Conditions for economic development of regional and local systems

(1)

Prace Komisji Geografii Przemysłu

Polskiego Towarzystwa Geograficznego

kwartalnik naukowy

Studies of the Industrial Geography Commission

of the Polish Geographical Society

a scientific quarterly

CZYNNIKI ROZWOJU GOSPODARCZEGO UKŁADÓW

REGIONALNYCH I LOKALNYCH

pod redakcją

Zbigniewa Zioło i Tomasza Rachwała

CONDITIONS FOR ECONOMIC DEVELOPMENT OF REGIONAL

AND LOCAL SYSTEMS

edited by

Zbigniew Zioło and Tomasz Rachwał

32 (3)

· 2018

(2)

Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Geografii Przemysłu Polish Geographical Society – Industrial Geography Commission Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Pedagogical University of Cracow

– Institute of Geography, Department of Entrepreneurship and Spatial Management

PRACE KOMISJI GEOGRAFII PRZEMYSŁU POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOGRAFICZNEGO STUDIES OF THE INDUSTRIAL GEOGRAPHY COMMISSION OF THE POLISH GEOGRAPHICAL SOCIETY

32(3)

Redaktor naczelny / Editor-in-chief: Zbigniew Zioło

Zastępca redaktora naczelnego – redaktor prowadzący / Associate – managing editor: Tomasz Rachwał Rada Redakcyjna / Editorial Board

Paweł Czapliński, Wiesława Gierańczyk, Anatol Jakobson, Wioletta Kilar, Ana María Liberali, Tadeusz Marszał, Tomasz Rachwał (wiceprzewodniczący/vice-chair), Eugeniusz Rydz, Tadeusz Stryjakiewicz, Anatoly V. Stepanov, Yolanda Carbajal Suárez, Natalia M. Syssoeva, Zdeněk Szczyrba, Anna Tobolska, Krzysztof Wiedermann, Nuri Yavan, Zbigniew Zioło (przewodniczący/chair)

Recenzenci współpracujący od 2016 r. / List of reviewers from 2016

Zoltán Bartha, Bernard Bińczycki, Krzysztof Borodako, Marta Chmielewska, Paweł Czapliński, Anna Czaplińska-Kibycz, Joanna Dominiak, Liudmiła Fakaeva, Hanna Godlewska-Majkowska, Bronisław Górz, Andrea Gubik, Mihailo Hamkalo, Bartosz Jenner, Jerzy Kitowski, Arkadiusz Kołoś, Tomasz Komornicki, Joanna Kudełko, Marek Maciejewski, Zbigniew Makieła, RenéMatlovič, Małgorzata Mędrala, Beata Namyślak, Pavel Ptáček, Eugeniusz Rydz, Marcin Salamaga, Maciej Smętkowski, Piotr Stanek, Jacek Strojny, Zdeněk Szczyrba, Vladimir Szekely, Zygmunt Szymla, Przemysław Śleszyński, Katarzyna Świerczewska-Pietras, Maria Tkocz, Radosław Uliszak, Maria Urbaniec, Krzysztof Wach, Robert Włodarczyk, Bernadetta Zawilińska, Agnieszka Żur

Redaktor prowadzący z Wydawnictwa / Publishing House managing editor: Ewa Zamorska-Przyłuska Redaktor językowy / Language editor: Dorota Śrutowska

Korekta w języku angielskim / English correction: Agata Ziółkowska Deklaracja wersji pierwotnej / Definition of primary version

Wersja drukowana jest wersją pierwotną publikacji / The primary version of the journal is the printed version.

Czasopismo jest indeksowane w bazach / Journal is abstracted and indexed in:

BazEkon, BazHum, CEJSH (The Central European Journal of Social Sciences and Humanities), ERIH PLUS (The European Reference Index for the Humanities and the Social Sciences), IndexCopernicus, PBN – Polska Bibliografia Naukowa / Polish Scientific Bibliography, Pedagogiczna Biblioteka Cyfrowa / Pedagogical Digital Library, POL-index

Web of Science Core Collection - Emerging Sources Citation Index (ESCI)

Strona internetowa czasopisma z informacjami dla autorów i dostępem do pełnych tekstów archiwalnych artyku-łów w wersji elektronicznej / Journal website with information for authors and access to the full-text electronic versions of archive papers: www.prace-kgp.up.krakow.pl, ISSN (on-line): 2449-903X

Kontakt z redakcją / Journal contact

Sekretarze Redakcji (Editorial Secretary): Wioletta Kilar, Karolina Smętkiewicz

Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, p. 437 tel. (+48) 12 662 62 55, faks (+48) 12 662 62 43, e-mail: pracekgp@up.krakow.pl ISSN 2080-1653

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – Instytut Geografii, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Pedagogical University of Cracow

– Institute of Geography, Department of Entrepreneurship and Spatial Management Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie

e-mail: wydawnictwo@up.krakow.pl; http://www.wydawnictwoup.pl Współwydawca/Co-publisher

Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Geografii Przemysłu Polish Geographical Society – Industrial Geography Commission Druk/Printed by Zespół Poligraficzny WN UP

(3)

Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Studies of the Industrial Geography Commission of the Polish Geographical Society

32 (3) · 2018 ISSN 2080-1653

Wprowadzenie

Nasilające się powiązania gospodarcze, społeczne i kulturowe oraz zmiany relacji poli-tycznych między krajami w istotnym stopniu wpływają na kierunki przemian i możli-wości rozwoju przestrzeni światowej i europejskiej, a także układów krajowych, regio-nalnych i lokalnych. Dlatego relacje rynkowe oraz zmieniająca się sytuacja polityczna wymagają stałego monitoringu, aby odpowiednio pobudzać i wykorzystywać pojawia-jące się możliwości rozwojowe. W tym zakresie ważną rolę odgrywa systematyczna obserwacja tego procesu, by skutecznie aktywizować potencjał, zwłaszcza układów krajowych, regionalnych i lokalnych. W zmieniających się uwarunkowaniach znacznie zwiększają się rola i możliwości działania władz samorządowych, które – w określo-nym stopniu – mogą wykorzystać zmieniające się uwarunkowania do generowania możliwości rozwoju działalności gospodarczej, przyciągania zewnętrznych kapitałów rozwojowych oraz wdrażania nowych rozwiązań, wynikających z postępu cywilizacyj-nego. Istotne znaczenie w tym zakresie mają zasoby intelektualne i stopień wykorzy-stania kapitału ludzkiego i społecznego, którymi dysponują jednostki samorządu tery-torialnego. Należy nadmienić, że poszczególne zjawiska mają niekiedy odmienne możli-wości kształtowania się i poziom ich rozwoju jest inny w różnych układach przestrzen-nych, stąd poznanie ich, obok walorów teoriopoznawczych, może mieć także znacznie aplikacyjne i służyć racjonalnemu zarządzaniu w strukturach regionalnych i lokalnych. W nurcie zarysowanej problematyki znajdują się prace zawarte w niniejszym to-mie. Dotyczą one głównie wybranej problematyki kształtowania struktur regionalnych i lokalnych.

W procesach rozwoju podstawowe znaczenie ma jakość kapitału ludzkiego, któ-ry w znacznym stopniu wynika ze zmiany pokoleniowej. Wpłynęły na to współczesne warunki życia, które wydłużyły jego trwanie i zmieniły koegzystencję pokoleń. W kon-sekwencji na rynku pracy uwidaczniają się dwie grupy, pokolenie starsze i młodsze. Na tym tle w pracy dokonano identyfikacji różnic pokoleniowych zasobów pracy i ich zróżnicowania przestrzennego w skali powiatów w latach 2003–2016. Wskazano na możliwości wykorzystania efektu synergicznego poprzez tworzenie zespołów mię-dzypokoleniowych i niwelowanie negatywnych skutków różnorodności pokoleniowej (H. Godlewska-Majkowska, J. Lipiec).

