Uniwersytet Łódzki
Droga do niepodległości – działania instytucji opieki nad dziećmi w Łodzi w czasie I wojny światowej. Wybrane przykłady.
Początek działań zbrojnych podjętych w ramach tzw. Wielkiej Wojny w sierpniu 1914 r. był dla mieszkańców Łodzi sporym zaskoczeniem1. Z niepokojem obserwowano toczące się
z dnia na dzień wydarzenia militarne, polityczne, społeczno-ekonomiczne: bombardowanie i zniszczenie Kalisza (wieści docierające do Łodzi o pacyfikacji tego miasta przez oddziały niemieckie wzbudziły wśród ludności cywilnej niepokój i dezorientację, wręcz obawiano się powtórzenia wydarzeń kaliskich2), mobilizację łodzian, chaos w działaniach administracji
i dwukrotną ewakuację rosyjskich władz oraz urzędów, zawieszenie operacji bankowych, zniknięcie z obiegu bilonu, zamknięcie lub ograniczenie pracy fabryk, braki w aprowizacji, podwyżkę cen artykułów spożywczych, exodus ludności czy cenzurę prasy3.
Wobec tych wydarzeń społeczeństwo łódzkie przyjmowało różne postawy. Niektórzy mieszkańcy opuścili Łódź, inni postanowili trudne chwile przeczekać w mieście – nie przewidując, że niedaleką konsekwencją działań wojennych będą ogromne trudności w zdobyciu elementarnych artykułów koniecznych do życia, jeszcze inni – poczuwając się do obywatelskiego obowiązku zapewnienia w mieście spokoju (w obliczu ustępującej administracji carskiej) przystąpili do utworzenia tymczasowego organu władzy samorządowej, którego głównym zadaniem miało być zabezpieczenie potrzeb mieszkańców w obliczu wojny oraz utrzymanie porządku publicznego. Rolę tę pełnił, powołany do życia w pierwszych tygodniach sierpnia 1914 r. przez środowisko łódzkiej burżuazji i inteligencji, Główny Komitet Obywatelski (GKO)4. Organizacją współpracującą z Komitetem, powstałą
w tym samym czasie z inicjatywy lokalnych działaczy społecznych był Komitet Obywatelski Niesienia Pomocy Biednym (KONPB)5. Jego zadanie polegało na organizowaniu i udzielaniu
pomocy materialnej (głównie żywności i zapomóg) najuboższym mieszkańcom miasta
1 Wojna, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 1.
2 W. Bortnowski, Ziemia łódzka w ogniu, Łódź 1969, s. 58–63.
3 Zob. M. Hertz, Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 1933, s. 1–7; W. Bortnowski, Ziemia łódzka…, s. 66–73; W. Puś, K. Badziak, Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), w: Łódź. Dzieje miasta. Tom I.
Do 1918 r., red. R. Rosin, Łódź 1980, s. 297; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945. Studium organizacyjno-historyczne, Łódź 1990, s. 257–258; K. R. Kowalczyński, Łódź 1914. Kronika oblężonego miasta, Łódź 2010, s. 22–40; J. Walicki, Samoorganizacja społeczeństwa Łodzi w obliczu wybuchu wojny i działań wojennych w 1914 r., w: Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej, red. K. Radziszewska,
P. Zawilski, Łódź 1911, s. 82–84.
4 Odezwa do obywateli, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 2; Z Komitetu Obywatelskiego, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 190, s. 3; Do mieszkańców miasta Łodzi!, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 191, s. 3.
Uniwersytet Łódzki
niezależnie od narodowości, wyznania czy pochodzenia, w tym także podopiecznym wielu funkcjonujących w mieście instytucji dobroczynnych6.
Szeroką akcję pomocową GKO i KONPB prowadził w najtrudniejszym dla mieszkańców okresie – podczas tzw. bitwy o Łódź, toczonej w dniach od 18 listopada do 6 grudnia7. Wskutek walk przeciwnych armii miasto znalazło się w samym centrum linii
frontu, jego przedmieścia były bombardowane i niemal odcięte. Mieszkańcy znaleźli się w krytycznej sytuacji: brakowało żywności8, opału, lekarstw, środków higienicznych. Ciężka
sytuacja, zwłaszcza aprowizacyjna i finansowa, panowała również w późniejszym okresie, podczas okupacji miasta przez władze niemieckie9. Po rocznej działalności, w lipcu 1915 r.
GKO został rozwiązany, a gospodarkę miejską przejął nominowany Magistrat. Likwidacji uległ także KONPB, na jego miejsce powołano Delegację Niesienia Pomocy Biednym, która akcją pomocy kierowała aż do uzyskania niepodległości w listopadzie 1918 r.10
Opieka nad dziećmi inicjowana przez różne środowiska
Oprócz struktur lokalnych podejmujących inicjatywy w kierunku wspierania potrzebujących, w działania pomocowe włączyły się w tym czasie łódzkie organizacje i instytucje filantropijne, powołane do życia jeszcze przed I wojną. Miały charakter wyznaniowy i narodowościowy, i obejmowały swym zasięgiem osoby dorosłe: chore, kalekie, w podeszłym wieku, bezdomne, bezrobotne, opuszczone, jak również młodzież i dzieci.
Pomoc niesiona dzieciom w okresie I wojny światowej, chociaż miała charakter wielopłaszczyznowy, to w maksymalnym zakresie polegała na zapewnieniu bezpieczeństwa oraz zagwarantowaniu środków do życia. Organizowana była przez różne grupy społeczne, zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej – poprzez prowadzenie placówek przeznaczonych do opieki nad dzieckiem, jak też w wymiarze doraźnym – poprzez akcje mające na celu 6 Początkowo, KONPB pod przewodnictwem pastora kościoła ewangelickiego Rudolfa Gundlacha podjął decyzję o nieudzielaniu zapomóg pieniężnych, a jedynie wydawaniu artykułów spożywczych w naturze. W obliczu jednak głodu panującego w mieście organizował pomoc pieniężną (zapomogi, pożyczki), pomagał ubogim w urządzaniu tzw. zagonków oraz urządzał własne i wspierał tanie kuchnie powstające przy organizacjach robotniczych i kulturalnych. M. Hertz, Łódź w czasie…, s. 64; A. Stawiszyńska, Życie codzienne
mieszkańców Łodzi w czasie I wojny światowej. Wybrane zagadnienia, w: Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011, s. 108, 110.
