło w ie

XVIII w. D alsze rozw ażania na ten tem at p od jęte b y ć m ogą d o p iero po

p rzeprow ad zen iu an alizy sp ek traln ej szkła.

A n aliza układu stratyg raficzn eg o, o d k rytych partii fu n dam en tów

i ru ch om ego m ateriału za b y tk o w eg o p ozw ala p rzed staw ić n astęp u jące

tezy:

1. Pałac Łukasza B niń skiego w z n iesio n y zo sta ł ,.na su ro w y m k o

-rzeniu", a n ie na fundam entach sta rszych budow li.

2. M ateriał za b y tk o w y (g łó w n ie ceram ika n a czy n io w a i szk ło

butelk ow e) od k ryty w trak cie badań sięg a II p o ło w y XVIII w. D atow a

-n ie to p otw ierdza p rzyjętą w literaturze ch ro -n o lo g ię pałacu.

3. S ia d y starszeg o o sa d n ictw a o gra n iczo n e są do d rob n ych u łam

-k ów c e g ie ł stw ierd zo n y ch w trzeciej (jałow ej) w a rstw ie w y -k op u I.

Sądzić m ożna, że in te n sy w n ie jsz e śla d y sta rszeg o o sa d n ictw a lo k u

-ją się na p ó łn o c i p ółn ocn y -za ch ó d od pałacu.

O p isan e w y n ik i badań te ren o w y ch sk on fro n to w an o p od czas k w e

-rend y p rzeprow ad zon ej w n ie p u b lik o w a n ych m ateriałach d o ty c z ą c y c h

S ok oln ik p rze ch o w y w a n y ch w A rch iw um G łó w n ym A k t D aw n ych

w W arszaw ie. Przed zreferow an iem jej w y n ik ó w p odać jedn ak n a leży

p o d sta w o w e d a n e d o ty c z ą c e h istorii m ie jsc o w o śc i. P ojaw ia się w

źród-łach p isa n y ch w 1380 r. W tym że roku arcybisk up g n ieźn ień sk i nadał

szp italow i w W ielu n iu u fu nd ow an em u przez k sięcia W ła d y sła w a O pol-

czy k a (potem paulińskiem u) d ziesicin ę w m iodzie z Sokolnik, co p o

-średn io św ia d czy o rozw in iętej tam go sp o d a rce bartnej*. K olejn e n

a-d anie 2 a-d on ic m ioa-du z S ok oln ik (które a-d o sta rcza ły 12 a-d o n ic i ponaa-dto

6 R. R o s i n , S ł o w n i k h i s t o r y c z n o - g e o g r a l i c z y z i e m i w i e l u ń s k i e j w ś r e d n i o w i e c z u , Ł ó d ź 1963, s. 154.

po 1 w iardunku z k ażd ego łana) dla w ielu ń sk ich P au lin ów pochodzi

z 1383 r.7 W 1454 r. Jan z K alinow ej, w ła śc ic ie l S okoln ik, odstąpił

w ieś m atce sw ej N a w o jc e 8. Z arąb ow ie z K alin ow ej nie utrzym ali sią

jednak w tej m iejsco w o ści, która prądko stała sią w ła sn o ścią k r ó le w

-ską.

W 1552 r. Sokoln iki b y ły d o w o d n ie w ła sn ością k ró lew sk ą , w sią n a

-leżącą do zam ku w ielu ń sk ieg o . Inform acje z tego ż roku o S ok oln ik ach

zaw ierają ze sta w ien ia A. Paw ińskiego*. O bszern e d an e o S ok oln ik ach

zaw iera także lustracja z 1564/1565 r.10 W ieś w tym że roku liczy ła 30

km ieci, sied zą cy ch na 39,5 łana. W zab u dow aniach fo lw a rczn ych zn a

jd ow a ł sią „ (...) jdom w ielk i, w k tóry w ch ojd zą c najd sien ią najde jd rzw ia

-mi sernik. Piekarnia, izba czarna, kom ora d o m ąki ch ow an ia. W boku

tej sien i izba biała, z niej kom órka. Przeciw p iekarniej kom ora p od le

n iej druga kom ora, z d w oru ch o d zen ie. Na tejże stro n ie sień , hĺba n o

-wa biała, z niej k ow nata now a, z k o w n a ty kom ora. P iw n ice z drzew a,

nad nią kom órka. P rzeciw tym d w iem a dom om stajnia w ielk a dla koni

k ilk ad ziesiąt, p od le niej druga stajnia [...] o k o ło tego d w oru stró żo w a

-n ie [...]" u . K olej-n y o b szer-n y o p is w si zaw iera lustracja z lat 1628—

— 163212. S ied ziało w niej 33 k m ieci na 39,5 łana, 3 karczm arzy, 3 s z e w

ców , 3 p łó c ien n ik ó w i inni. Suma czyn szu i p o d atk ów z S ok o ln ik w y

-n osiła 312 flore-n ów . W 1662 r. S ok ol-n ik i stały sią o środ k iem odrąb-ne-

go starostw a, które o b ję ło w sie n a leżą ce uprzednio do starostw a w ie

-lu ń sk ieg o : W ierzb ie, Pątnów, K rzyw orzeka, M okrsko, W rób lew , O siek ,

C zastary, P ich lice, Łąka, Przy w ory, K iełczy g łó w , K aszyna, O brów i G

li-n a 13. 9 sierpli-nia 1726 r. ó w c z e sli-n y p o sseso r starostw a Józef A lek sali-n d er

S u łk o w sk i, faw oryt A u gu sta II i m inister A u gu sta III, u zysk ał od króla

p rzyw ilej na lok acją m iasteczk a F ry d rych stad t14. M iasteczk o to, d a w n e

S okoln iki, n ie rozw in ąło sią, a zn an e jest przede w szy stk im ze sporu

m iądzy m ieszczan am i Fryd rychstadtu i chłopam i z w si S ok oln ik i ze

7 T a m ż e , s . 154. * T a m ż e , s. 155.

11 P o l s k a X V I w i e k u p o d w z g l ę d e m g e o g r a l i c z n o - s t a t y s t y c z n y m . W i e l k o p o l s k a

t. II, w y d . Л . P a w i ń s k i, „ Ź r ó d ła D z ie j o w e " t. X III, W a r s z a w a 1883, s. 2 9 7 — 298. 10 L u s t r a c j a w o j e w ó d z t w w i e l k o p o l s k i c h i k u j a w s k i c h 1594— 1565, c z . II, w y d . A . T o m с z a k , B y d g o s z c z 1963, б. 95. 11 T a m ż e , c z . I, w y d . A . T o ^ m c z a k , C. O h r y z k o - W ł o d a r s k a , J . W ł o -d a r c z y k , B y -d g o s z c z 1961, s. 73. , ł L u s t r a c j a w o j e w ó d z t w w i e l k o p o l s k i c h i k u j a w s k i c h 1628— 1632, w y d . Z. G u i -d o n , c z . II, W o j . s i e r a -d z k i e , W r o c ła w 1969, s. 192. ч S ł o w n i k g e o g r a f i c z n y . . . , s . 20— 21. 14 J. G o l d b e r g , F r y d r y c h s z t a t — S o k o l n i k i . P r o b l e m y o s i e m n a s t o w i e c z n e g o m i a -s t e c z k a w Z i e m i W i e l u ń -s k i e j , „ S tu d ia i M a t e r ia ły d o D z ie j ó w W ie lk o p o l-s k i i P o łn o - rza" 1959, t. V , z. 1, s. 75— 115, ta m ż e z e s t a w i e n i e w s z y s t k i c h p o d s t a w o w y c h a n ie p u b lik o w a n y c h ź r ó d e ł.

starostą w latach d zie w ię ć d z ie sią ty c h XVIII w . R angę m ie jsc o w o śc i

w II p o ło w ie XVIII w . n adaw ał jednak n ie p rzy w ilej lo k a cy jn y , lecz

fakt istn ien ia w S o k o ln ik a ch rezy d en cji p ań sk iej.