Działalność gospodarcza dokonuje się w zmieniających się uwarunkowaniach wy-nikających z wykorzystywania reguł nasilającego się postępu cywilizacyjnego, co od-nosi się także do kształtowania małych i średnich firm oraz zarządzania nimi. Na przy-kładzie województwa wielkopolskiego wskazano, że ważną rolę w tym zakresie od-grywają uwarunkowania i możliwości aktywności innowacyjnej, szczególnie w okresie przejścia do czwartej rewolucji przemysłowej. Za najważniejsze czynniki stymulujące aktywność innowacyjną uznano prowadzenie własnych prac badawczo-rozwojowych oraz współpracę z instytutami naukowo-badawczymi i instytucjami otoczenia biznesu

(4)

4 Wprowadzenie (H. Mizgajska, Ł. Wściubiak). Szczególną rolę odgrywają także nowoczesne usługi biz-nesowe. Wywierają one znaczny wpływ na możliwości rozwoju innowacyjnych pod-miotów gospodarczych na terenie województwa zachodniopomorskiego (K. Łobacz, J. Klimek, P. Niedzielski). Współcześnie w podstawowym stopniu za rozwój gospodar-czy odpowiadają innowacje i prace badawczo-rozwojowe, które wpływają na wzrost wartości produkcji przemysłowej i mogą niwelować zapóźnienia w rozwoju układów przestrzennych (A. Świadek, M. Szajt). Duże możliwości rozwoju i przemian społeczno--gospodarczych układów lokalnych stwarzają procesy inwestycyjne. Wskazuje na to za-rysowana problematyka rozwoju infrastruktury turystycznej, rekreacyjnej, sportowej, zdrowotnej i mieszkaniowej oraz rozwój działalności podmiotów gospodarczych na obszarze gminy miejsko-wiejskiej Uniejów (K. Kulawiak, T. Rachwał, K. Smętkiewicz). Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój gospodarczy układów przestrzennych jest marketing terytorialny, dotyczący zwłaszcza wskazywania w układach lokalnych atrakcyjnych terenów na nowe inwestycje (N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pi-lewicz, M. Zdon-Korzeniowska).

Podstawowy wpływ na kierunki i tempo procesu rozwoju gospodarki mają świa-towe centra gospodarcze. Wskazuje na to stopień odporności funkcji kontrolno-zarząd-czych na sytuację kryzysową miast Stanów Zjednoczonych. Wskazano, że w większości dominujących miast amerykańskich spadła liczba siedzib zarządów, ale jednocześnie wzrosła ich odporność na kryzys (P. Raźniak, S. Dorocki, A. Winiarczyk-Raźniak). Po-dobny mechanizm zasad zarządzania oraz zmian funkcji kontrolno-zarządczej omó-wiono w miastach europejskich. W przestrzeni europejskiej zauważono przesunięcie środka ciężkości tych funkcji w kierunku wschodnim oraz spadek znaczenia w tym za-kresie ośrodków brytyjskich i niemieckich (S. Dorocki, P. Raźniak, A. Winiarczyk-Raź-niak).

Zmiana sytuacji geopolitycznej wpływa na relacje między światowymi potęga-mi potęga-militarnypotęga-mi oraz na kształtowanie określonej polityki obronnej. Problematyka ta została omówiona na przykładzie zmian struktur produkcyjnych krajowego przemy-słu obronnego, w nawiązaniu do przemyprzemy-słu Stanów Zjednoczonych i krajów Europy Zachodniej (D. Klimek). Ważną rolę w rozwoju europejskim, krajowym i regionalnym odgrywa infrastruktura transportowa. Szczególne znaczenie przypisano transportowi kolejowemu, analizując rozwój produkcji i modernizację taboru kolejowego (S. Wojt-kiewicz, T. Bocheński).

W latach transformacji gospodarczej wiele przedsiębiorstw nie miało możliwości dostosowania się do nowych warunków gospodarowania. Problematykę tę przedsta-wiono na przykładzie upadku Zakładów Radiowych „Diora” oraz zmian funkcji jej tere-nu poprzemysłowego, który przejął największy w mieście hipermarket Kaufland, a tak-że rozwijająca się nowa strefa usługowa (W. Jurkowski). W wyniku określonej polityki gospodarczej i postępu technologicznego zmienia się funkcja poszczególnych gałęzi przemysłu w rozwoju gospodarczym. Przykładem tego jest zmiana roli hutnictwa żela-za we włoskim regionie Kampania (M. Noviello). Duże możliwości w żela-zakresie rozwoju gospodarczego kraju i układów regionalnych stwarzają powiązania międzynarodowe w zakresie wymiany handlowej. Mechanizm tego procesu zilustrowany został na przy-kładzie powiązań między Turcją a Polską (M.G. Dziwornu, T. Rachwał).

W wyniku procesów rozwojowych zwiększa się znaczenie usług, szczegól-nie nowoczesnych usług informatycznych. Dla racjonalnego zarządzania działalno-ścią firm, a także w analizie procesów rozwoju społeczno-gospodarczego układów

(5)

Wprowadzenie 5 przestrzennych, istotne znaczenie ma dostęp do odpowiednich informacji. Na tym tle podjęta została problematyka zintegrowanego gromadzenia i udostępniania informacji niezbędnej m.in. do planowania rozwoju przedsiębiorstw, diagnozowania i oceny kie-runków rozwoju społeczno-gospodarczego układów przestrzennych (B. Stelmach-Fita, M. Pękalska, P. Bartoszczuk). Rozwój działalności usługowej nawiązuje do potencjału społeczno-gospodarczego miast. Problematyka ta omówiona została na przykładzie miast o funkcjach ponadregionalnych. Na podstawie dokonanej klasyfikacji i wyróżnie-nia usług typowych określono prawidłowości hierarchicznego modelu lokalizacji usług na poziomie jednostek podregionalnych na terenie kraju (J. Sołtys, S. Dorocki).

Ważną rolę w rozwoju aglomeracji miejskich odgrywają instytucje kulturowe określane ostatnio jako przemysł kultury. Problematyka ta przedstawiona została na przykładzie Wrocławia. Na etapie diagnostycznym w przemyśle kultury wyróżniono: działalność wydawniczą muzyczną, filmową i telewizyjną oraz sektor nowych mediów, w tym gier komputerowych (B. Namyślak).

W procesie rozwoju układów lokalnych duże znaczenie odgrywa turystyka. Wska-zuje na to przegląd publikacji z zakresu turystyki i rekreacji, które ukazały się w Polsce w latach 2000–2017 i były poświęcone problematyce pracy (D. Piróg).

Zachęcamy Państwa do rozwijania podjętej problematyki badawczej, aby coraz dokładniej poznawać prawidłowości kształtowania się procesów przemian społeczno--gospodarczych i kulturowych oraz precyzyjniej wskazywać możliwości ich wykorzy-stania w zarządzaniu podmiotami gospodarczymi i różnej skali układami przestrzenny-mi, zwłaszcza regionalnymi i lokalnymi.

(6)

32 (3) · 2018 ISSN 2080-1653

Introduction

Intensifying economic, social, cultural connections and changes in political relation-ships between countries significantly influence the directions of transformations and possibilities of development of the world and European space, as well as national, gional and local systems. Thus market relations and the changing political situation re-quire constant monitoring in order to properly stimulate and utilize emerging develop-ment opportunities. In this regard, a systematic observation of the process plays a vital role. It enables the effective use of the possibility of activation of potential, in particular of national, regional and local systems. In the changing conditions the role and capacity of local authorities increases. They can, to a certain degree, make use of the situation to create possibilities for business development, attracting foreign capital, and imple-menting new solutions, resulting from the progress of civilisation. In this context of vital importance are the intellectual resources and the use of human and social capital at the disposal of the local government unit. It should be noted that individual phenom-ena and their development level in different spatial systems sometimes have different growth possibilities, hence studying them, apart from theoretical and cognitive value, can also have application meaning and serve rational management of regional and local structures.

Works included in the present volume refer to the afore-mentioned topics. They are concerned mainly with the selected issues of shaping of regional and local struc-tures.

In development process of key importance is the quality of human capital which stems from the generational change. This is influenced by modern living conditions which caused the longer life expectancy and changed the co-existence of generations. As a consequence, the labour market observes the existence of two groups – older and younger generation. On this basis, generational differences in work resources and their spatial differentiation regarding regions for the years 2003–2016 have been identi-fied. The authors indicate possibilities of using the synergic effect by creating inter-generational teams in order to eliminate the negative effects of inter-generational diversity (H. Godlewska-Majkowska, J. Lipiec).