7 J. A. Daszyńska, Operacja Łódzka w przededniu setnej rocznicy. Zagadnienia wstępne, w: Operacja Łódzka…, s. 9–11; M. Jagiełło, Operacja łódzka – wielka bitwa manewrowa I wojny światowej, w: Operacja Łódzka…, s. 13–14.
8 Więcej zob. M. J. Szymański, Wojenny chleb (nie)powszedni. Łódź w niemieckim systemie zaopatrzenia w produkty i surowce zbożowe na terenie okupowanego Królestwa Polskiego podczas I wojny, [w:] Operacja…,
s. 92–94.
9 Od dnia 6 XII 1914 r. rozpoczęła się okupacja miasta przez władze niemieckie, trwała do końca I wojny.
Uniwersytet Łódzki
dożywianie dzieci, zaopatrzenie w odzież, bieliznę, obuwie czy zorganizowanie opieki lekarskiej. Warto nadmienić, że w placówkach typu: sierocińce, przytułki, ochronki, szkoły, szpitale, przychodnie i ambulatoria, w zależności od potrzeb podopiecznych i ich sytuacji materialnej, udzielano także pomocy w postaci rozdawnictwa żywności czy lekarstw. Formy opieki stałej uzupełniano, więc formami opieki doraźnej.
Wśród środowisk podejmujących działania pomocowe na rzecz dzieci w okresie I wojny światowej można wytypować następujące: 1) GKO wraz z Sekcją Szkolną, KONPB z Sekcją Kobiet i Komitetem Tanich Kuchni oraz, powstałą po 1915 r., Łódzką Miejscową Radę Opiekuńczą i Delegację Niesienia Pomocy Biednym – jako organy działające z ramienia lokalnych władz administracyjnych; 2) organizacje filantropijne (głównie Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności i Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności); 3) środowisko lekarskie; 4) środowiska kościelne wszystkich wyznań; 5) kręgi przemysłowców; 6) stowarzyszenia i związki robotnicze; 7) partie polityczne.
W przypadku organizacji i instytucji filantropijnych, należy dodać, że w zasadzie kontynuowały podjęte przed wojną, a wynikające z celów statutowych, działania opiekuńcze na rzecz dzieci.
Problematyka opieki nad dziećmi w latach 1914–1918 w niniejszym artykule została omówiona w oparciu o wybrane przykłady. Starano się wskazać niektóre, z wielu działających w tamtym okresie instytucji czy placówek, podejmujących wieloaspektowe działania na rzecz dzieci. Jak wykazała analiza ich działalności, w zdecydowanie trudnym okresie, nie tylko kontynuowały misję wynikającą z przyjętych założeń statutowych, ale starały się przyjść z pomocą jak największej liczbie podopiecznych.
Ochronki Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności
Jedna z największych organizacji filantropijnych ówczesnej Łodzi, istniejące od 1885 r. Łódzkie Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności (ŁChTD)11, prowadziło w latach
I wojny trzy placówki opiekuńczo-wychowawcze przeznaczone dla dzieci. Ochronki ŁChTD, do których uczęszczały dzieci w wieku przedszkolnym (3–7 lat) mieściły się w różnych punktach miasta: Ochrona I przy ul. Smugowej 6, Ochrona II – przy ul. Św. Karola 16
11 ŁChTD działało w latach 1885–1940. Największy rozwój organizacji odnotowano przed I wojną światową, do 1914 r. powołano do życia 20 instytucji o charakterze socjalnym, opiekuńczym, zdrowotnym i dydaktyczno-wychowawczym. W okresie międzywojennym niektóre placówki zlikwidowano, inne uległy reorganizacji; pod koniec działalności Towarzystwo posiadało 7 instytucji. Poza formą opieki instytucjonalnej organizacja włączała się w udzielanie wsparć doraźnych. Zob. J. Sosnowska, Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza
Uniwersytet Łódzki
(obecnie Żwirki 16) i Ochrona III – przy ul. Wysokiej 2812. Roztaczały opiekę nad dziećmi
z ubogich rodzin robotniczych. Ochronka I i III przeznaczona była dla dzieci wyznania rzymsko-katolickiego, Ochronka II – w przeważającej liczbie dla dzieci ewangelików. Placówki te, w początkowym okresie funkcjonowania pełniły głównie rolę opiekuńczą, zapewniając dzieciom, oprócz nadzoru, przede wszystkim wsparcie materialne w postaci posiłków i odzieży, jak również pomoc lekarską. Przy każdej z nich działała szkoła elementarna, której uczniów starano się otaczać taką samą opieką jak wychowanków ochronek. Przed I wojną, podstawę finansową tych instytucji stanowiły składki członków, ofiary pieniężne i w naturze oraz wpłaty rodziców za pobyt dzieci w ochronie.
W czasie wojny 1914–1918 diametralnie zmieniła się sytuacja ekonomiczna placówek dla dzieci. Zarządy i Komitety Ochronek, chociaż dokładały wszelkich starań, aby zajęcia odbywały się na dotychczasowych zasadach, w obliczu niepewności wynikającej z działań wojennych i w związku z kłopotami finansowymi, zastanawiały się nad kwestią dalszego ich funkcjonowania. Ostatecznej decyzji o zawieszeniu działalności uniknięto dzięki subsydiom otrzymywanym najpierw z ramienia GKO i KONPB, potem Delegacji Niesienia Pomocy Biednym przy Magistracie miasta Łodzi i Łódzkiej Miejscowej Rady Opiekuńczej (ŁMRO), a także dzięki wsparciu społecznemu13. Pod koniec wojny, w udzielanie ochronkom pomocy
finansowej włączyło się Ministerstwo Zdrowia Publicznego oraz Amerykański Czerwony Krzyż. Najwięcej środków finansowych przeznaczano w ochronkach na aprowizację, wynagrodzenia pracowników, utrzymanie budynków oraz na zakup odzieży i obuwia dla dzieci. Warto nadmienić, że w czasie bitwy o Łódź ucierpiał gmach Ochrony III przy ul. Wysokiej w bliskości, którego wybuchł pocisk14.