W XV III w . starostw o so k o ln ick ie sk ład ało się z 7 w si i 3 fo lw a

rk ów . J. A. S u łrk ow srk i w o rk resie zam ieszrk iw a n ia w S ork oln irk ach n ie p o

siadał je szcze R yd zy n y i Iesz n a , k tóre n abył od S tan isław a L eszczyń

-sk ie g o w 1738 r., ab y p rzen ieść stałą sied zib ę do R yd zyn y. Od J. A. S u

ł-k o w sł-k ie g o w 1758 r. sta ro stw o p rzeszło d o jeg o syn a A n ton ieg o, ł-k tóry

na stałe re zy d o w a ł w L esznie. P rob lem y zw ią za n e z k o le jn y m i p

rzebud ow am i p row arzebud zon ym i z jeg o in ic ja ty w y w L eszn ie i R y rzebud zy n ie o m ó

-w iła o sta tn io E. K ręg le -w sk a -F o k so -w ic z15

W 1772 r. A ntoni S u łk o w sk i od stąp ił sta ro stw o so k o ln ick ie g e n e r a

-ło w i m ajorow i w o jsk k oron nych J ó zefo w i Z arębie, a n astęp n ie k o le

j-n ym jeg o p o sseso rem b y ł F raj-n ciszek X a w e r y Braj-nicki, herbu K orczak,

k tóry otrzym ał je w 1774 r. P otęga Franciszka X. B ran ick iego w zn a

cznej m ierze opierała się na d zierż a w ie k ró lew sz czy z n . W 1766 r. w y

-d zierżaw ił on sta ro stw o k nm pin ow sk ie o-d Brühla, w 1771 r. otrzym ał

sta ro stw o ja w o r o w sk ie (starą w ła sn o ść rodu S ob iesk ich ), w 1774 r. s o

-k o ln ic -k ie i w ty m że ro-ku b ia ło c e r -k ie w s-k ie 18. W 1774 r. F rancisze-k X.

Branicki udał się w sw ą czw artą podróż d o Petersb u rga i od stą p ił

staro stw o Ł ukaszow i B nińskiem u (1740— 1818), p u łk o w n ik o w i znaku k ostaro n

-n eg o , a k tyw -n em u u czest-n ik o w i (m arszałkow i w ielk o p o lsk iem u ) K o-n

fe-deracji B arsk iej17. Z 1774 r. p och odzi o sta tn i o p is p ała cu w z n ie sio n e g o

przez S u łk o w sk ich , poprzednika istn ieją cej do d ziś b u d o w li18. P rob

le-m ele-m b u d o w li le-m iesz k a ln o -re zy d en cjo n a ln y c h w S ok oln ik ach zajle-m iele-m y

się jednak ob szern iej w n a stęp n ej partii n in iejsz eg o studium .

O statnim p oru szon ym tu zag ad n ien iem jest próba p rześled zen ia

i sch ara k tery zow a n ia k o le jn y ch b ud ow li d w o rsk ich i p a ła c o w y ch w z n o

-szon y ch w S ok oln ik ach . O pis p ierw szeg o , zn a n eg o z sze sn a sto w ie czn e-

go opisu, dw oru , za m ie ściliśm y w c ześn iej. Brak jest d a n y ch p o zw a la ją

-cy c h na b liższe o k r e śle n ie rezy d en cji d w orsk iej z X V II w. N a stę p n y

d w órp ałac S u łk o w sk ich w z n ie sio n y zo sta ł w I p o ło w ie X V III w. P ierw

-sz y jeg o o p is zaw iera p ełn e „sask iej eru d ycji" d zieło W . Ł ub ień skiego,

k tó ry w spom ina, że „ S ok oln ik i p rzy ozd o b io n e są pałacem , w k tórym

15 E. K r ę g l e w s k a - F o k s o w i c z , W i e l k o p o l s k i e r e z y d e n c j e w 1 p o l . X V I I I w . [w :] S z t u k a 1 p o l . X V I I I w i e k u , W a r s z a w a 1981, s. 151— 169, ta m ż e d a ls z a l i t e -r a tu -ra .

16 P or. b io g r a m F. B r a n ic k ie g o o p r a c o w a n y p r z e z W . K o n o p c z y ń s k i e g o w P o l s k i m s ł o w n i k u b i o g r a l i c z n y m , t. II, K r a k ó w 1936, s. .998— 401.

17 P or. b io g r a m Ł. B n iń s k ie g o p ió r a A . S k a ł k o w s k i e g o , ta m ż e , s . 147.

18 A r c h iw u m G łó w n e A k t D a w n y c h w W a r s z a w ie (d a le j A G A D ), C a s tr . V ie lu n . o b i. 29 a, f. 416— 428 v .

te ra źn iejszy regnan t za w sz e sp o czy w a jadąc do W a rsza w y . Ta k rólew -

szczyzn a [...] n a leży d o Graffa S u łk o w sk ie g o ło w c z e g o lite w sk ie g o

[...] "10 Chodzi tu n aturalnie o p odróże A u gu sta II z S akson ii d o W

arszaw y, szlak iem śląsk im przez sta ły punkt e ta p o w y , jakim ibyła p o ło ż o

-na -na gra n icy W sch ow a . K olejn y, -na k tóry udało siq -natrafić p odczas

k w er en d y archiw aln ej, p ochodzi z roku 1764/1765 i zaw arty je st w

Lustr a cji z ie m i w ie lu ń s k ie j i p o w ia tü o s tr z e s z o w s k ie g o ...: „Pałac d rew n ia

ny, w k tórym p o k o jó w sześć, garderób dw a, na górze kaplica m a lo w a

-na ze d w iem a gankam i, pod tym p iw n iczk a mała, do w szy stk ich drzw i

francusk ie żela z n e zam ki. O ficy n y m urow ane, w k tórych p ok ojów p ięć

z garderobam i i kuchnia jedna z izbami, stajn ie d rew n ian e na koni

czterd zieści na rogach po d w ie izb y i d w ie kom ory. Pałac glin ą o b le p io

-ny, w apnem ty n k o w a n y . T akże i stajn ie w ten sp osób ty n k o w a n ie mają.