Economic activity occurs in changing conditions resulting from the possibility of using rules of intensifying civilisation progress, which also relates to the shaping and managing of small and medium companies. Based on the example of the Greater Po-land voivodeship, it was indicated that in this regard, conditions and possibilities of innovative activity, especially during the transition to the fourth industrial revolution, play an important role. Considered the most important factors stimulating innova-tion activity are as follows: conducting own R&D activity, co-operainnova-tion with scientific and research institutions and institutions in the business environment (H. Mizgajska, Ł. Wściubiak). In this context, modern business services play a special role as well. They

(7)

Introduction 7 have a significant impact on the opportunities for the development of innovative busi-ness entities in the West Pomerania voivodeship (K. Łobacz, Ł. Klimek, P. Niedzielski). Nowadays, at a basic level, innovation and R&D influence economic development. They affect the growth of the value of industrial production and can eliminate the delays in development of spatial systems (A. Świadek, M. Szajt). Investments create major oppor-tunities for growth and socio-economic changes of local systems. This is indicated by the issue of development of tourist, recreational, sports, health, and housing infrastruc-ture, as well as development of business entities within the urban-rural commune of Uniejów (K. Kulawiak, T. Rachwał, K. Smętkiewicz). An important factor in the econom-ic development of spatial systems is territorial marketing concerning especially the indication of local sites attractive for new investment opportunities (N. Derlukiewicz, A. Mempel-Śnieżyk, T. Pilewicz, M. Zdon-Korzeniowska).

World Economic Centres have the primary influence on the direction and pace of development of economy. This is indicated by the level of resistance of the command and control function in the US cities. The authors indicated that in the majority of American cities, the number of headquarters has dropped, but at the same time their resistance to the crisis increased (P. Raźniak, S. Dorocki, A. Winiarczyk-Raźniak). A similar mech-anism of governance and change of the command and control function was discussed in relation to European cities. In Europe, it was noticed that the gravity centre of said function was shifted in the Eastern direction. As a result, the importance of Britain and Germany in this context has decreased (S. Dorocki, P. Raźniak, A. Winiarczyk-Raźniak). Changing geopolitical situation affects the relationships between global military powers and shaping of a particular defence policy. This issue was discussed based on the example of changes in production structures of the national defence industry, in reference to the United States and Western European countries (D. Klimek). Transport infrastructure plays an important role in European, national and regional development. Of particular importance appears to be railway transport. The authors reached such a conclusion by analysing the development of production and modernisation of railway rolling stock (S. Wojtkiewicz, T. Bocheński).

In the years of economic transformation numerous companies did not have the possibility to adapt to the new conditions of management. This issue was studied based on the example of the decline of “Diora” Factory and changes in the post-industrial area, which was taken over by “Kaufland”, the biggest hypermarket in town, as well as developing new service zone (W. Jurkowski). As a result of specific economic policy and technological progress, the function of individual branches of industry in economic development changes. As an example can serve the change of the role of metallurgy in Italian region of Campania (M. Noviello). Of great importance in terms of economic development of a country and regional systems is the possibility of international trade links. The mechanism of this process was illustrated using the example of ties between Turkey and Poland (M.G. Dziwornu, T. Rachwał).

As a result of development, the meaning of services, IT services in particular, in-creases. In order to rationally manage the activities of a company, access to adequate information is vital. This is also applicable for the analysis of socio-economic devel-opment processes in spatial systems. In this context, the issue of integrated gather-ing and shargather-ing information necessary, among others, for planngather-ing the development of enterprises, diagnosis and assessment of directions of development of socio-economic spatial systems (B. Stelmach-Fita, M. Pękalska, P. Bartoszczuk). Development of service

(8)

8 Introduction activities refers to the socio-economic potential of cities. This issue was discussed based on the example of cities with sub-regional functions. On the basis of the classification and recognition of common services, the correctness of the hierarchical model of locat-ing services on the sub-regional level was defined (J. Sołtys, S. Dorocki).

Cultural institutions, defined lately as cultural industry, play an important role in the development of urban agglomerations. The issue was presented using the example of Wrocław. During the diagnostic phase of study, it was established that cultural in-dustry includes: publishing, music, film, and television inin-dustry, as well as new media, including computer games (B. Namyślak).

In the process of development of local systems, tourism plays a vital role. This is indicated by a review of tourism and recreation publications which appeared in Poland in 2000–2017 and were labour-related (D. Piróg).

We encourage you to research further the issues undertaken in the present vol-ume, in order to more precisely study the properties of processes of socio-economic and cultural changes, as well as to indicate the opportunities of using them in managing business entities and spatial systems of different scale, in particular those of regional and local character.

(9)

32 (3) · 2018 ISSN 2080-1653 DOI 10.24917/20801653.323.1

Hanna Godlewska-Majkowska Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska Warsaw School of Economics, Poland Jacek Lipiec

Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, Polska Warsaw School of Economics, Poland

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy

w przestrzeni regionalnej Polski

Managing Generational Diversity of Human Resources in the Polish Regional

Spatial Context

Streszczenie: Współczesne warunki życia spowodowały wydłużenie trwania życia i koegzystencję wielu

pokoleń. Na rynku pracy mogą obecnie funkcjonować równocześnie tradycjonaliści oraz pokolenie Z, co sta-nowi wyzwanie dla zarządzających firmą oraz włodarzy jednostek samorządu terytorialnego. Dla regionu istotne jest zarówno pokolenie najmłodsze, które jest biegłe w korzystaniu z narzędzi informatycznych (go-spodarka cyfrowa), jak i starsze pokolenie, które jest nośnikiem wiedzy. Wobec powyższego autorzy określili cel niniejszego artykułu jako identyfikację źródeł różnorodności pokoleniowej zasobów pracy i jej zróżnico-wania przestrzennego w Polsce, a także wskazanie tendencji przestrzennych w rozwoju różnorodności po-koleniowej w latach 2003–2016 w skali powiatów. Ponadto artykuł wskazuje kluczowe obszary zarządzania generacjami w różnych skalach (od mikroekonomicznej przez mezoekonomiczną do krajowej), pozwalające-go na uzyskanie wzmocnionepozwalające-go efektu synergicznepozwalające-go w zespołach międzypokoleniowych oraz niwelującepozwalające-go negatywne skutki różnorodności pokoleniowej. Z analizy trendów przestrzennych w kształtowaniu się de-mograficznej wymienialności pokoleń wynika, że milenialsi stanowią w skali kraju pokolenie o zmniejszają-cym się udziale w zaludnieniu w latach 2003–2016, ale to właśnie oni, wraz z nadchodzązmniejszają-cym pokoleniem Z, będą kształtować w najbliższych latach rynek pracy, zwłaszcza w Wielkopolsce, na Pomorzu i Warmii oraz Mazurach. Jednak srebrną gospodarkę należy postrzegać jako szansę do wykorzystania przez regiony, np. poprzez rozwój opieki senioralnej. W kontekście rynku pracy kluczowe jest zrozumienie tego zagadnienia oraz stworzenie odpowiedniej komunikacji międzypokoleniowej w miejscu pracy.

Abstract: Current living conditions have contributed to the longer life expectancy and the co-existence of

multiple generations. Today, the silent generation and generation Z can exists simultaneously on the labour market that is challenging both for managers and local governors. Both the youngest generation, who are elo-quent in using IT (digital economy), and older generation, who are the knowledge transmitter, are important for regions. According to these assumptions, the authors have defined the goal of this article as the identifi-cation of sources of generational diversity in the context of the labour demands and its spatial diversity in Poland. In addition, spatial tendencies in the development of generational diversity of local counties between 2003 and 2016 was provided. The article indicates the key areas of managing diversity across different scales (microeconomic, mezzo-economic and country) that allow obtaining the synergy of intergenerational teams and diminishing negative effects of generational diversity. The spatial trends analysis in the context of

(10)

re-10 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec placement of generations proves that the quota of millennials in Poland diminished between 2003 and 2016. This generation with the forthcoming generation Z will shape the labour market in years to come, in particu-lar in Greater Poland, Pomerania, and Warmia and Masuria. However the silver economy has to be perceived as the opportunity to capture by regions, e.g. by delivering senior healthcare. The adequate communication channels for different generations have to be understood and offered in the labour market.

Słowa kluczowe: gospodarka srebrna; pokolenie; polityka regionalna; różnorodność międzypokoleniowa;

współczynnik obciążenia demograficznego

Keywords: age dependency ratio; generation; generational diversity; regional policy; silver economy Otrzymano: 22 grudnia 2017

Received: 22 December 2017 Zaakceptowano: 13 lipca 2018 Accepted: 13 July 2018

Sugerowana cytacja / Suggested citation:

Godlewska-Majkowska, H., Lipiec, J. (2018). Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy w przestrzeni regionalnej Polski. Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego,

32(3), 9–25. https://doi.org/10.24917/20801653.323.1

Wstęp

Socjologowie od dawna zauważyli różnice pokoleniowe i potrzebę badania pokole-niowej odmienności (Eisenstadt, 1956; Eyerman, Turner, 1998). Współczesny po-stęp technologiczny wpłynął na wzrost długości przeciętnego życia i spowodował, że na rynku pracy zaczęły funkcjonować nawet cztery pokolenia (Shaw, 2013), spośród których najmłodsze to tzw. pokolenie Z (Stillman, D., Stillman, J., 2017). Tak radykalna zmiana demograficzna, kształtująca relacje na współczesnym rynku pracy, powoduje również transformację wielu aspektów współczesnego życia, od rewizji stosunków pracy w skali mikroekonomicznej po zmianę polityki regionalnej. W konsekwencji tych przeobrażeń wyzwaniem staje się umiejętne prowadzenie komunikacji międzygenera-cyjnej, motywowanie do pracy czy też uwzględnianie odmiennych systemów wartości związanych z różnymi grupami społecznymi w wielu aspektach życia (Martin, Tulgan, 2002; Parry, Urwin, 2011). Zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym, problem różnorodności pokoleniowej dotyczy szczególnie tych regionów, w których doszło do deformacji struktur demograficznych w wyniku selektywności migracji oraz długo-trwałych tendencji starzenia się ludności.

Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja źródeł różnorodności pokoleniowej zasobów pracy i jej zróżnicowania przestrzennego w Polsce, a także wskazanie tenden-cji przestrzennych w rozwoju różnorodności pokoleniowej w latach 2003–2016 w skali powiatów. Dodatkowo artykuł ma na celu wskazać kluczowe obszary zarządzania zaso-bami pracy w różnych skalach, od mikroekonomicznej przez mezoekonomiczną do kra-jowej, by nie tylko zmniejszać negatywne skutki różnorodności pokoleniowej, ale też wzmacniać efekt synergiczny, wynikający z tworzenia zespołów międzypokoleniowych.

Zasoby pracy są traktowane w sposób szerszy niż odniesienie do ludności w wie-ku produkcyjnym. W analizach uwzględniamy zarówno pokolenia osób starszych, re-prezentujących grupę zwykle uważaną za poprodukcyjną, jak i pokolenie urodzone po 2000 roku. Wychodzimy bowiem z założenia, że wśród osób, które ukończyły 65 lat, mogą być osoby nadal czynne zawodowo, zwłaszcza reprezentujące przedsiębiorczość rodzinną. Podobnie najstarsze osoby z pokolenia Z mogą już wspierać firmy swoich

(11)

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy… 11 krewnych, czy wręcz zakładać swoje pierwsze start-upy. Szczególnie w firmach rodzin-nych mogą zatem tworzyć się zespoły wielopokoleniowe, wymagające identyfikacji wy-zwań związanych z ich strukturą demograficzną.

Dlaczego różnorodność pokoleniowa staje się ważnym elementem

w zarządzaniu zasobami pracy

Współczesne globalne zmiany generacyjne kształtujące różne aspekty życia spo-łeczno-gospodarczego wymagają pogłębionych analiz (Edmunds, Turner, 2005). I.C. Woodward, P. Vongswasdi i E.A. More (2015) twierdzą, że współczesne badania nad generacjami są ograniczone i nie prowadzą do jednoznacznych wniosków, czyli część z nich potwierdza wpływ różnorodności pokoleniowej na życie społeczno-go-spodarcze, zaś pozostałe – że taka korelacja nie występuje. O ile różnorodność w uję-ciu płci bądź rasowym jest stosunkowo dobrze rozpoznana, o tyle badania w tym zakresie nie mogą być rozstrzygające, gdyż znajdują się we wczesnym stadium ba-dawczym (Shore i in., 2009). Należy również zauważyć, że badanie różnorodności pokoleniowej – w odróżnieniu od innego rodzaju różnorodności – jest bardzo istotne, gdyż człowiek w trakcie swojego życia przechodzi przez cykle pokoleniowe, co wy-wołuje zmiany w sposobie jego funkcjonowania (Erikson, 2012).

Współcześnie zachodzące zmiany demograficzne można wytłumaczyć, odwołu-jąc się do prac amerykańskiej antropolog M. Mead. Według niej znajdujemy się obec-nie w modelu prefiguratywnym zmian społeczno-kulturowych, zgodobec-nie z którym młodzi wykorzystują nowe technologie, zmieniając świat, zaś ich rodzicie próbują za nimi nadążać, często się od nich ucząc (Mead, 1978: 25). Młodzi (głównie pokolenie Z) tworzą już nową kulturę opartą na nowych technologiach, przyczyniając się do coraz większego rozdźwięku pomiędzy nimi a rodzicami, który jeszcze bardziej się uwydatnia w stosunku do dziadków (Loges, Jung, 2001; Shelley, Thrane, Shulman, 2006; Elmore, 2010; Oh, Reeves, 2014). Nowe technologie powodują, że tradycja, wartości oraz więzi międzypokoleniowe ulegają radykalnemu przeobrażeniu. Ponad-to wpływają one na pogłębianie się różnic między pokoleniami i częsPonad-to prowadzą do przepaści między tymi, którzy są biegli w nowych technologiach, a tymi, którzy za nimi nie nadążają. Takie tendencje są zgodne z determinizmem technologicznym, według którego nowe technologie stają się autonomiczne (Winner, 1977), znacząco determinując ogólny postęp ludzkości (Segal, 1985). Zatem ważnym zadaniem wyda-je się być wnikliwe obserwowanie zmian technologicznych, które w efekcie prowadzą do przekształcania stosunków społecznych. Transformację współczesnych stosun-ków społecznych potęgują również inne czynniki. G. Mendel zauważył, że następuje kryzys autorytetu społeczeństwa, w tym rodziny, który pojawił się w wyniku procesu globalizacji (Mendel, 2006). Według niego tak radykalne zmiany utrudniają łagodze-nie lęków atawistycznych.

Omawiając zarządzanie różnorodnością pokoleniową, należy przytoczyć jeszcze jeden istotny czynnik przekładający się na dobrobyt gospodarczy, a mianowicie mobil-ność. W szczególności mobilność osób w wieku produkcyjnym jest kluczowa dla transferu wiedzy oraz innowacyjności przekładającej się na wzrost bądź spadek liczby patentów (Mansfield, 1985; Rogers, 1995; Almeida, Kogut, 1999). W wielu badaniach naukowych zwraca się uwagę na rolę, jaką w podnoszeniu innowacyjności regionu odgrywa regional-na mobilność. Relację taką zaobserwowano już dawno w Dolinie Krzemowej (Saxenian,

(12)

12 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec 1994), a potwierdziły ją późniejsze badania (Breschi, Lissoni, 2005). Jednak inni badacze zauważają, że mimo istniejących publikacji dokumentujących związek pomiędzy mobil-nością osób w wieku produkcyjnym a innowacyjmobil-nością, zarówno z perspektywy firmy, jak i regionu, wciąż brakuje badań w tym zakresie (Kaiser, Kongsted, Rønde, 2015). Ponadto twierdzą oni, że z perspektywy teoretycznej nie udowodniono jednoznacz-nie pozytywnej korelacji pomiędzy większą mobilnością a wyższą innowacyjnością. Polscy badacze również podejmowali próby analizy i omówienia przestrzenne-go zróżnicowania przemian demograficznych zachodzących w naszym kraju. S. Ku-rek (2014) analizował różne zagadnienia demograficzne (m.in. migracje, strukturę wieku ludności itp.), wykorzystując typologię Webba dla powiatów oraz typologię struktury wieku ludności metodą typografów. Wykazał istnienie dużej polaryzacji przestrzennej procesów demograficznych pomiędzy obszarami metropolitalnymi a peryferyjnymi, polegającej na koncentracji ludności w metropoliach, przemiesz-czaniu się jej do obszarów otaczających miasta oraz wyludnianiu się obszarów pe-ryferyjnych. Z kolei P. Śleszyński (2016), badając uwarunkowania demograficzno--migracyjne, wykazał kształtowanie się hierarchii miast z perspektywy powiązań migracyjnych. Ponadto z jego prognoz wynika, że populacja miast zmniejsza się, zwłaszcza tych średniej wielkości. Badacz twierdzi, że w perspektywie 2050 roku spadek ten wyniesie nawet 40–50%, co według niego może być częściowo kom-pensowane imigracją zagraniczną. P. Eberhardt (2014) potwierdza możliwość po-zytywnego wpływu imigracji zagranicznej na zahamowanie negatywnych trendów demograficznych. Uważa także, że problematyka depopulacji oraz procesy sta-rzenia się ludności powinny być rozpatrywane w kontekście międzynarodowym –w szczególności unijnym – gdyż granice pomiędzy krajami członkowskimi się za-tarły, przyczyniając się do swobodnego przepływu ludności pomiędzy krajami człon-kowskimi. Jednak polityka migracyjna będzie musiała być korygowana na szczeblu lokalnym, bowiem z jednej strony nastąpi imigracja młodej ludności, wymagająca prowadzenia odpowiedniej polityki prorodzinnej, a z drugiej będzie zwiększał się odsetek ludności starszej, wymagający zmiany polityki socjalnej. Inna badaczka – E. Kryńska – omówiła obecne oraz przyszłe zmiany demograficzne zachodzące w Pol-sce, wskazując ich wpływ na rynek pracy (Kryńska, 2010). Według niej zmiany te wpłyną na zmienność: (1) poziomu oraz rozwoju liczebności zasobów pracy, (2) re-lacji pomiędzy zbiorowością osób w wieku produkcyjnym, przed- i poprodukcyjnym oraz (3) procesu starzenia się ludności pracującej. Badaczka konkluduje, że zmiany te będą negatywnie oddziaływać na gospodarkę i finanse publiczne kraju.