Jak nadmieniono, w latach 1914–1918 ochronki ŁChTD kontynuowały działalność tak, więc do placówek nadal przyjmowano dzieci z rodzin robotniczych o wysokim stopniu ubóstwa, sieroty i półsieroty. O potrzebie istnienia tego rodzaju instytucji świadczyć może liczba dzieci doń uczęszczających, bowiem w Ochronach I i III odnotowano o wiele wyższą frekwencję niż przed wojną. Na podstawie niepełnych danych wiadomo, że w roku szkolnym 1914/1915 do Ochronki przy ul. Smugowej 6 uczęszczało 574 dzieci, w latach 1917–1918
12 I Ochronkę powołano do życia w 1889 r., II – w 1894 r., III – w 1899 r. Inicjatorkami placówek były kobiety skupione w tzw. komitetach damskich działających w strukturach ŁChTD (wywodzące się głównie z bogatych sfer miasta), jak również środowiska kościelne.
13 Pod koniec wojny, dzięki ŁMRO placówki nabywały produkty żywnościowe po cenach niższych od obowiązujących na rynku oraz korzystały z zapomóg. J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 242, 255, 268. 14 Bliższych informacji na ten temat nie odnaleziono, wiadomo tylko, że w dokumentacji Ochronki III, w
Uniwersytet Łódzki
liczba podopiecznych wynosiła około 42515. W Ochronie przy ul. Wysokiej 28, w 1916 r.
objęto opieką 220 dziewcząt i chłopców (dzieci w wieku przedszkolnym i uczniowie)16.
Inaczej przedstawiała się sytuacja w przypadku Ochronki II przy ul. Św. Karola 16. W 1915 r. korzystało z niej 400 dzieci (przedszkolnych i szkolnych), czyli o połowę mniej niż przed wojną17, w 1916 r. uczęszczało doń 380 dzieci: 200 ewangelików i 180 katolików, natomiast
w czerwcu 1918 r. liczba dzieci uległa dalszemu zmniejszeniu i ogółem wynosiła 240 wychowanków18.
Szczególną rolę ochronki pełniły w zakresie dożywiania podopiecznych i udzielania pomocy medycznej. W Ochronce I i III, w 1917 r. spożywali oni ciepły posiłek złożony z chleba i zupy, dzieci wątłego zdrowia otrzymywały też śniadanie: kawę z mlekiem i kromkę chleba oraz podwieczorek: kaszę manną z mlekiem19. Pod koniec wojny posiłki były bardziej
kaloryczne, na śniadanie dzieci jadły barszcz z kartoflami, kaszę z masłem lub zacierki z masłem, a na obiad – ryż z mlekiem i cukrem albo zupę: kapuśniak, krupnik, grochówka, barszcz. Jeden posiłek w ciągu dnia otrzymywały dzieci z Ochronki II, na obiad podawano przeważnie zupę w ilości ¾ litra: barszcz, krupnik, zacierki20. Dzienne wyżywienie jednego
dziecka kształtowało się w badanym okresie na poziomie 12 – 23 fenigów, a całkowity koszt utrzymania wynosił od 26 do 52 fenigów.
Opiekę lekarską nad dziećmi (raz w tygodniu, bezinteresownie) sprawowali lekarze: dr Jelszański (od listopada 1917 r.) i dr Libiszowski (w 1918 r.) w Ochronie I; dr K. Haberlau w Ochronie II; dr Bronisław Knichowiecki (w 1915 r.) i dr Brunon Czaplicki (w 1918 r.; w tym okresie za cotygodniowe wizyty płaciła ŁMRO) w Ochronie III. Stan zdrowia dzieci, z powodu drożyzny, niedożywienia, skąpej bielizny i odzieży oraz złych domowych warunków sanitarno-higienicznych, był przyczyną chorób, takich jak: gruźlica, anemia, tyfus plamisty, szkarlatyna, odra, błonica i świerzb. Raz lub dwa razy w tygodniu, pod opieką
15 Dla porównania, w 1912 r. liczba dzieci w Ochronie I wynosiła 312. Tamże, s. 229, 243. 16 W 1912 r. było ich 170. Tamże, s. 261.
17 W 1912 r. w Ochronce II i szkole było 785 dzieci. Tamże, s. 248.
18 Prawdopodobną przyczyną zmniejszenia w okresie I wojny liczby dzieci w Ochronce II (tzw. ewangelickiej) był ogólny spadek liczby mieszkańców Łodzi, w tym narodowości niemieckiej, utożsamianej z wyznaniem ewangelickim. Proces ten, w świetle ustaleń J. K. Janczaka, osiągnął stan krytyczny na początku 1918 r. Ludność wyznań ewangelickich zmniejszyła się o połowę (1911 r. – 71,9 tys., 1918 r. – 38,9 tys.). Por. J. K. Janczak, Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820–1918, w: Polacy – Niemcy – Żydzi w Łodzi
w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997, s. 46–47.
19 W 1917 r. w Ochronce I wydano 111 605 obiadów, 8 657 śniadań i 800 podwieczorków, a w Ochronce III 76 550 porcji ogółem.
20 W lipcu 1918 r. w Ochronce II wydano 5 220 obiadów, a miesiąc później dla 291 podopiecznych przygotowano 5 756 obiadów oraz 250 śniadań dla dzieci przychodzących bez pierwszego posiłku.
Uniwersytet Łódzki
wychowawczyń dzieci korzystały z kąpieli organizowanych nieodpłatnie przez Wydział Zdrowia Publicznego przy Magistracie miasta Łodzi21.