Na tym p a łacu jest dach z gon tów , środek zielo n o w y m a lo w a n y [k. 71]

boki czerw on o, co na o fficy n a ch i stajn iach już zaczqto robić [...]

W tym d zied ziń cu w rogu jest o so b n e p o m ieszczen ie m urow ane pod

gontam i dla stróża zam k ow ego, d zied zin iec na o k o ło sztach etam i o g r o

d zon y, ogród za pałacem ob szern y , w którym ty lk o szp alery. Za o g ro

-dem folw ark [...] M iasteczk o Fridrichstadt. To m iasteczk o za pałacem

przy w si S ok o ln ik a ch [...] ”20. O b szern e rela cje (por. an ek s 1 i 2) p o ch o

-dzą z lat 1772 i 1774. P ozw a lają on e nie ty lk o na zap o zn an ie siq z rozp

la-n ow ala-n iem przestrzela-n la-nym zesp ołu p a ła co w o -p a rk o w eg o S u łk ow sk ich ,

słu ż ą ceg o także jako rezyd en cja k ró ló w saskich, lecz także z ciek a w y m

w ystro jem wnqtrz p a łacow ych , p o sia d ających zap ew n e w y so k ie w a lo

ry a rty sty czn e. P olich rom ie su fitów p a ła c o w y ch ( por. an ek s 1 i 2) w y

-k raczają b ow iem zn aczn ie poza ram y przeciqtnej sied zib y szla ch ec-k iej.

W y d aje siq, że w o b ec n ieza ch o w a n ia siq d ok ła d n iejszy ch p rzek azów

o tych m alow id łach ew en tu a ln y ch inspiracji szukać n ależy w kręgu

w nętrz p a ła co w y ch R yd zyn y i Leszna. O m aw ian y pałac S u łk o w sk ich

w S ok oln ik a ch nie był d o ty ch cz a s d okład niej c y to w a n y w literaturze,

ch oć op ierając się na zdaniach J. G oldberga i W . D albora21 przyjąć

m ożna, iż zrea lizo w a n o go przy p o m ocy b u d o w n iczy ch śląsk ich . S tw

ier-d zen ie to w ym aga k rótk ieg o w p row aier-d zenia w problem b u ier-d ow n ictw a

rezy d en cjo n a ln e g o W ielk o p o lsk i w I p o ło w ie XVIII w .22 N a jw y b itn ie

j-szym i r e a liz a to ra m i architektam i teg o czasu b yli n ie w ą tp liw ie rzym

ia-nin Pom peo Ferrari i k om asek Jan C atenazzi. P ierw szy zn an y jest

19 W . Ł u b i e ń s k i , Ś w i a t w e w s z y s t k i c h s w o i c h c z ę ś c i a c h . . . , W r o c ła w 1740, s. 389. 11 A G A D , V ie lu n . v a r . 6, k. 69— 71. 21 G o l d b e r g , op. c i t ., s. 86; W. D a l b o r , Z w i ą z k i W i e l k o p o l s k i i Ś l ą s k a w a r c h i t e k t u r z e d r u g i e j p o ł o w y X V I I I w i e k u , ,,P r a c e K o m is ji H is t o r ii S z tu k i" 1952, t. X , s . 41 n. 22 U c z y n iła to o b s z e r n ie j K r ę g l e w s i k a - F o k s o w i c z , o p . c i t .

z liczn y ch realizacji b ud ow li sak ralnych: Ląd, L eszno — k o śc ió ł Sw.

K rzyża, O sieczn a a także p ała co w y ch : przebu d ow a rezy d en cji b isk u

-p ó w -p ozn ańsk ich w Poznaniu, -p rzeb u d ow y i w ystrój w nętrza -pałacu

w R yd zyn ie, przeróbki pałacu w Lesznie itp. O baj architekci p o zo sta

-w ali -w o rb icie -w p ły -w ó -w ro d zin y L eszczyń sk ich (potem S u łk o-w sk ich ),

obaj p osiad ali teg o sam ego w sp ó łp ra cow n ik a i kontynu atora w ielk ich

b udów : C zecha Jana A dam a Stiera. C h oć jest to ty lk o n iczym n ie p o

-tw ierd zon a h ip oteza, zn ajom ość sy tu a cji b u d ow lan ej w W ie lk o p o lsc e

I p o ło w y XVIII w. i analiza za ch o w a n y ch realizacji obu arch itek tów

p ozw ala w y sn u ć w n io sek , że ew en tu a ln y m projektantem (czy ty lk o

w y k o n a w cą ) p ałacu w S okoln ikach m ógł b y ć w ła śn ie J. A. Stier. N a

-turalnie atrybu cja ta n ie m o że b yć p rzyjęta bez g łęb szej an alizy

archiw a lió archiw obu m agn ack ich rodzin archiw ielk o p o lsk ich . Pałac S u łk oarchiw sk ich , o to

-czo n y oficyn am i i „ogrod em w ło sk im ” i zab u dow aniam i g osp od arczym i

rozeb ran y zo sta ł po n ab yciu S ok oln ik przez Ł. B n iń sk iego. O statn i jeg o

op is (por. an ek s 2) w sk a zu je na zn aczne z u ż y c ie te ch n iczn e d rew n ian ej,

fu n dam en tow an ej bud ow li, a barok ow a sied zib a n ie od p ow iad ała już

w y m a ga n iom Łukasza B n iń sk iego. W y d a je się, że „stary p a ła c” za częto

rozbierać w 1775 r. Już pobieżna analiza źródeł p isa n ych w sk a zu je na

a tra k cyjn o ść bardziej w n ik liw e g o p od jęcia tej prob lem atyk i.

F o t. 2. S o k o ln iik i, w o j . k a l i s k i e — p a ła c , e l e w a c j a f r o n t o w a (fot. M . W a lic k i 1934 r., r e p r o d . I n s ty t u t S z t u k i P A N , n e g . n r 6373)

Rok 1775 jest w ię c n ie datą w zn iesien ia pałacu, lecz m oże b y ć te r

-m inus p o s t q u e-m rozp oczęcia b u d ow y. Po sk ory g o w a n iu d a ty b ud ow y,

która m iała m iejsce m iędzy rokiem 1775 a 1789 (data p ierw szeg o zn

a-le z io n e g o op isu pałacu Ł. B niń skiego — por. an ek s 3), za sta n o w ić się

n a le ży nad tezą A. K an czew sk iej, łączącą go z „zim nym barokiem "

i d zia ła ln o ścią b udow laną F. N axa. W ym aga to k ró tk iego o m ów ien ia

obrazu architektury p a ła co w ej W ielk o p o lsk i w II p o ło w ie XVIII w. C

a-ła literatura p rzyp isuje w ielk ie zn a czen ie p aa-łacow i w Siern ikach k oło

W ągrow ca, w zn iesio n em u z inicj ity w y K atarzyny z R aczyń sk ich Rado-

liń sk iej w ed łu g projektu Jana Ch. K am zetzera w latach 1786— 17892S.