W związku z powyższym autorzy niniejszej publikacji zakładają kluczową rolę de-terminizmu technologicznego w kształtowaniu relacji społecznych i podejmują próbę analizy tych zmian w społeczeństwie polskim na poziomie regionalnym. Wnioski z ta-kiej analizy mogłyby posłużyć do kształtowania polityki regionalnej. Zdaniem autorów zarządzający regionami powinni mieć wizję polityki społeczno-gospodarczej uwzględ-niającej harmonijne funkcjonowanie dwóch i więcej pokoleń, których sposoby zacho-wania kształtowane są przez determinizm technologiczny. Młodsze pokolenia, które są biegłe w korzystaniu ze współczesnych technologii, powinny być przyciągane do regio-nów, jako siła napędowa dla lokalnej gospodarki. Jednak starsze pokolenie nie powin-no być traktowane jako obciążenie społeczne, ale cenny zasób, którego doświadczenie można i wręcz należy wykorzystać dla regionalnego rozwoju. W przeciwnym razie re-gion może być narażony na ryzyko konfliktów międzypokoleniowych i w konsekwencji

(13)

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy… 13 migracji młodego pokolenia do innych, bardziej otwartych na nową gospodarkę regio-nów. Ponadto prowadzenie analizy demograficznej w ujęciu współistnienia wielu po-koleń jest istotne dla regionalnego kształtowania rynku pracy, służby zdrowia i innych sfer życia człowieka.

Charakterystyka oraz istota różnorodności pokoleniowej

Koncepcję pokolenia można odnaleźć już w starożytności (Joshi, Dencker, Franz, 2011), zaś współcześnie tematykę tę podjął K. Mannheim (1952). Autor ten omawiał pokole-nia z perspektywy mechanizmu zmian społecznych. Klasyfikacja, której głównym wy-znacznikiem jest przedział wiekowy, wyjaśnia wartości i zachowania jednostek (Lyons, Kuron, 2014). Z tego też względu przyjmuje się współcześnie, że granice określone-go pokolenia wyznaczane są poprzez dwa kryteria: przedział wiekowy (age-cohort) oraz wydarzenia o kształcie historyczno-społecznym. Ponadto zauważa się, że poko-lenia kształtują tzw. pamięć społeczną poprzez dzielenie wspólnych wartości (Erikson, 2012), zachowań i doświadczeń (Halbwachs, 1950). Wielu badaczy twierdzi, że właśnie te cechy powinny stanowić główny wyróżnik przedziału międzypokoleniowego (Kelan, 2014). Koncepcje ujmowania pokoleń są zatem różne i trudno jest wskazać jednoznacz-nie kryterium przedziału wiekowego, które klasyfikowałoby osoby urodzone pomiędzy latami granicznymi tego przedziału do określonego pokolenia, gdyż generację może kształtować również perspektywa wydarzeń historycznych (Reither, Hauser, Yang, 2009). Brak jednoznaczności odnośnie do cech kwalifikujących pokolenie (w szczegól-ności innych niż wiek) ogranicza oraz znacząco utrudnia prowadzenie badań z tej tema-tyki (Giancola, 2006; Dencker, Joshi, Martocchio, 2008).

Pomimo istnienia tych niezgodności klasyfikacyjnych, W. Strauss i N. Howe zapro-ponowali definicję pokolenia w oparciu o przedział wiekowy, która została powszech-nie zaakceptowana przez badaczy. Według nich pokolepowszech-nie to „grupa-kohorta, której szerokość wyznaczona jest przez rozpiętość fazy życia i której granice wyznacza oso-bowość” (Strauss, Howe, 1991). Osobowość rozumieją oni jako poczucie przynależno-ści danej jednostki do grupy, będące efektem procesu dojrzewania, przejawiające się podobnym sposobem zachowania i posiadaniem tych samych przekonań oraz spowo-dowane wystąpieniem podobnych uwarunkowań historycznych.

W. Strauss i N. Howe zaproponowali, aby przedział wiekowy dla pokolenia wynosił 20 lat (1991). To właśnie on oraz wspólne doświadczenia stanowią dzisiaj dominujące kryterium badawcze (Costanza, Badger, Fraser, 2012). Uznaje się, że generacyjny po-dział społeczeństwa może ułatwiać analizę zachowań konsumenckich (Noble, Haytko, Phillips, 2009), wybory związane z miejscem pracy (Zemke, Raines, Filipczak, 2000), cyfrowe obywatelstwo (Shelley, Thrane, Shulman, Lang, Beisser, Larson, Mutiti, 2004), zaangażowanie i preferencje polityczne (Miller, Shanks, 1996; Wilhelm, 2000; Shelley, Thrane, Shulman, 2015) i kulturowe (Murphy, Gordon, Anderson, 2004) czy praktyki religijne (Maliepaard, Lubbers, Gijsberts, 2010). Powszechne przyjęcie tej definicji oraz propozycji przedziału wiekowego dla generacji spowodowało, że w literaturze zaczęto nadawać specyficzne nazwy dla określonych pokoleń: tradycjonaliści (pokolenie mil-czące, silent generation, pokolenie dojrzałe, weterani) – urodzeni w latach 1925–1944; baby boomers –1945–1964; pokolenie X (baby bust) – 1965–1979; pokolenie Y (mile-nialsi, Net Gen, Nexter, Generation Me, Digital Natives) –1980–2000 i pokolenie Z – uro-dzeni po 2000 roku.

(14)

14 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec Tradycjonaliści to pokolenie kształtowane przez wielki kryzys oraz II wojnę świa-tową, stąd najważniejszą dla niego wartością było bezpieczeństwo, zarówno życia zawodowego, jak i życia samego w sobie. Pokolenie to szanuje pracę zawodową oraz przestrzega zasad moralnych. W kontekście technologicznym okres tradycjonalistów naznaczony zostaje przez przekształcenie Computing Tabulating Recording Corpora-tion w InternaCorpora-tional Business Machines CorporaCorpora-tion (IBM) w 1924 roku oraz stwo-rzenie pierwszego komputera ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Computer – Elektroniczny, Numeryczny Integrator i Komputer) na Uniwersytecie Pensylwanii, który był w stanie rozwiązywać złożone problemy numeryczne.

Z kolei baby boomers to pokolenie powojenne, które wchodziło na polski rynek pracy w gospodarce planowanej centralnie, a następnie musiało skonfrontować się z gospodarką rynkową. Cechuje je zaangażowanie w pracę, którą preferuje wykonywać na zasadzie współpracy, a nie rywalizacji.

Istotną wartość dla tego pokolenia stanowi lojalność. Generacja ta doświadczyła również rewolucji technologicznej. Dla części osób, która była w stanie się dostosować, stworzyła nowe możliwości, zaś pozostałą część wyeliminowała z rynku pracy. Koniec epoki pokolenia baby boomers wyznaczyło wyprodukowanie pierwszego minikompu-tera z serii PDP przez firmę Digital Equipment Corporation w 1963 roku.

Dla pokolenia X najważniejsza była stabilizacja życia zawodowego oraz rodzin-nego. Pokolenie to rozpoczynało pracę zawodową w trudnych czasach transformacji gospodarczej, którą charakteryzowała wysoka stopa inflacji oraz bezrobocia. Z tego też względu jego przedstawiciele cenią stabilizację zawodową, co czyni z nich sumiennych pracowników, wykazujących się wysokim stopniem współpracy, a jednocześnie dbają o rodzinę. Pokolenie X doświadczyło pojawienia się na rynku pierwszych komputerów personalnych powszechnego użytku, czyli ATARI 400 i 600, Sinclair ZX80, Commodore oraz IBM PC.