Pomimo okupacji, Zarząd i wychowawczynie ochronek dokładały starań, aby zajęcia dla dzieci toczyły się normalnym trybem. Placówki pracowały od poniedziałku do soboty włącznie, w godzinach od 9.00 do 15.00 lub 16.00. Zajęcia obejmowały pogadanki: przyrodnicze, moralne, etyczne, ale także gry, zabawy, marsze, śpiewy, roboty ręczne. W okresie wakacyjnym większość czasu dzieci spędzały poza budynkiem, urządzano spacery, gimnastykę, śpiew, pogadanki, gry. W świetle dokumentacji Ochronki I, w roku szkolnym 1916/1917 obchodzono szereg uroczystości: w październiku, w Parku Poniatowskiego odbył się „popis gimnastyczny” oraz świętowano setną rocznicę śmierci T. Kościuszki, w grudniu i styczniu dzieci odegrały „Szopkę Polską” i komedyjkę „Królowa Basia”, a 3 maja uczestniczyły w obchodzie Święta Konstytucji, natomiast 1 czerwca zorganizowano wycieczkę do Parku 3-Maja22.
Ograniczenia, głównie natury politycznej i społeczno-ekonomicznej, będące konsekwencją wojny i okupacji, nie przesłaniały Komitetom i Zarządom Ochronek ŁChTD celu, dla którego placówki te zostały powołane. Funkcjonowały przez cały okres wojenny, poszerzając rozmiar pomocy skierowanej do dzieci najbardziej potrzebujących23.
Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi
Inicjatywy związane z opieką higieniczno-lekarską nad dziećmi (głównie niemowlętami) pochodzącymi z ubogich rodzin robotniczych, instytucja łódzkiej „Kropli Mleka” podejmowała od 1904 r.24 Jej założycielami byli lekarze: Stanisław Serkowski i Józef
Maybaum (Marzyński), którzy wraz z grupą społeczników wywodzących się głównie ze środowiska lekarskiego, próbowali przeciwdziałać podawaniu niemowlętom mleka 21 Warto nadmienić, że nie wszystkie dzieci mogły korzystać z kąpieli, niektóre matki z obawy przed przeziębieniem zabraniały tej formy higieny.
22 J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 243–244. Uroczystości poprzedzone były zwykle mszą świętą lub nabożeństwem w kościele.
23 W dokumentacji ŁChTD pochodzącej z roku 1916, a analizującej rok poprzedni czytamy: O (...) ochronkach będących pod egidą naszego Towarzystwa można rzec śmiało, że spełniły swe zadanie mimo braku środków i mimo ogólnej nędzy tych sfer, z których dzieci uczęszczające do ochronek pochodzą. Ochronki borykały się z ciągłym brakiem środków żywnościowych (...), z brakiem obuwia, odzieży a przede wszystkim brakiem materiałów na odzież. Jeżeli ochronki mimo to znowu cały rok przetrwały, to zawdzięczają to tylko energji swych Komitetów i zasiłkom pobieranym z Magistratu. Cytat za: J. Sosnowska, Działalność socjalna…, s. 241–
242.
24 „Kropla Mleka” była sekcją Łódzkiego Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Pamiętnik Towarzystwa „Kropla Mleka” w Łodzi 1904–1926, Łódź [b.r.w.], s. 4; J. Fijałek, J. Indulski, Opieka zdrowotna…, s. 156; Sekcya „Kropli Mleka” przy Oddziale Hygienicznym Łódzkim, „Rozwój” 1905, nr 235,
Uniwersytet Łódzki
zanieczyszczonego, pochodzącego z nieznanego źródła i sprzedawanego w złych warunkach higienicznych. Zachęcali również matki do karmienia naturalnego. Zadanie „Kropli Mleka” polegało na sprzedaży i rozdawnictwie (matkom niemowląt z ubogich rodzin) pasteryzowanego mleka krowiego, badanego wcześniej pod względem bakteriologicznym, propagowanie zasad higieny wieku niemowlęcego i opieka lekarska nad dziećmi chorymi25.
W instytucjach „Kropli” przyjmowano dzieci mające ukończony pierwszy rok życia, ale jak wskazują dane, w 1913 r. na 829 dzieci, 703 było w wieku 1 – 12 miesięcy, a 126 miało od roku do dwóch lat26. Warto nadmienić, że starano się pomóc wszystkim matkom
zgłaszającym się z niemowlętami, bez względu na pochodzenie społeczne, narodowość czy wyznanie. Przed 1914 r. placówki „Kropli Mleka” mieściły się w Łodzi w trzech punktach: w centrum miasta przy ul. Piotrkowskiej 103 (lokal główny) oraz w dwu filiach: przy ul. Placowej 7 (obecnie: Ks. I. Skorupki) i Zgierskiej 15.
Ryc. 1. Matki z dziećmi korzystające z pomocy "Kropli Mleka" w Łodzi
Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, Ł - I, 12/90
Lata 1914–1915, z uwagi na problemy z dostarczaniem mleka do miasta, a następnie z jego zakupem, były dla instytucji bardzo trudne27. Wsparcia finansowego udzielił wówczas
KONPB, a otrzymane zapomogi (200, a następnie 400 rubli miesięcznie), uchroniły placówkę przed zawieszeniem działalności28. Ponieważ dystrybucja mleka pasteryzowanego w stosunku
do liczby zgłaszających się matek z dziećmi była zbyt kosztowna, zadecydowano o rozdawnictwie większej ilości mleka, pochodzącego jednak z różnych źródeł. Odbiór mleka odbywał się w poniedziałki i czwartki od godziny 10 do 12.
25 J. Supady, Działalność łódzkiej Kropli Mleka w latach 1904–1939, „Przegląd Pediatryczny” 1981, nr 6, s. 531. 26 T. Mogilnicki, Z. Prechner, Dziesięciolecie „Kropli Mleka” w Łodzi 1904–1913, Łódź [b.r.w.], s. 15.