R ealizacja w S iernikach, p ierw sza na te ren ie W ielk o p o lsk i b ud ow la p

a-ła co w a o w yraźn ie k la sy c y sty c z n y m obliczu, o tw o rzy a-ła d łu gą listę

pa-ła c ó w W ielk o p o lsk ic h (P aw łow ice, S iedlec, C zern iejew o, O bjezierze,

L ew k ów i sze reg innych) o takim obrazie sty listy czn y m . O sta tn ie p ię

t-n a ście lat XVIII w. b yło o k resem , w którym t-na ob szarze W ielk o p o lsk i

osta te czn ie ugru ntow ała się w p^łni k la sy c y sty c z n a architektura p

ałacow a. Jak w tym ś w ie tle p rzed staw ia się atrybucja łącząca p ałac w S o

-k oln i-k ach z F. N axem ? A rch ite-k t ten, wraz z Ja-kubem Fontaną,

Efraim eEfraim SchrögereEfraim , D oEfraim in ikieEfraim M erliniEfraim i SzyEfraim oneEfraim B. Z ugieEfraim n a le

-żał do czo łó w k i realizatoró w i p rojek ta n tów p olsk ich po roku 176024.

Od tej d aty w s z y s c y w y ż e j w y m ien ien i e w o lu o w a ć za częli w stronę

k la sy cy zm u . Jak jednak w y g lą d ała ta ew o lu c ja w przypadku F. N axa?

W . T atark iew icz25 p rzyp isał mu grupę p a ła cy m ałop olsk ich : O p ole

Lub e lsk ie (wraz z D. M erlinim ), K urozw ęki, N a łęc zó w , R usinów , S zczek o

-cin y i S lad k ów . Pałac w O polu Lubelskim p rzebu d ow an y zosta ł przez

obu arch itek tów w sza cie p óźn ob arok ow ej: k la sy c y zm w id o czn y jest

tu ty lk o w d ek oracji w nętrz. R ezyd en cja M a ła ch ow sk ich w N a łę c z o

-w ie (przed 1772) nie rep rezen tu je -w y s o k ie g o poziom u a rty sty czn eg o .

W b rew W . T atark iew iczo w i sąd zić m ożna, że p o w sta ła ona na bazie

starszego X V II-w ieczn eg o (?) z a ło że n ia 26. P rzeb ud ow an e przez F. N ax a

(?) d la S o łty k ó w stare za ło żen ie K u rozw ęck ich w K urozw ękach o fa sa

-d zie p d zielo n ej pilastram i w ,,w ielk im porzą-dku" i zw ień czo n ej p ółk

o-23 Z. O s t r o w s k a - K ę b ł o w s k a , A r c h i t e k t u r a p a ł a c o w a d r u g i e j p o ł o w y X V I I I w i e k u w W i e l k o p o l s c e , P o z n a ń 1969; t a ż , P a l a c e w i e l k o p o l s k i e z o k r e s u k l a s y c y -z m u , P o -z n a ń 1970, s . 62. 24 P or. b io g r a m F e r d y n a n d a J. N a x a p ió r a E. R a b o w i c z a w P o l s k i m s ł o w -n i k u b i o g r a f i c z -n y m , t. X X II, W r o c ła w 1977, s . 6 3 7 — 6 40, w k tó r y m w i ę c e j j e d -n a k o j e g o d z ia ła ln o ś c i j a k o in ż y n ie r a i e k o n o m is t y . 25 W . T a t a r k i e w i c z , O p o l e i N a ł ę c z ó w — M e r l i n i i N a x , (w :] O s z t u c e p o l s k i e j X V I I i X V I I I w i e k u . A r c h i t c k f j r a i r z e ź b a , W a r s z a w a 1966, s. 2 2 8 — 255. 2C T a k ż e J a r o s z e w s k i , A r c h i t e k t u r a d o b y O ś w i e c e n i a . . . , s. 60, s ą d z i ż e tr z o n p a ła c u j e s t b u d o w lą z n a c z n ie s ta r s z ą .

F o t. 3. S o k o ln ik i, w o j . k a l i s k i e — p a ła c , r z u t p a r te r u . P o m ia r w y k o n a n y w 1929 r. (r e p r o d . J. J a n s o n . I n s t y t u t S z t u k i P A N )

listým frontonem n ie zaw iera w so b ie je s z c z e cech k la s y c y s ty c z n y c h 27.

Brak także w y r a źn ie jszy c h zw ią z k ó w m ięd zy obrazem sty listy cz n y m

S ok oln ik a S lad k ow em . N atom iast w ięc ej e le m e n tó w k la sy c y sty c z n y c h

w id zim y w S zczek o cin a ch i R u sin ow ie, p ałacach w z n iesio n y ch przez

F. N axa (?) w o sta tn iej ćw ie r c i XVIII w. Są o n e jedn ak zn aczn ie

bar-dziej b arok ow e niż S okoln iki.

W d o ty c h c z a so w e j literaturze p rzy jęło się uw ażać, że p ałac w S z c z e

-k ocin a ch u -k oń czon o p o 1777 r., a p ałac-d w ór w R u sin ow ie w IV ćw ierci

XVIII w .2lj D o k ła d n iejsze w iad om ości o k reśla ją ce tak że d a ty w z n ie s ie

-nia obu b u d y n k ó w zaw iera nie p u b lik ow an y inw entarz dóbr, sp isan y

w 1777 r. po śm ierci Franciszka R aw icz D ęb iń sk iego , w ła śc ic ie la m ię

-dzy innym i S zczek o cin i R u sin ow a29. W ty m że roku w S zczek ocin ach

zn ajd ow ał się „pałac na k o p cu stary" i n ieu k o ń czo n y , w sta n ie su

ro-w ym „pałac n oro-w y", c z y li in tere su ją cy nas o b ie k t30. M u roro-w any, re n

e-sa n so w y (?) d w ór obronny, u lo k o w a n y na kopcu ziem nym i o to c zo n y

fosą, n ie b ył d o ty ch cz a s zn an y, ch o ć fundację je g o łą c z y ć n a le ży z

ro-dziną K oryciń sk ich, k tórzy w z n ieśli go, b y ć m oże, na m iejscu starszej

sied zib y obronnej O d row ążó w S zczek o ciń sk ich (S zczek ock ich ). N a to

-m iast op is R u sinow a w z-m iank u je „pałac z d rew n a tartego na p rzy cie-

siach" z „ w ło sk im dachem "31, z c z e g o n ied w u zn a czn ie w yn ik a, że

pra-c e b u d o w la n e przy n o w ej re zyd en pra-cji rozp opra-częto po 1777 r., a w iępra-c

bez u działu F. D ęb iń sk ieg o .