Pokolenie milenialsów pojawiło się w momencie stworzenia oraz rozwijania in-ternetu przez National Science Foundation. W okresie tym nastąpił również dynamicz-ny rozwój komputerów personaldynamicz-nych, którymi zainteresowanie wzrosło po napisaniu pierwszego arkusza kalkulacyjnego VisiCalc przez D. Bricklina (często nazywanego oj-cem arkuszy kalkulacyjnych) i B. Franstona. Polscy milenialsi stanowią pokolenie wyżu demograficznego, które było już wychowywane w warunkach gospodarki rynkowej. Charakteryzuje ich biegłość komputerowa oraz internetowa, połączona z otwartością na świat. Cenią oni swobodę przemieszczania się i wolność polityczną, co przejawia się m.in. w niskim udziale w wyborach. W przeciwieństwie do poprzednich pokoleń dużą wagę przywiązują do realizacji swoich potrzeb, a zatem mogą być mniej lojalni w pracy, która nie spełnia ich oczekiwań. Natomiast jeśli się zaangażują w pracę, to przejawiają dużą dozę kreatywności.

Pokolenie Z to jednostki non stop podłączone do sieci, które dopiero zaczynają pojawiać się na rynku pracy. Utożsamiają oni niemalże świat realny z wirtualnym (M. Prensky nazywa tę grupę digital natives – „cyfrowi tubylcy”1_{), dlatego odcięcie ich od}

sieci powoduje alienację. Pokolenie to jest dobrze wykształcone. Znając języki obce, jest skłonne podejmować pracę nawet poza granicami kraju. Obca jest im stabilność w pra-cy, a kluczowe staje się samodoskonalenie oraz praca w grupie.

(15)

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy… 15 Mimo że nazewnictwo opisanych pokoleń oraz przedział wiekowy powszechnie funkcjonują w literaturze, to nie są one ostatecznie rozstrzygnięte (Smola, Sutton, 2002) i należy je bardziej uznawać za wskazówkę niż za sztywną granicę (Lancaster, Stillman, 2003). Ponadto przedział wiekowy dla klasyfikacji pokoleń należy traktować płynnie, gdyż osoby urodzone w latach granicznych tych przedziałów mogą zostać zakwalifiko-wane do grupy sąsiedniej (tzw. cuspers – zob. Lancaster, Stillman, 2002). Przykładowo osoba, która urodziła się w 1978 roku, może bardziej wykazywać cechy pokolenia Y niż X. Zaletą tych osób jest to, że ich doświadczenia i pamięć społeczna umożliwiły lepsze rozumienie obu pokoleń i łatwiejsze niwelowanie konfliktów międzypokoleniowych.

W tym miejscu należałoby powrócić do definicji pokolenia W. Straussa i N. Ho-we’a (1991), w której pojawia się słowo „osobowość”. Według nich kształtuje ona za-chowania czy przekonania, które są warunkowane historycznie oraz zdeterminowane przez wartości współdzielone przez określone grupy ludzi. Zatem poza powszechnie przyjętym dwudziestoletnim przedziałem wiekowym pokoleń i ich nazewnictwem można spotkać w literaturze inne grupy pokoleniowe, uwarunkowane specyficznymi zdarzeniami historycznymi, np. pokolenie 9/11 w USA naznaczone przez ataki terro-rystyczne z 11 września 2001 roku, pokolenie komunistyczne formowane w dawnych krajach socjalistycznych czy pokolenie JP2 (Szawiel, 2008). Oznacza to, że pojawiają się inne propozycje kwalifikujące pokolenia, jak np. kontekst historyczno-społeczny, który może być dodatkowo powiązany z poziomem edukacji (Woodward, Vongswasdi, More, 2015), czasem wejścia na rynek pracy (Joshi, Dencker, Franz, Martocchio, 2010) czy ge-nealogią (Joshi, Dencker, Franz, 2011). Warto podkreślić, że to ostatnie kryterium jest szczególnie istotne w gospodarkach bazujących na firmach rodzinnych.

S. Kurek dokonał analizy zróżnicowania przestrzennego struktury wieku ludności za pomocą metody typografów (Długosz, 1996). Wynika z niej, że w Polsce w okresie poddanym analizie najliczniej reprezentowany jest typ A (wiek przedprodukcyjny oraz młodszy produkcyjny) w województwach podkarpackim, małopolskim, wielkopolskim oraz pomorskim. Badacz ten zaobserwował również występowanie tego typu demo-graficznego w strefach podmiejskich dużych i średnich miastach. Ujęcie to nie obejmo-wało jednak pokoleń, a grupy wiekowe. Nie uwzględniało także dynamiki tego zjawiska w skali lokalnej.

Podsumowując, każde pokolenie kształtowane jest przez specyficzne warunki go-spodarcze, społeczne oraz historyczne, w którym funkcjonuje. Wyróżnikiem pokolenia mogą być poglądy, wartości, wzorce konsumpcyjne czy etyka pracy, które dodatkowo utrudniają klasyfikację pokoleń. Jednak identyfikacja oraz analiza grup pokoleniowych powinna stanowić istotny element kształtowania gospodarki danego kraju, a nawet regionu. Większość badań różnorodności pokoleniowej koncentruje się na krajach za-chodnich (Parry, Urwin, 2011), dlatego w niniejszym artykule podjęto próbę analizy różnorodności pokoleniowej w Polsce jako przykładowym kraju Europy Środkowo--Wschodniej, której gospodarka była planowana centralnie i przez to determinowała określone zachowania społeczne wynikające z kształtowania właściwych dla niej war-tości. Ponadto, w celu analizy pokoleń na poziomie regionalnym, wykorzystano wskaź-nik obciążenia demograficznego, aby lepiej zobrazować regiony, w których dominuje gospodarka cyfrowa (digital economy), oraz regiony, które rozwijają się w oparciu o tzw. tzw. gospodarkę srebrną (silver economy). Analiza grup pokoleniowych przez włodarzy regionów pozwoli na efektywniejsze pozyskiwanie funduszy oraz na osiąga-nie przez przedsiębiorstwa regionalnych przewag konkurencyjnych.

(16)

16 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec

Różnorodność pokoleniowa zasobów pracy – podstawy

metodyczne

Różnorodność pokoleniowa została opisana w literaturze i powszechnie przyjmuje się podział na tradycjonalistów, baby boomers, pokolenie X, pokolenie milenialsów oraz pokolenie Z. Jednak należy pamiętać, że w ramach przedziałów wiekowych dla tych grup pojawiają się odchylenia i podziały należy traktować raczej jako zakresy referen-cyjne niż definitywne rozgraniczenie ((Ng, Schweitzer, Lyons, 2010). Ponadto na cha-rakterystykę różnorodności pokoleniowej może mieć wpływ ustrój społeczno-politycz-no-gospodarczy danego kraju (Lyons, Kuron, 2014). Na potrzeby niniejszej publikacji podziału na grupy pokoleniowe dokonano, uwzględniając specyfikę sektora technologii informacyjno-komunikacyjnych. Dlatego ostatecznie przyjęto do analizy pokolenia tra-dycjonalistów, milenialsów oraz pokolenie Z, które w najwyższym stopniu przyczyniają się współcześnie do kształtowania różnorodności pokoleniowej. Dokonano przy tym następującego grupowania danych, na potrzeby identyfikacji liczebności poszczegól-nych pokoleń:

– pokolenie tradycjonalistów – urodzeni w latach 1925–1944; dla tej grupy w anali-zach przyjęto dane dla osób w wieku co najmniej 65 lat w 2003 i 2016 roku (roz-wiązanie to powoduje niepełną porównywalność danych, ale wynika to z braku danych w podziale na grupy dla ludności powyżej 65 roku życia),

– pokolenie Y (milenialsów) – urodzeni w latach 1980–2000; do badania wzięto pod uwagę osoby w wieku 5–25 lat w 2003 roku i 16–34 lat w 2016 roku,

– pokolenie Z – urodzeni po 2000 roku; osoby w wieku 0–2 lata w 2003 roku i 0–15 w 2016 roku.

Analizom poddano przestrzenne zróżnicowanie udziałów poszczególnych pokoleń w strukturze demograficznej, przyjmując podział na klasy o rozpiętości 5%, dzięki cze-mu można prześledzić zmiany udziału danego pokolenia w polskiej przestrzeni w po-dziale według powiatów w 2003 i 2016 roku.