27 Dodatkowym utrudnieniem było zniszczenie, w wyniku działań wojennych, zabudowań podłódzkiego majątku Przatów, skąd mleko dowożono.
Uniwersytet Łódzki
Najcięższy okres w działalności, instytucja odnotowała podczas bitwy o Łódź, kiedy dowóz mleka do miasta stał się niemożliwy. Na pół roku, do końca maja 1915 r. całkowicie wstrzymano jego rozdział, a dzieciom wydawano wtedy kleik sporządzony z kaszy oraz cukier29. W obliczu głodu, pojawiła się konieczność dokarmiania dzieci starszych.
Z inicjatywy żony dr. J. Maybauma (Marzyńskiego) – Stefanii, od 10 września 1914 r., w ramach działalności „Kropli”, dzieciom w wieku od 5 do 15 lat gotowano i wydawano obiady. Kuchnię zorganizowano w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 17530. Posiłek był
bezpłatny i składał się z porcji ½ litra zupy (krupnik z kaszy orkiszowej, grochówka, kartoflanka z zacierkami, barszcz)31. Do końca 1914 r., za pośrednictwem własnej kuchni,
„Kropla Mleka” wydała dzieciom 9 980 porcji zupy i była to, obok jej podstawowej działalności, kolejna forma pomocy ratująca zdrowie łódzkich dzieci32.
Rozdawanie mleka dla najmłodszych pacjentów „Kropli” wznowiono 27 maja 1915 r., mleko dostarczała wówczas m.in. mleczarnia ziemiańska w Porszewicach. Od tego czasu wydawano je w dwóch punktach, przy ulicach: Piotrkowskiej 103 i Zgierskiej 15. Zarząd „Kropli” zwrócił się też o pomoc do Komitetu Polskiego w Vevey w Szwajcarii skąd, w połowie lipca 1915 r. otrzymano wagon mleka skondensowanego33. Od października tego
roku niemieckie władze okupacyjne przekazywały „Kropli”, po cenie cła, mączkę Nestle'a, którą rozdawano jako uzupełnienie mleka.
Mając na uwadze krytyczną sytuację żywieniową w mieście, lekarze „Kropli” poszukiwali środków na poszerzenie działalności. Pod koniec 1915 r., w okolicy Górnego Rynku przy ul. Piotrkowskiej 282, w pomieszczeniu ofiarowanym przez właścicieli Fabryki L. Geyera, zorganizowano trzeci punkt wydawnictwa mleka34. Dzięki finansowej pomocy ze
strony władz administracyjnych, wsparciu innych instytucji filantropijnych i zamożniejszych łodzian, w początkach 1916 r. zorganizowano dwa nowe miejsca rozdawnictwa mleka: 29 Nawet po tak skromne pożywienie, w XI 1914 r. zgłosiło się 810 podopiecznych. Liczba niemowląt korzystających z dożywiania kleikiem wahała się od 468 w XII 1914 r. do 910 w V 1915 r. Archiwum Państwowe w Łodzi (APŁ), Główny Komitet Obywatelski w Łodzi (GKO), sygn. 94: Korespondencja „Różnych” do Komitetu Tanich i Bezpłatnych Kuchni 29 III – 30 VI 1915, k. 200; Z tow. „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1915, nr 8, s. 3.
30 Kuchnię dla dzieci S. i J. Maybaumowie (Marzyńscy) urządzili we własnym mieszkaniu. Sami zajmowali się
przygotowywaniem posiłków oraz pokrywali niedobory finansowe powstałe w związku z jej prowadzeniem. Koszty posiłków pokrywano z dobrowolnych ofiar składanych przez lokatorów kamienicy. Zebranie tow. Opieki
nad dziećmi „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1916, nr 21, s. 2–3.
31 Do 15 XI 1914 r. dodatkiem do obiadu była kromka chleba (ok. 15 dag), po tym okresie, z braku pieczywa, zupy wydawano bez chleba
32 Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi za rok 1916, Łódź [b.r.w.], s. 3. Kuchnię dziecięcą prowadzono do połowy kwietnia 1916 r.
33 S. Marzyńska, Działalność Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla Mleka” w Łodzi w ciągu lat
30-tu, „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” 1935, nr 10, s. 610. W X 1915 r. rozdano 4 602 puszki. 34 Pamiętnik Towarzystwa…, s. 17.
Uniwersytet Łódzki
w lutym przy ul. Zgierskiej 130 i w marcu przy ul Rokicińskiej 41 (obecnie: Al. Piłsudskiego). W połowie tego roku otwarto szósty punkt, w podarowanym lokalu przy ul. Rybnej 10 (w lutym 1918 r. punkt ten przeniesiono na ul. Brzezińską 88). Wszystkie punkty „Kropli Mleka” pracowały pod stałą opieką lekarską. Identycznie, jak przed wojną, lekarze badali każde dziecko, ustalano także normę przydziału mleka, udzielano porad w zakresie odżywiania i higieny, a w przypadku choroby dziecko kierowano do szpitala lub ambulatorium.
W 1917 r. „Kropla Mleka” przestała być sekcją Łódzkiego Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego, stając się jednostką samodzielną i niezależną. Przyjęła nazwę: Towarzystwo „Kropla Mleka” w Łodzi35, a w świetle nowego statutu, jej celem była opieka
nad ślubnemi i nieślubnemi niemowlętami i karmiącymi matkami, należącemi do niezamożnej warstwy ludności, bez różnicy narodowości i wyznania, zamieszkałemi w Łodzi i na przedmieściach36. Naczelnym zadaniem organizacji była nadal opieka nad niemowlętami,
a pośrednio także nad ich matkami. Szczegółowe zadania polegały na: udzielaniu matkom wskazówek w zakresie racjonalnego żywienia i wychowania niemowlęcia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na karmienie piersią; zaopatrywanie niemowląt w mleko (bezpłatnie lub za drobną opłatą); udzielanie matkom karmiącym produktów żywnościowych i artykułów codziennej potrzeby; opieka nad kobietą ciężarną (kierowanie do przytułków położniczych lub tworzenie lepszych warunków w domu); kierowanie dzieci chorych do szpitali37. Wiek
dzieci objętych opieką nie mógł przekraczać 24 miesięcy.