Tak w ię c p rzy jęcie p rop on ow an ej przez A. K an czew sk ą atrybu cji

zm usza d o stw ierd zen ia w tw ó r czo śc i F. N ax a d w ó c h nurtów : tr a d y c y

jn eg o (grupa p a ła có w m ałop olsk ich ) i k la sy c y z u ją c e g o (S ok oljn ik i). Su

g estia taka jest ch yb a na o b ecn y m e ta p ie badań trudna d o u d o w o d

nienia. Chyba, że F. N a x n ie był autorem p a ła có w m ałop olsk ich p rzy

-p isy w a n y c h mu -przez W . T atark iew icza. O góln a w y m o w a sty listy cz n a

S ok oln ik a szc zeg ó ln ie obram ienia o k ie n i p odział p io n o w y e le w a c ji

przy p o m o cy żłob k ow a n y ch , w y k o n a n y c h w tyn k u lizen są z d e c y d o

w an ie o b ce ob razow i d zieł p rzy p isy w a n y ch F. N a x o w i z lat sied em

-87 A . G r z y b k o w s k i , Z a m e k w K u r o z w ę k a c h , W a r s z a w a 1981, s . 31— 57. A u to r te n z d e c y d o w a n i e o d r z u c a s u g e s t i e ł ą c z ą c e p r z e b u d o w ę K u r o z w ę k i S la d k o w a o r a z S z c z e k o c in z F. N a x e m , p r z e k o n y w a j ą c o p o d k r e ś la j ą c , ż e p r z y p i s y w a n i e p a ła -c ó w m a ło p o ls k i-c h te m u a r -c h it e k t o w i m o ż e b y ć o m y łk ą , p o l e g a j ą -c ą n a ł a ń -c u s z k o w y m łą c z e n iu p o s z c z e g ó l n y c h b u d o w li; p o r . s. 56. 88 K a t a l o g z a b y t k ó w s z t u k i w P o l s c e , t. Ш , W o j . k i e l e c k i e , z. 12, P o w . W ł o s z -c z o w a , W a r s z a w a 1966, s. 5— 6 ( S z -c z e k o -c in y ); t a m ż e , z. 8, P o w . O p o -c z n o , W a r s z a w a 1958, s. 32 (R u s in ó w ). ** W o j e w ó d z k i e A r c h iw u m P a ń s t w o w e w K r a k o w ie , C a s tr . C r a c o v . r e i. 2 08, s. 1669— 1991. 30 T a m ż e , s . 1808— 1811. >• T a m ż e , s . 1738— 1745.

d ziesią ty ch -o siem d z iesią ty ch XVIII w. S ok oln ik i są bardziej „b arok

o-we" niż grupa p ała có w w ielk o p o lsk ich zap oczą tk o w an a S iern ikam i (od

1786 r.), różnią się jednak w y r a źn ie od o m a w ia n y ch tu p a ła có w p

rzy-p isy w a n y c h F. N a x o w i.

R easum ując, d o ty c h c z a so w e o k reślen ie c h ro n o lo g iczn o -sty listy c zn e

i atrybucja p ałacu w S o k o ln ik a ch a także rzeczy w ista rola a rch itek to

n iczna F. N axa w ym agają n o w y c h stu d iów . W ś w ie tle n a szy ch w n io s

-kow ań p rzyjąć m ożna n astęp u ją ce su g estie:

1. Pałac w S ok o ln ik ach został w z n iesio n y w latach 1775— 1789. P

rzyjęta d o ty ch cz a s w literaturze data 177.5 m oże b y ć w n ajlep szym w y p a d

-ku rokiem rozp o częcia b u d ow y. W y d a je się, że pałac w S ok oln ik ach

w o g lą d a n ej d ziś form ie p o w stał ok. 1780 r.

2. A trybu cja łącząca go z F. N a xem w ym aga k ry ty c zn y ch badań,

n ie p otw ierdza jej b o w iem kostium budynku. A rch itek t b u d u jący p

łac sto so w a ł zn aczn ie szerzej e le m e n ty k la s y c y s ty c z n e niż F. N ax. P

a-m iętać jednak a-m usia-m y, że n ie w sz y stk ie bud yn ki p rzy p isy w a n e przez

W . T atark iew icza w z n iesio n e zo sta ły r z e c z y w iśc ie przez tego a rch itek

-ta. N atu raln ie n ie m ożem y tu z d ec y d o w a n ie od rzu cić sądu A. K

an-cz ew sk iej, lean-cz p roblem w ym aga d a lszy ch stu d iów .

3. N ie je st ta k że rozw iązan y e w e n tu a ln y udział Jana Adam a Stiera

(autora m on u m en taln ego założen ia dla Ludwika S zołd rsk ieg o i M arii

B ogum iły U nrużanki z K argow ej w C zem piniu, w sp ó łp raco w n ik a Pom-

peo Ferrariego i Jana C aten a zziego ) w rea liza cji p ałacu S u łk ow sk ich .

Jednak i ta teza w y m a g a u d ow od n ien ia, k tó re m ożna b ęd zie o sią g n ą ć

ty lk o na drodze n o w y c h badań.

[F. 666 v .] „ A n a jp r z ó d b ram a d o p a ła c u , w k tó r e j w r o t a s z t a c h e t o w e , r ż n ię t e , n o w e , o d w ó c h p o b o k a c h fo r tk a c h , d a le j o d te j b r a m y id ą w k o ł o d z ie d z iń c a s z t a c h e t y r ż n ię t e w s ł u p y d r e w n ia n e , o b o k z a ś p a ła c u t a k ż e s ą s z t a c h e t y w s ł u p y m u -r o w a n e i w y b i e l o n e a o d n ic h b -ra m a d -r u g a , p o d o b n a z -r o b o t y d o p i e -r w s z e j . N a w y j a z d d o w s i d z ie d z in ie c p la n o w a n y , r ó w n y , w ie lk i.

P a ła c w e w n ą t r z d r e w n ia n y , z w ie r z c h u g lin ą p o l e p i o n y i w a p n e m w y l e p i o n y a l e o d d z ie d z iń c a z g r u n tu g lin a p o o p a d a ła i ś c i a n y p o b u t w ia ły ta k d a le c e , ż e