Zróżnicowanie pokoleniowe polskich regionów – analiza

porównawcza dla

2003

i

2016

roku

Na sytuację demograficzną w badanym okresie duży wpływ wywarły kolejne słab-nące echa wyżu demograficznego, który wystąpił po zakończeniu II wojny światowej, osiągając swój szczyt w 1960 roku, co było związane ze zmianą prawa regulującego dopuszczalność aborcji. Prowadziło to do powolnego starzenia się ludności, aczkolwiek na znacznie mniejszą skalę niż w innych krajach Europy. Od wstąpienia Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku mamy w Polsce do czynienia z dużymi ruchami wę-drówkowymi ludności do krajów UE, szczególnie Wielkiej Brytanii i Republiki Federal-nej Niemiec, co przyspiesza proces starzenia się ludności, mimo napływu migrantów z Ukrainy, Białorusi i Rosji.

Temu kierunkowi zmian demograficznych sprzyjały także zmiany na rynku pracy, pro-wadzące do niskiej stabilności ekonomicznej rodzin w latach 2003–2016, co miało wpływ na model rodziny, dzietność kobiet i wiek matek-pierworódek (Kotowska, Magda, 2017).

Dlatego pokolenie tradycjonalistów zaczęło stanowić liczną grupę w regionach o najsilniejszym odpływie ludności, czyli dość licznych powiatach (48) położonych głównie na wschodzie Polski, w województwach podlaskim, lubelskim, świętokrzyskim,

(17)

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy… 17

Ryc. 1. Udział pokolenia tradycjonalistów w strukturze ludności w 2003 i 2016 roku według powiatów –

po-równanie

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS 2016 rok

(18)

Ryc. 2. Udział pokolenia milenialsów w strukturze ludności w 2003 i 2016 roku według powiatów –

po-równanie

(19)

osiągając udziały w granicach 15–20%, a w powiecie hajnowskim nawet nieznacznie przekraczając 1/5 populacji (por. ryc. 1).

W 2016 roku znacznie więcej powiatów (239) osiągnęło co najmniej 1/6 udziału pokolenia tradycjonalistów w ogóle ludności, co uwidacznia znaczne rozprzestrzenia-nie się obszarów zamieszkałych przez starsze roczniki ludności, urodzone w okresie poprzedzającym koniec II wojny światowej.

Kolejne analizowane przez nas pokolenie to pokolenie milenialsów, czyli osób uro-dzonych między 1980 a 2000 rokiem.

Roczniki te stanowią grupę osób urodzonych przez liczne matki wyżu powojen-nego, co powoduje, że są one dość liczne na początku okresu naszej analizy, dopóki nie wzmocniły się zachowania związane z drugim przejściem demograficznym, wzmocnio-ne przez selektywność migracji po wejściu Polski do UE. Dlatego pokolenie milenialsów w 2003 roku stanowiło znaczny odsetek w licznych powiatach odmłodzonych w wy-niku powojennych ruchów migracyjnych (zachodnia Polska, szczególnie Pomorze). Udział milenialsów sięgał nawet 35–40% ogółu ludności (42 powiaty), szczególnie na Pojezierzu Kaszubskim.

Jednak w 2016 roku widoczne jest zmniejszenie się odsetka milenialsów w ogóle społeczności lokalnych w wielu rejonach. Nie odnotowano już tak rekordowo wysokich udziałów milenialsów w strukturze ludności, a dysproporcje pod tym względem wyraź-nie się zmwyraź-niejszyły (por. ryc. 2).

Kolejne pokolenie (pokolenie Z) jest jeszcze mniej liczne, gdyż stanowi efekt kolej-nego, jeszcze słabszego echa powojennego wyżu demograficznego. Urodzeni po 2000

Ryc. 3. Udział pokolenia Z w strukturze ludności w 2016 roku według powiatów

(20)

20 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec roku stanowili nieznaczną część polskich społeczności lokalnych w 2003 roku. We wszystkich powiatach udział ten nie przekroczył 5%.

Pod wpływem pojawiania się po 2000 roku kolejnych roczników udział tego poko-lenia w strukturze demograficznej wzrósł w 2016 roku w wielu powiatach. Ilustrację tego zjawiska stanowi ryc. 3.

Od 1/6 do 1/5 społeczności stanowią oni w rejonach notujących w przeszłości wysokie poziomy stopy urodzeń, dzięki czemu odzywa się tam znowu, choć zmniej-szone, echo wyżu demograficznego (Pojezierze Kaszubskie). Nowym zjawiskiem jest natomiast podwyższona dzietność wokół niektórych polskich dużych miast, co wiąże się z rozwojem stref podmiejskich. Przestają one być tylko strefą dojazdów do pracy, ale też zaczynają być miejscem zamieszkania dla młodych rodzin. Taką interpretację można przypisać powiatom: poznańskiemu, piaseczyńskiemu położonemu w strefie podmiejskiej Warszawy czy powiatom okalającym Trójmiasto (gdański, kartuski, wej-herowski).

Wyzwania zarządcze w regionach zróżnicowanych pokoleniowo

a kreowanie atrakcyjności inwestycyjnej regionów

Wielkim wyzwaniem zarządczym dla jednostek samorządu terytorialnego szczebla re-gionalnego i lokalnego może stać się różnorodność pokoleniowa, która polega zwłasz-cza na istnieniu w danym regionie/rejonie licznych roczników reprezentujących skraj-ne grupy wiekowe. Przyjmując, że taka sytuacja występuje, jeśli jednocześnie mamy do czynienia z gospodarką milenialsów i dzieci oraz srebrną gospodarką, to rejony o ponad 1/5 udziału zarówno pokolenia Z, jak i tradycjonalistów stanowią największe wyzwanie. W badanym okresie takiej sytuacji nie zanotowano w obu okresach badaw-czych, ani w skali województw, ani w skali powiatów. Przyczyną tego stanu rzeczy jest postępujące starzenie się ludności, co obrazują pogarszające się systematycznie wskaź-niki obciążenia demograficznego (por. ryc. 4).

Obecnie prowadzony program rządowy „Rodzina 500+” może zmienić decyzje do-tyczące posiadania potomstwa. Jednak warunek, że pomocy udziela się rodzinom już posiadającym potomstwo, może silnie ograniczyć skuteczność tego rozwiązania na ob-szarach, w których procesy wymienialności pokoleń są najbardziej zachwiane.

Wymienialność pokoleń jest więc zjawiskiem systematycznie słabnącym. Przecięt-nie trzech dziadków przypada na dwóch wnuczków w coraz liczPrzecięt-niejszych rejonach Pol-ski, szczególnie na południowym Podlasiu (powiaty hajnowPol-ski, bielski), Lubelszczyźnie (powiat krasnostawski), Kielecczyźnie (ostrowiecki, skarżyski, kazimierski, Kielce), a także w miastach będących stolicami regionów lub centrami regionalnymi/subregio-nalnymi (Łódź, Gdynia, Koszalin, Bydgoszcz, Opole) oraz w pojedynczych mniejszych ośrodkach przemysłowych, transportowych lub usługowych (Świnoujście, Częstocho-wa). Postępujące starzenie się ludności jest zagrożeniem dla rozwoju gospodarczego.

Dlatego należy podkreślić, że wzrost aktywności i społecznej integracji osób star-szych nie jest istotny jedynie dla tej grupy, ale przekłada się na możliwości rozwoju społeczności lokalnych (Golinowska, 2012: 76–85). Z drugiej strony stwarza możliwość rozwoju srebrnej gospodarki, szczególnie w dużych miastach, np. w Łodzi (więcej na temat srebrnej gospodarki: Zimnoch, 2013).

Rozwój srebrnej gospodarki opiera się na takich fundamentach, jak wydłużenie aktywności zawodowej seniorów, przy jednoczesnym utrzymaniu ich samodzielności.

(21)

Ryc. 4. Wskaźnik obciążenia demograficznego w polskich powiatach w 2003 i 2016 roku

(22)

22 Hanna Godlewska-Majkowska, Jacek Lipiec Ważne jest także zagospodarowanie ich wolnego czasu, utrzymywanie dobrej kondycji fizycznej i psychicznej oraz dostrzeżenie w seniorach atrakcyjnej grupy docelowej dla sektora usług finansowych (Szukalski, 2012: 8).