Analizując funkcjonowanie łódzkiej „Kropli Mleka” w czasie I wojny światowej, nasuwa się wniosek, że organizacja podejmowała działania pomocowe mające przede wszystkim wymiar zdrowotny, ale niejednokrotnie ratowała dzieci od śmierci głodowej. W świetle sprawozdań, w 1916 r. liczba dzieci objętych jej działaniami wynosiła 19 652, rok później – 18 439, a w ostatnim roku wojny – 19 31738. Dzienna liczba dzieci, którym
udzielono wsparcia w postaci żywności: mleka, kaszy, mączki lub w formie bonów na żywność (zupa, kleik) wynosiła: w 1916 r. – 1 155, w 1917 r. – 2557, w 1918 r. – 2602.
35 APŁ, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem (TOnMiD), „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy organizacyjne 1916–1921, k. 17–18; sygn. 5: Korespondencja administracyjno-gospodarcza 1916–1922, Pismo
Towarzystwa „Kropla Mleka” do Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego z dnia 25 X 1917 r.; Sprawozdanie „Kropli Mleka” za 1917–1918 rok, Łódź [b.r.w],s. 2–3.
36 APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy…, k. 1–2, 6. 37 Tamże.
38 APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 2: Sprawozdania, k. 1, 2; Z. Prechner, Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi 1914–1915, Łódź 1916, s. 11; Sprawozdanie „Kropli Mleka”… [za 1917–1918], s. 16–17;
Uniwersytet Łódzki
Okres wojny nie przekreślił wcześniejszych inicjatyw, a determinacja środowiska lekarskiego skupionego wokół łódzkiego Towarzystwa „Kropla Mleka” spowodowała, że organizacja kontynuowała i udoskonaliła swoje statutowe działania. Do sześciu powiększono liczbę punktów rozdawnictwa mleka, usystematyzowano opiekę higieniczną nad niemowlętami, dożywiano dzieci starsze i matki niemowląt, uregulowano status organizacji. W powojennej rzeczywistości lekarze Towarzystwa projektowali powołanie do życia, u boku nowych władz miejskich, specjalnego urzędu opieki, zajmującego się dziećmi (w każdym wieku), który rejestrowałby każde narodziny i otoczył pomocą materialno-zdrowotną wszystkie dzieci miasta Łodzi39.
Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie”
Kolejną organizacją podejmującą w latach 1914–1918 zakrojoną na szeroką skalę akcję pomocy dzieciom było Towarzystwo Opieki nad Dziećmi. Była to organizacja działająca na terenie całego dawnego Królestwa Polskiego. W lutym 1907 r. założono w Łodzi oddział Towarzystwa noszący nazwę: „Gniazdo Łódzkie”40. Inicjatywa powołania do
życia „Gniazda” wystąpiła z grona łódzkich lekarzy: Józefa Brudzińskiego i Stanisława Skalskiego oraz ze strony duchowieństwa wyznań chrześcijańskich (m.in. ks. prałata Franciszka Szamoty, ks. kanonika Karola Szmidla i pastora Rudolfa Gundlacha)41.
Początkowo celem organizacji było (…) niesienie pomocy materialnej i umysłowej
ubogim i opuszczonym dzieciom od niemowlęctwa do pełnoletniości oraz kobietom ciężarnym, rodzącym i karmiącym42, z czasem podejmowano działania opiekuńcze w stosunku
do dzieci bezdomnych, sierot, dzieci z rodzin dotkniętych lokautem, a także mających chorych, niesprawnych fizycznie lub umysłowo rodziców. Otwierano dla nich zakłady opieki całkowitej i częściowej: przytułki, sierocińce, ochronki, szwalnie, organizowano także pomoc materialną i wychowawczo-edukacyjną (dożywianie, rozdawnictwo odzieży, opieka lekarska, nauka w ochronce i w szkole)43. Podopiecznymi „Gniazda” były dzieci w wieku 4 – 14 lat.
Pierwszy przytułek mieścił się w wynajętym lokalu, przy ul. Milsza 16.
39 APŁ, TOnMiD, „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy…, k. 13–16, Pismo Zarządu Towarzystwa „Kropla Mleka” w Łodzi zatytułowane: Do Prześwietnej Rady Miejskiej.
40 Inwentarz Zespołu akt Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo Łódzkie” z lat 1907–1942, Łódź 2007, s. 1. 41 APŁ, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi (TOnD „Gniazdo Łódzkie”), sygn. 1: Założenie Gniazda i jego filii, czyli ochron, szwalni, żłobka, itp. 1907–1919, k. 1–5; K. K., Towarzystwo opieki nad
dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 45, s. 1–2.
42 Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 68, s. 5; Gniazdo dla dzieci, „Rozwój” 1907, nr 88, s. 3. 43 APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 1: Założenie Gniazda…
Uniwersytet Łódzki
Przed I wojną „Gniazdo Łódzkie” posiadało wspomniany sierociniec i kilka ochronek położonych w różnych dzielnicach miasta: na Bałutach, na Chojnach, Rokiciu i Karolewie, patronowało również ochronkom przy ulicach: Ciemnej, Suwalskiej i Długiej44. Na potrzeby
rozrastającego się sierocińca, który tymczasowo znajdował się w lokalu w Mikołajewie pod Łodzią, rozpoczęto budowę własnego gmachu45. Wiosną 1914 r., przy ul. Aleksandrowskiej
123, w miejscowości Kały, znajdującej się wówczas na terenie gminy Radogoszcz ukończono budowę własnego „Gniazda”. Umieszczono w nim przytułek dla sierot, ochronkę i szkołę, założono ogród46. Dnia 15 maja 1914 r. nastąpiła przeprowadzka 88. dzieci z Mikołajewa,
które w nowym domu znalazły wygodne lokum. Zarząd organizacji nie przewidywał, że w ciągu kilku miesięcy budynek zostanie zbombardowany przez wojska niemieckie.