m o ż n a m ie js c a m i p r z e jr z e ć , d la c z e g o z n a c z n e j p o tr z e b u je r e p e r a c y l. W ie r z c h t e g o p a ła c u s z k u d ła m i p o b ity , d o b r y i fa r b ą c z e r w o n ą m a lo w a n y , w ś r o d k u z a ś d a c h w y s o k i , z w ł o s k a d a w a n y , z ie lo n ą fa r b ą t a k ż e m a lo w a n y . W c h o d z ą c d o p a ła c u d r z w i p o d w ó j n e d u ż e n a z a [f. 66 7 ] w ia s a c h z z a m k ie m d o b r y m . S ie ń , w k tó r e j o k ie n d w a d u ż y c h , p o d ło g a z c e g ł y , ś c ia n a p o b c k a c h i u g ó r y r ó ż n e m i fa r b a m i m a lo -w a n a . S a la o d w ó c h d u ż y c h o k n a c h , d w ó c h k o m in k a c h d o p a le n ia s z a f ia s t y c h , p o d ło g a c e g la n a , s u f it r ó ż n ą fa r b ą m a lo w a n y . W ś r o d k u z a ś d r z w i w i e l k i e p o d w ó j -n e d o o g r o d u . Z tej s a l i p o p r a w e j r ę c e p o k ó j b ia ło m a lo w a -n y , w -n im g a r d e r o b e k d w ie , z k o m in k a m i, o t r z e c h d u ż y c h o k n a c h . P o k ó j d r u g i z s u f ite m p łó c ie n n y m m a lo w a n y m , o j e d n y m k o m in k u , b e z p ie c a , p o d ło g a z t a r c ic m ie js c a m i p o d z iu r a w io -n a i -n a d b u t w ia ła , o k ie -n w ty m p o k o ju tr z y . P o k ó j tr z e c i z s u f ite m p łó c ie -n -n y m m a lo w a n y m , o j e d n y m k o m in k u , b e z p ie c a , w n im o k ie n c z t e r y i p o d ło g a z t a r c ic d o b r a . P o k ó j c z w a r ty , w n im o k ie n tr z y , z p o d ło g ą d o b r ą , p ie c e m 1 k o m in k ie m d o b r e m i, z k t ó r e g o d r z w i p o d w ó j n e w y c h o d z ą d o s ie n i. P o l e w e j r ę c e s a li p o k ó j p ie r w s z y o d w ó c h g a b in e c ik a c h w j e d n y m k o m in e k a w d r u g im p ie c k a f lo w y , z o k n a m i tr z e m a i p o d ło g ą z t a r c ic . P o k ó j d r u g i z k o m in k ie m b e z p ie c a , p o d ło g ą n i e c o n a d b u t w ia łą i o k n a m i tr z e m a , z s u fite m m a lo w a n y m k t ó r e g o ś m o n a r c h y . Potkój t r z e c i z k o m in k ie m b e z p ie c a , p o d ło g a z t a r c ic tr o c h ę n a d p s u ta , o k i e n w n im c z t e r y , s u fit z a ś n a p łó t n ie d a n y z m a lo w a n ie m p o b o k a c h C z t e r e c h M o n a r c h ó w i in s z y c h w ś r o d k u s z t u k a t e r y i. P o k ó j c z w a r t y , w k tó r y m j e s t p ie c i k o m in , o ü n a - m i tr z e m a , i p o d ło g ą z t a r c ic d o b r ą . Z t e g o p o k o ju d r z w i w y c h o d z ą d o s ie n i. W ty c h z a ś w s z y s t k i c h p o k o j a c h s ą d r z w i p o d w ó j n e , n a z a w ia s a c h z z a m k a m i d o b r e m i, t u d z ie ż o k n a w a r k u s z o w e t a fle o p r a w n e w r a m y d ę b o w e z z a w ia s k a m i i h a c z y k a m i w s z y s t k i e d o b r e . W s a m e j z a ś s i e n i j e s t s k le p c z y l i p iw n ic a p o j e d -n e j s t r o -n ie a p o d r u g ie j s c h o d k i -n a g ó r ę , g d z ie z -n a j d u j e s i ę o b s z e r -n a (k a p lica , w n ie j o k ie n tr z y , z p o d ło g ą z t a r c ic d o b r ą , g a r d e r o b e k d w ie n a s c h o w a n i e , z o k -n a m i d w ie m a d o b r e m i. O f f ic y n a z f u n d a m e n te m m u r o w a n a d la p o m ie s z c z e n ia z im o w e g o , w k tó r e j n a j e d n y m r o g u z n a j d u j e s i ę p o k o j ó w p i ę ć z tr z e m a g a r d e r o b a m i, p i e c e i k O m in y in -s z e g o z g r u n tu p o tr z e b u ją [f. 667 v .j p r z e -s t a w ie n ia , t y n k o w a n ia ta k w e w n ą t r z j a k o i p o w ie r z c h u w a p n e m u tr z y m u j e s ię . W s ie n i p o s a d z k a c e g la n a , w p o k o j a c h z a ś p o d ło g i w s z ę d z i e p o tr z e b a n o w e j . W ś r o d k u z a ś te j o f f i c y n y s ą d w a p o k d j e z d w ie -m a g a r d e r o b a -m i, z p ie c a -m i i k o -m in a -m i, a l e r e p e r a c y i p o tr z e b u ją . N a d r u g i-m r o g u t e j o f f i c y n y k u c h n ia w i e l k a , d o n ie j iz b d w ie z k o m o r ą n a w ę g l e , z d r z w ia m i n a z a w i a s a c h z h a c z y k a m i d o b r e m i, p ie c d o p i e c z e n i a c h le b a d o b r y , o g n is k o - d u ż e w ś r o d k u te j k u c h n ie z c e g ł y m u r o w a n e , k a s t r ó le p o b o k a c h , s t ó ł w i e l k i o d w s z e l -k ie j p o tr z e b y . W c a łe j ż e o f f i c y n i e j e s t o -k ie n c z t e r d z ie ś c i c z e ś ć N o 46, a l e w n ic h w i e l e s z y b p o t łu c z o n y c h , d la c z e g o r e p e r a c y i p o tr z e b u ją . D a c h d o b r y z w łc tsk a s t a w ia n y , p o o b u s t r o n a c h c z e r w o n ą f a r b ą m a l o w a n y a w ś r o d k u z ie lo n ą , z d y m n ik a m i, o t r z e c h o k n a c h ta k n a d z ie d z in ie c j a k o i n a ty ł. K o m in ó w m u r o w a n y c h d o b r y c h p ię ć z a ś i k o m in y w t e j o i f ic y n i e j e d n o z g r u n tu p o o b a la n e , a d r u g ie p r z e -s t a w i e n i a p o tr z e b u ją . N a p r z e c iw k o te j o f f i c y n y s t a j n ia d r e w n ia n a , tą fo r m ą b u d o w a n a c o 1 o f f ic y n y , n a j e d n y m r o g u j e s t r e z y d e n c j a k o n iu s z o w s k a o t r z e c h p o k o ja c h , to jeist w p o k o -j u -j e d n y m p i e c i k o m in z n a -jd u -ją s i ę , z o k n a m i p a r t e p o t łu c z o n e m i d w a , z a ś p o k o ik i b e z p i e c ó w z d r z w ia m i n a z a w ia s a c h d o b r e m i. S ta j n ie d w i e w ś r o d k u z p r z e g r o d a m i n a k o n i e d w a d z ie ś c ia i c z t e r y z e w s z e lk im p o r z ą d k ie m d o b r e , t u d z ie ż p o d ru -g ie j s t r o n ie n a k o n i t y l e ż , t a k ż e z p o r z ą d k ie m d o b r a , p o d ło -g ą , ż ło b k a m i, d r a b in a m i i k o m o r ą j e d n ą . W t y m ż e m ie j s c u w o z o iw n ia n a p o w o z y , w k tó r e j p o d ło g a d o b r a , z k o m o r ą n a s y p a n i e z b o ż a , d a c h z w ł o s k a d a w a n y , p r z y o b y d w ó c h s t r o n a c h c z e r

-w o n ą fa r b ą m a lo -w a n y a ś r o d k ie m z ie lo n ą . N a d r u g im r o g u iz b y c z y l i p o k o ik i, d la m ie s z k a n ia d la m u r g r a b ie g o tr z y , z p ie c e m i k o m in k ie m , a l e n i e g o r e p e r a c y i p o -tr z e b u je , o k ie n -tr z y , m ie js c a m i s z y b y w y t łu c z o n e z p o d ło g ą d o b r ą i d r z w ia m i n a z a w ia isa c h d o b r e m i. S tu d n ie d w ie , j e d n a p r z y k u c h n i w k tó r e j w o d a a d r u g a p r z y s t a j n i ś le p a , d la p r o p o r c y i t y l k o w y b u d o w a n a , p o d w y s t a w a m i o b y d w ie , n a s z e ś c i u s łu p a c h d r e w n ia n y c h , s z k u d ła m i p o b ite .

Za o f fic y n a m i j e s t d o m e k m u r o w a n y [f. 66 8 ] d la s t r ó ż a p a ł a c o w e g o z k o m in e m m u r o w a n y m i o k n a m i d w ie m a , s z k u d ła m i p o b ity . O g r ó d w ło s k i, a l e z a n ie d b a n y , n a k tó r y m p la c u t y lk o z n a k i p o z o s t a łe k w a t e r , u r z u w d I r u k t o w e g o , a l e s t a r e g o j e s t c ir c it e r 50, o p a r k a n io n y d y la m i w s łu p y i o b s a d z o n y g r a b ią o k o ło . S z p a le r z j e d n e g o k o ń c a w y s a d z o n y , t a k ą ż g r a b in ą c z y l i u l i -c a d o d r u g ie g o k o ń -c a p a r k a n u . W t y m ż e o g r o d z ie j e s t m u r o w a n a p iw n i-c a , a l e z r u j-n o w a j-n a b e z d r z w i i o k j-n a [...]" d a le j o p is w s i i f o lw a r k ó w d o f. 673. A G A D , C a s tr . V i e l . o b i. 2 4, F. 666. A N E K S 2 [F. 416] I n w e n ta r z s t a r o s t w a s o k o ln ic k ie g o i (...) n a g r u n c ie m ia s t e c z k a S o k o ln ik i w p a ła c u t y m ż e b ę d ą c y m d n ia 19 m a r c a r o k u p a ń s k ie g o 1774 [F. 418] „ N a jp r z ó d b r a m a d o p a ła c u , w k t ó r e j w r o t a s z t a c h e t o w e z ł e o d w ó c h p o b o c z n y c h f o r tk a c h , d a le j o d t e j b r a m y id ą c w k o ło d z ie d z iń c a s z t a c h e t y r ż n ię t e w s łu p y d r e w n ia n e , m ie js c a m i p a r k a n z ż e r d z i, o b o k p a ła c u t a k ż e s ą s z t a c h e t y z ł e w s łu p y s z n u r o w a n e , z t y n k u o p a d łe a old n ic h b ra m a d r u g a , p o d o b n ą r o b o tą c o i p ie r w s z a , z ła , n a w y j e ż d z i e [k u ] w s i d z ie d z in ie c m a lo w a n y , r ó w n y , w i e l k i . P a ła c d r e w n ia n y s t a r y w p ó ł n a d p s u t y , g lin ą i w a p n e m t y n k o w a n y , a le o d d z ie d z iń c a z g r u n tu o p a d ły z g l i n y i ś c i a n y p o b u t w ia ły , z n a c z n e j a w c z e s n e j p o tr z e b u je r e -p e r a c y i. W ie r z c h , c z y l i d a ch , g o n ta m i -p o b ity , z ły , c z e r w o n y a w śr o d k u w y ż s z y z ie lo n o m a lo w a n y . W c h o d z ą c d o p a ła c u d i z w i p o d w ó j n e z ł e n a z a w ia s a c h z z a m -k ie m d o b r e m . S ie ń , w -k tó r e j oflcien d w a d u ż y c h , j e d n o z t y c h z e p s u t e , p o s a d z -k a c e g la n a , ś c i a n y w k o ło i p u ła p m a lo w a n e p o d k le j . S a la o d w ó c h d u ż y c h o k n a c h , z k t ó r y c h j e d n o n a d p s u t e , t y lu ż k o m in k a c h s z a f i a s t y c h , p o d ło g a c e g la n a , p u ła p p o d k le j m a lo w a n y , w ś r o d k u z a ś d r z w i p o d w ó j n e , d o b r e , n a z a w ia s a c h z z a m k ie m d o ln y m . P o p r a w e j r ę c e z t e j ż e s a li p o k ó j , w k tó r y m d w i e g a r d e r d b y z k o m in k ie m j e d n y m i p ie c e m n a d w o j e d z ie lą c y m , o t r z e c h o k n a c h d o b r y c h . D r z w i w n im t r o je p o d w ó j n y c h z z a w ia s a m i [f. 418 v .] i z a m k a m i d o b r e m i, p o d k le j m a lo w a n e m i, p o d ło g a z ła . Z k tó r e g o w c h o d z ą c p o k ó j d r u g i z s u f it e m p ł ó c i e n n y m , p o d k le j m a lo w a n y m , z h is t o r ią V e n u š a [!], o t r z e c h o k n a c h d o b r y c h z k o -m in k ie -m j e d n y -m , d r z w i j e d n e p o d k le j -m a lo w a n e n a z a w ia s a c h z z a -m k ie -m d o ln y -m , p o d ło g i d o b r e . W y c h o d z ą c z t e g o , p o k ó j o c z t e r e c h o k n a c h d o b r y c h , z k o m in k ie m j e d n y m , s u f ite m p łó c ie n n y m p o d k le j m a lo w a n y m h is t o r ią P a lla d y , d r z w i p o d k le j m a lo w a n e [p o d k le j — p o w t ó r z o n e ] n a z a w ia s a c h z z a m k ie m d o b r e m , p o d ło g ą c z ę ś c i ą z ła . W y c h o d z ą c z t e g o p r z e d p o k ó j o t r z e c h o k n a c h d o b r y c h z s u f ite m m a -lo w a n y m , p o d ło g ą z łą , d r z w ia m i j e d n e m i n a z a w ia s a c h z z a m k ie m , d o b r e m i. Id ą c z s ie n i, p o k ó j p o l e w e j r ę c e o t r z e c h o k n a c h , t r o jg u d r z w ia c h z z a w a r c ie m z z a m k a m i d o b r e m i, p o d ło g a c z ę ś c i ą z ła , z k o m in k ie m j e d n y m i p ie c e m n a d w ó j e d z ie lą c y m z ły m , p u ła p e m m a lo w a n y m p o d k l e j . W y c h o d z ą c z t e g o , p o k ó j o t r z e c h o k -n a c h , z k tó r y c h j e d -n o -n a d p s u te , d r z w ia m i j e d -n y m i -n a z a w ia s a c h d o b r e m i, p o d k le j