Ryc. 2. Budynek „Gniazda Łódzkiego” po zbombardowaniu, 1915 r. Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, W - I, 5/132
Jak bowiem pisano w sprawozdaniu: (…) rok 1914 zapowiadał się obiecująco.
Wróżyliśmy sobie najlepszą przyszłość. Niestety!... Nastąpiła okropna wojna, jakiej dzieje nie znają: kraj cały naznaczony został biedą i nędzą; w ogniu padły miasta całe i setki wsi. Pożoga i zniszczenie, które sprowadziły walczące ze sobą armie nie oszczędziły i nas. Zarząd w swej większości nie był obecny w Łodzi, lecz ci co pozostali zebrali się aby rozciągnąć opiekę nad sierotami i przyjść im z pomocą. Jak grom z jasnego nieba spadła na nas bitwa
44 P. Zwoliński, Działalność społeczno-dobroczynna Kościoła Łódzkiego w okresie międzywojennym, Łódź 2006, s. 167; N. Stolińska-Pobralska, Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002, s. 135. 45 APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 5: Książka protokołów z posiedzeń Zarządu „Gniazda” 1907–1913, k. 90–91; sygn. 7: Budowa i urządzenie domu „Gniazdo” 1911–1914.
46 APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 7: Budowa…, k. 51; sygn. 8: Sprawy budowy 1912 i odbudowy 1925/27 (dom w Kałach). Kosztorysy, plany, rachunki 1911–1927. Dom postawiono kosztem ponad 31 tys. rubli, zebranych drogą dobrowolnych ofiar społecznych.
Uniwersytet Łódzki
pod Łodzią, która instytucyę naszą i powierzone naszej pieczy dzieci uczyniła nędzarzami: straciliśmy wszystko, łącznie z zapasami żywności, których było tyle, ze według obliczenia Zarządu miało starczyć do maja przyszłego roku. Rozwiały się wszystkie projekty, a przeszliśmy straszne chwile: 19 listopada padły pierwsze szrapnele i granaty na dom nasz na Kałach. Dzieci pod gradem kul, w panicznym strachu i obawie o życie, pod opieką personelu uciekały, każde tak jak stało – niektóre tylko chwyciły z sobą poduszki. W kilka chwil z domu miłosierdzia zebranego takim nakładem, zostały ruiny i zgliszcza. Nie ocalono nic, prócz życia powierzonych nam maleństw – straciliśmy wszystko! Pozostały jeno rumowisko, popioły i … długi (…)47.
Ryc. 3 Ruiny budynku „Gniazda Łódzkiego”, 1915 r. Źródło: APŁ, Zbiory Ikonograficzne, W - I, 5/135
Dzieci ewakuowano do Łodzi i umieszczono w „Domu Ludowym” Stowarzyszenia Robotników Chrześcijańskich, przy ul. Przejazd 34 (obecnie Tuwima). Dożywiano je w tanich kuchniach, płacąc po 3 kopiejki za obiad, z pomocą przyszła również rodzina Grohmanów, ofiarowując chleb pytlowy w ciężkich dla miasta tygodniach walki i braku żywności.
Po krytycznym okresie Zarząd „Gniazda” podjął intensywne starania w kierunku wyszukania odpowiedniego pomieszczenia dla dzieci oraz pozyskania stałego subsydium.
47 APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 7: Budowa…, k. 52. W 1926 r. postawiono nowy gmach na miejscu
Uniwersytet Łódzki
Przy pomocy GKO i KONPB, w dniu 23 grudnia 1914 r. dzieci umieszczono w wynajętym lokalu przy ul. Mikołajewskiej 102 (obecnie Sienkiewicza). W 1917 r. wynajęto posesję przy ul. Zgierskiej 113. Posiadała ona dwa budynki, ogród warzywno-owocowy i 4-morgowy plac. W nowej placówce zorganizowano szkołę. Przewodniczącą Zarządu „Gniazda” była w tym okresie Matylda Grohman.
Pomimo dość systematycznej pomocy finansowej ze strony ŁMRO w postaci subsydium, „Gniazdo Łódzkie” do końca wojny borykało się z problemami materialnymi. W październiku 1918 r., podczas posiedzenia Zarządu zastanawiano się nad stanem kasy Towarzystwa i w dzień Wszystkich Świętych postanowiono zorganizować sprzedaż „znaczka”, a zebrane fundusze przeznaczyć na zakup obuwia dla dzieci. W protokole z tego zebrania napisano: (…) Co zaś do pończoch, na razie o kupnie myśleć nie można. P. Krasuska [przewodnicząca „Gniazda”] proponuje zamiast pończoch uszyć dzieciom z barchanu łydki,
a stopy owinąć owijkami z czegoś mocniejszego od barchanu, najlepiej ze starych sienników, aby było ciepło i praktycznie. Zastanawiano się również nad zapasami żywnościowymi na zimę (…)48. Kwestię odzieży dla dzieci poruszano również na kolejnym posiedzeniu Zarządu,
w dniu 5 grudnia, a więc już po odzyskaniu niepodległości. W relacji z zebrania przebija nadal troska o dzieci, o dach nad głową, pożywienie, odzież, zdrowie i bezpieczeństwo.
Analizując działalność ukazanych w niniejszym artykule organizacji i instytucji, które na rzecz dzieci w latach I wojny światowej świadczyły różnorodną pomoc, można zastanawiać się, jaką drogą zmierzały do niepodległości. Na pewno pierwsze dni wojny, wśród osób odpowiedzialnych za prawidłowość działań opiekuńczych wywołały konsternację i niepokój, tygodnie bitwy o Łódź – mogły powodować panikę związaną z zagrożeniem bezpieczeństwa i życia, a lata wojny wiązały się z codziennym niepokojem zapewnienie podopiecznym pożywienia i dachu nad głową.