m a ło w a n e m i, k o m in k ie m j e d n y m , p o d ło g ą c z ę ś c i ą z lą , s u fite m p łó c ie n n y m p o d k le j m a lo tw a n y m h is t o r ią C z t e r e c h M o n a r c h y i N im p h , Z k t ó r e g o w y c h o d z ą c , p o k ó j o tr z e c h o k n a c h d o b r y c h , d r z w ia m i j e d n e m i n a z a w ia s a c h z z a m k ie m d o b r e m i, k o -m in k i, -m j e d n y -m , p o d ło g ą z łą , z s u f ite -m p łó c ie n n y -m n a p łó t n ie -m a lo w a n y -m h is to r ią N ie t r w a ł o ś c i. W y c h o d z ą c z t e g o p o k o ju , tr z y o k n a w n im d o b r e z g a r d e r o b a m i z t a r c ic p r z e f o r s z to w a n y m i d w ie m a , z k a m in k ie m j e d n y m , d r z w ia m i j e d n y m i na z a w ia s a c h z z a m k ie m d o b r y m , p o d ło g ą z łą , s u fite m p łó c ie n n y m w a,p n em b ie lo n y m . W s a m e j z a ś s i e n i j e s t s k le p , c z y l i p iw n ic z k a , p o j e d n e j s t r o n ie a p o d r u g ie j s t r o -n i e s c h o d k i d o k a p lic y , k tó r a ta k w i e l k a j e s t [ja k ] s a la -n a d o le , w -n ie j łą w e k s z e s n a ś c i e p o o b u s t r o n a c h , to j e s t n a j e d n e j p o o s ie m , o b r a z z m e n s ą d r e w n ia n ą d o M s z y Ś w i ę t e j , k a w a łe m fo r s z t o w a n ia n a d z a k r y s tią , o k n a m i d w ie m a n a d ip su ty m i, p o d ło g ą d o b r ą , ś c i a n y p o d k le j m a lo w a n e w p ila s t r y i f ig u r y A p o s t o ła [z] d r z w ia -m i p o d w ó jn e -m i z k la -m k ą , s k o b le -m i w r z e c ią d z e -m . P r z e d k a p lic ą w s ie n i g a r d e r o b k i d w ie z t a r c ic f a r s z t o w a n e , w te j z a ś s i e n i o k ie n d o b r y c h tr z y (f. 419] i p o d ło g a d o b r a , ś c i a n y z a ś w s k r o ś p r z e g lą d a j ą o d z g n iliz n y d r z e w a . Z te j z a ś s i e n i s c h o d k i n a g ó r k ę n a w ie r z c h k a p lic y . O f f ic y n a z f u n d a m e n tu m u r o w a n a d la z im o w e g o m ie s z k a n ia , w k tó r e j o f f ic y n ie n a j e d n y m r o g u p o k o j ó w p ię ć z tr z e m a g a r d e r o b a m i, p i e c e , k o m in y , p o d ło g a p o tr z e b u ją m ie js c a m i r e p e r a c y i. T y n k o w a n ia w e w n ą t r z i p o w ie r z c h u w a p n e m tr z y m a ją s i ę d o tą d , w s i e n i a c h p a d ło g a c e g la n a . W ś r o d k u z a ś te j o f f ic y n y są d w a p o k o j e z d w ie m a g a r d e r o b a m i, p ie c a m i i k o m in k a m i n a d r u j- n o w a n e m i, n a d r u g im r o g u te j o f f i c y n y k u c h n ia w ie lk a z o g n is k ie m , fa je r k a m i, p ie c e m p ie k a r s k im . W le j k u c h n i fo r s z t o w a n ia t r o je n a s p iż a r n ię , w ę g l e — t a m ż e d r z w i p o d w ó jn e z łe z ta k im ż z a m k ie m , u r e s z t y d r z w i s k o b le i w r z e c ią d z e . W t e j ż e c a łe j o k ie n w s z y s t k i c h c z t e r d z ie ś c i s z e ś ć , n a d t łu c z o n y c h p ię t n a ś c ie , w i ę c p o tr z e b u ją r e p e r a c y i, d a c h d o b r y p a d g o n ta m i c z e r w o n o , a w ś r o d k u w y ż s z y z ie lo n o m a lo w a n y , z d y m -n ik a m i, o t r z e c h o k -n a c h , ta k z t y łu ja k i z .p rzod u , k o m i-n ó w p ię ć . N a p r z e c iw k o te j o f f i c y n y s t a j n ie {...]" d a le j d o f. 42 o p is : s t a j n i, d w ó c h stu d n i, b u d y n k ó w f o l -w a r c z n y c h z f o lw a r k ie m „ d r u g im " , c h l e w ó w , o b ó r , o g r o d u w i e l k i e g o , m ie lc u c h a , s t o d o ł y , g o r z e ln i, s u s z a r n i, h a n d e r n i d o k o n s e r w o w a n ia r y b , w ia t r a k ó w , g o ś c iń c a , r a t u s z a z g ó r n ą k o n d y g n a c j ą („ n a d o l e s ą iz b y tr z y , n a g ó r z e d w ie " ), d o m ó w p a ń s -k ic h , c e g i e l n i , d o m ó w 67 m ie s z c z a n s o -k o l n i c -k i c h , p u s t -k o w ia n itp . o r a z in n y c h w s i, d o f. 428 v . A G A D , C a s tr . V ie lu n . o b i. 2 9 a. A N E K S 3 O p is w s i i m ia s t e c z k a S o k o ln ik (S. 6] „ W t e j w s i j e s t p a ła c , d o k t ó r e g o w j e ż d ż a j ą c j e s t b r a m a o d w ó c h poi- b o c z n y c h f o r tk a c h m u r o w a n a , w k tó r e j w r o t a n o w e s t o la r s k ą r o b o t ą , o d w ó c h ta K o ż p o b o c z n y c h fu r tk a c h n a z a w ia s a c h . D a le j id ą c w k o ło d z ie d z iń c a j e s t w a l s y p a n y z z ie m i. O b o k p a ła c u s ą d w ie f o r tk i m a łe , m u r o w a n e , w k t ó r y c h d r z w i z e s z t a c h e c ik o w s t o la r s k ą r o b o t ą n a z a w ia s a c h . D a le j s z t a c h e t y n o w e w s ł u p y m u r o -w a n e i o d z ie m i n a d -w a ł o k c i e p o d m u r o -w a n e , to -w s z y s t k o n o -w o -w y s t a -w i o n e . B ra-m a d r u g a , p o d o b n ą r o b o t ą c o i p ie r w s z a n o w a n a w y j e ź d z i e k u w s i. B r a ra-m a tr z e c ia , p o d o b n ą ż r o b o t ą c o p ie r w s z a i d r u g a , n a w y j e ź d z i e k u W ie r u s z o w u . [s. 7] P a ła c p r z e z t e r a ź n ie j s z e g o J a ś n i e W ie lm o ż n e g o S ta r o s t ę n o w o w m a s ę m u r o w a n y , d o