W trudnych warunkach wojny i okupacji, organizacje pomocowe nie wycofały się z działań opiekuńczych, a kontynuowały swoją misję, również w wyzwolonej Rzeczypospolitej. Reasumując, warto przytoczyć słowa lekarzy Towarzystwa „Kropli Mleka” w Łodzi, który w jednym ze sprawozdań z działalności organizacji w czasie wojny napisali:
Dążyliśmy do pracy jak najszerszej, jak najowocniejszej. Jeśli zrobiliśmy niewiele, nie nasza w tem wina – wina to warunków wojennych, zubożenia i wyczerpania kraju naszego49.
48 APŁ, TOnD „Gniazdo Łódzkie”, sygn. 6: Książka protokołów 1918–1922, Protokół z dnia 2 X 1918 r. 49 Sprawozdanie „Kropli Mleka”… [za 1916], s. 8.
Uniwersytet Łódzki Bibliografia:
Źródła archiwalne:
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla Mleka”, sygn. 1: Sprawy organizacyjne 1916–1921.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla Mleka”, sygn. 2: Sprawozdania.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem, „Kropla Mleka”, sygn. 5: Korespondencja administracyjno-gospodarcza 1916–1922.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn. 1: Założenie Gniazda i jego filii, czyli ochron, szwalni, żłobka, itp. 1907–1919.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn. 5: Książka protokołów z posiedzeń Zarządu „Gniazda” 1907–1913.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn. 6: Książka protokołów 1918–1922.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn. 7: Budowa i urządzenie domu „Gniazdo” 1911–1914.
Archiwum Państwowe w Łodzi, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi „Gniazdo” w Łodzi, sygn. 8: Sprawy budowy 1912 i odbudowy 1925/27 (dom w Kałach). Kosztorysy, plany, rachunki 1911–1927.
Źródła ikonograficzne:
Archiwum Państwowe w Łodzi, Zbiory Ikonograficzne, Ł - I, 12/90; W - I, 5/132; W - I, 5/135.
Pozycje zwarte:
Bortnowski W., Ziemia łódzka w ogniu, Łódź 1969.
Daszyńska J. A., Operacja Łódzka w przededniu setnej rocznicy. Zagadnienia wstępne, w:
Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011.
Hertz M., Łódź w czasie Wielkiej Wojny, Łódź 1933.
Fijałek J., Indulski J., Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945. Studium
Uniwersytet Łódzki
Jagiełło M., Operacja łódzka – wielka bitwa manewrowa I wojny światowej, w: Operacja
Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011.
Janczak J. K., Struktura społeczna ludności Łodzi w latach 1820–1918, w: Polacy – Niemcy –
Żydzi w Łodzi w XIX–XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, red. P. Samuś, Łódź 1997.
Jaskulski M., Władze administracyjne Łodzi do 1939 roku, Łódź 2001. Kowalczyński K. R., Łódź 1914. Kronika oblężonego miasta, Łódź 2010.
Mogilnicki T., Prechner Z., Dziesięciolecie „Kropli Mleka” w Łodzi 1904–1913, Łódź [b.r.w.].
Pamiętnik Towarzystwa „Kropla Mleka” w Łodzi 1904–1926, Łódź [b.r.w.].
Prechner Z., Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi 1914–1915, Łódź 1916.
Puś W., Badziak K., Gospodarka Łodzi w okresie kapitalistycznym (do 1918 r.), w: Łódź.
Dzieje miasta. Tom I. Do 1918 r., red. R. Rosin, Łódź 1980.
Sosnowska J., Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza Łódzkiego Chrześcijańskiego
Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940), Łódź 2011.
Sprawozdanie „Kropli Mleka” w Łodzi za rok 1916, Łódź [b.r.w.]. Sprawozdanie „Kropli Mleka” za 1917–1918 rok, Łódź [b.r.w.].
Stawiszyńska A., Życie codzienne mieszkańców Łodzi w czasie I wojny światowej. Wybrane
zagadnienia, w: Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska,
Łódź 2011.
Stolińska-Pobralska N., Instytucje opieki nad dzieckiem w międzywojennej Łodzi, Łódź 2002. Szymański M. J., Wojenny chleb (nie)powszedni. Łódź w niemieckim systemie zaopatrzenia
w produkty i surowce zbożowe na terenie okupowanego Królestwa Polskiego podczas I wojny,
[w:] Operacja Łódzka. Zapomniany fakt I wojny światowej, red. J. A. Daszyńska, Łódź 2011. Walicki J., Samoorganizacja społeczeństwa Łodzi w obliczu wybuchu wojny i działań
wojennych w 1914 r., w: Łódź i region łódzki w czasie I wojny światowej, red. K.
Radziszewska, P. Zawilski, Łódź 2011.
Zwoliński P., Działalność społeczno-dobroczynna Kościoła Łódzkiego w okresie
międzywojennym, Łódź 2006,
Czasopisma:
Do mieszkańców miasta Łodzi!, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 191. Gniazdo dla dzieci, „Rozwój” 1907, nr 88.
K. K., Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 45.
Uniwersytet Łódzki
Marzyńska S., Działalność Towarzystwa Opieki nad Matką i Dzieckiem „Kropla Mleka” w
Łodzi w ciągu lat 30-tu, „Dziennik Zarządu Miasta Łodzi” 1935, nr 10. Odezwa do obywateli, „Rozwój” 1914, nr 174.
Sekcya „Kropli Mleka” przy Oddziale Hygienicznym Łódzkim, „Rozwój” 1905, nr 235.
Supady J., Działalność łódzkiej Kropli Mleka w latach 1904–1939, „Przegląd Pediatryczny” 1981, nr 6.
Towarzystwo opieki nad dziećmi, „Rozwój” 1907, nr 68. Wojna, „Rozwój” 1914, nr 174, s. 1.
Zebranie tow. Opieki nad dziećmi „Kropla Mleka”, „Gazeta Łódzka” 1916, nr 21. Z Komitetu Obywatelskiego, „Nowy Kurier Łódzki” 1914, nr 190.