Wnioski

Największym współczesnym zagrożeniem ekonomicznym jest postępujące starzenie się społeczeństw. Jakość współczesnego życia jest na tyle wysoka, że na rynku pracy zaczęły funkcjonować równocześnie nawet cztery pokolenia. Powoduje to, że polity-ka finansowo-gospodarcza państw/regionów/powiatów/gmin musi być proaktywna w kwestii aktywizacji zawodowej, gdyż w przeciwnym razie może przyczynić się do globalnego kryzysu spowodowanego nadmiernym obciążeniem budżetów państwo-wych na rzecz osób starszych. Istotnym wyzwaniem dla rządzących staje się zatem umiejętność aktywizowania zawodowego różnych grup pokoleniowych w taki sposób, aby współpracowały ze sobą w sposób harmonijny i możliwie najbardziej efektywny. Poszukiwanie skutecznych sposobów na promowanie aktywności i zdrowia osób star-szych oraz wzmacnianie solidarności międzypokoleniowej nabiera kluczowego charak-teru. Należy przy tym brać pod uwagę warunki (technologie), w jakich różne pokolenia egzystowały. Z pewnością w gospodarce cyfrowej kluczową rolę będą odgrywać mile-nialsi i pokolenie Z, jednak wiedza oraz doświadczenie zgromadzone przez pokolenie, które wyszło z rynku pracy, mogą – i zdaniem autorów powinny – być wykorzystane do podnoszenia innowacyjności regionów.

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową powinno uwzględniać zgodną współ-pracę wszystkich grup, które uczą się wzajemnie, o czym już dawno temu wspominała M. Mead: „jedynie opierając się na młodych, starsze pokolenie może uzyskać dostęp do nowej wiedzy doświadczalnej, bez której nie sposób układać żadnych sensownych planów” (Mead, 1978: 143). Zatem starsze pokolenie może aktywnie przyczyniać się do wykorzystywania nabytej wiedzy na rzecz podnoszenia innowacyjności regionów. Zda-niem autorów, do podnoszenia innowacyjności regionów najbardziej przyczyniać się powinno przenikanie wiedzy i doświadczenia pomiędzy różnymi pokoleniami (przede wszystkim od pokolenia starszego do młodszego).

Przez polskie małe ojczyzny przechodzą zmiany demograficzne, stosownie do ko-lejnych odsłon echa powojennego wyżu demograficznego. Na to nakładają się skutki selektywności migracji. Rozszerza się gospodarka srebrna, w związku ze starzeniem się ludności i selektywnym charakterem ruchów migracyjnych na wschodzie Polski. Towa-rzyszy temu silne zahamowanie wymienialności pokoleń.

Milenialsi stanowią w skali kraju pokolenie o zmniejszającym się udziale w zalud-nieniu w latach 2003–2016. Ale to właśnie to pokolenie, wraz z nadchodzącym poko-leniem Z, będzie kształtować w najbliższych latach rynek pracy, zwłaszcza w Wielko-polsce, na Pomorzu i Warmii i Mazurach, zważywszy na charakter trendów przestrzen-nych w kształtowaniu się wymienialności pokoleń.

Współcześnie dużym zagrożeniem dla rozwoju gospodarek, w szczególności cyfro-wych, stanowi postępujące starzenie się społeczeństw. Jednak tendencja ta przyczyniła się do powstania tzw. srebrnej gospodarki, która może nieść za sobą wiele korzyści, jak np. rozwój opieki dla seniorów. Zatem z perspektywy zarządzania regionem istotne jest analizowanie trendów demograficznych oraz ich wpływu na gospodarkę regionu, a w szczególności tendencji demograficznych dotyczących pokoleń milenialsów i Z oraz osób w wieku poprodukcyjnym.

(23)

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową zasobów pracy… 23 Zmiany w zarządzaniu zasobami pracy powinny bazować na jak najszerszym wprowadzaniu metod służących zarządzaniu różnorodnością pokoleniową, szczegól-nie w odszczegól-niesieniu do stosowania nowoczesnych technologii oraz ułatwiania komunika-cji międzypokoleniowej w miejscu pracy.

Zarządzanie różnorodnością pokoleniową stanowi również duże wyzwanie w kon-tekście politycznym, gdyż to głównie osoby starsze głosują w wyborach, a zatem partie mogą prowadzić agitacje wśród tej grupy osób, wiedząc, że działanie takie przełoży się na wynik wyborczy. Jednak takie działania prowadzą w konsekwencji do nadmiernego obciążenia finansowego regionów, ograniczając tym samym działania nakierunkowane na rozwój młodych. W dłuższej perspektywie prowadzić to może do drenażu młodych i w konsekwencji upadku regionu.

Literatura References

Almeida, P., Kogut, B. (1999). Localization of knowledge and the mobility of engineers in regional networks. Management Science, 45(7), 905–917.

Breschi, S., Lissoni, F. (2005). Cross-firm inventors and social networks: localized knowledge spillovers revisited. Annals of Economics and Statistic, 79(80), 189–209.

Costanza, D., Badger, J., Fraser, R. (2012). Generational differences in work-related attitudes: A meta-analysis. Journal of Business and Psychology, 27(4), 375–394.

Dencker, J.C., Joshi, A., Martocchio, J.J. (2008). Towards a theoretical framework linking gener-ational memories toworkplace attitudes and behaviors. Human Resource Management

Review, 18(3), 180–187.

Długosz, Z. (1996). Zróżnicowanie struktury wieku na świecie a metody jej klasyfikacji. Przegląd

Geograficzny, 68(1‒2), 151‒165.

Eberhardt, P. (2014). Fazy rozwoju demograficznego Polski. Roczniki Nauk Społecznych, 6(2), 135–160.

Edmunds, J., Turner, B.S. (2005). Global generations: social change in the twentieth century. The

British Journal of Sociology, 56(4), 559–577.

Eisenstadt, S.N. (1956). From Generation to Generation. Glencoe: Free Press.

Elmore, T. (2010). Generation iY: Our last chance to save their future. Norcross: Gardener Publishing.

Erikson, E.H. (2012). Dopełniony cykl życia. Gliwice: Helion.

Eyerman, R., Turner, B.S. (1998). Outline of a theory of generations. European Journal of Social

Theory, 1(1), 91–106.

Giancola, F. (2006). The generation gap: More myth than reality? Human Resource Planning,

29(4), 32–37.

Golinowska, S. (2012). Srebrna gospodarka i miejsce w niej sektora zdrowotnego. Koncepcja i re-gionalne przykłady zastosowania. Zdrowie Publiczne i Zarządzanie, 1(2011).

Halbwachs, M. (1950). La mémoire collective, Paris: Albin Michel.

Joshi, A., Dencker, J.C., Franz, G. (2011). Generations in organizations. Research in Organizational

Behavior, 31(1), 177–205.

Joshi, A., Dencker, J.C., Franz, G., Martocchio, J.J. (2010). Unpacking generational identities in or-ganizations. Academy of Management Review, 35(3), 392–414.

Kaiser, U., Kongsted, H.C., Rønde, T. (2015). Does the mobility of R&D labor increase innovation?

Journal of Economic Behavior& Organization, 110, 91–105.

Kelan, E.K. (2014). Organising Generations – What Can Sociology Offer to the Understanding of Generations at Work? Sociology Compass, 8(1), 20–30.

Kotowska, I.E., Magda, I. (2017). Polityka rodzinna i podaż pracy w Polsce. W: P. Lewandowski, J. Rutkowski (red.). Starzenie się ludności, rynek pracy i finanse publiczne w Polsce. Warszawa: Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej w Polsce.

(24)

Kryńska, E. (2010). Wpływ zmian demograficznych na rynek pracy – aspekty gospodarcze.

Rządowa Rada Ludnościowa. Biuletyn, 55, 29–37.

Kurek, S. (2014).Przestrzenne zróżnicowanie przemian demograficznych w Polsce w latach 2002‒2011. W: E. Klima (red.). Ludność, mieszkalnictwo, usługi – w 70. rocznicę urodzin

Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Population, Housing, Services – 70th Anniversary of Professor Jerzy Dzieciuchowicz. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Lancaster, L., Stillman, D. (2002). When generations collide. Who they are. Why they clash. How to

solve the generational puzzle at work. New York: HarperCollins Publishers.

Lancaster, L.C., Stillman, D. (2003). When generations collide. New York: Harper-Collins Publisher. Loges, W.E., Jung, J.-Y. (2001). Exploring the digital divide: Internet connectedness and age.

Communication Research, 28(4), 536–562.

Lyons, S., Kuron, L. (2014). Generational differences in the workplace: A review of the evidence and directions for future research. Journal of Organizational Behavior, 35(1), 139–157. Maliepaard, M., Lubbers, M., Gijsberts, M. (2010). Generational differences in ethnic and religious

attachment and their interrelation. A study among Muslim minorities in the Netherlands.

Ethnic and Racial Studies, 33(3), 451–472.

Mannheim, K. (1952). The Sociological Problem of Generations. Essays on the Sociology of

Knowledge. London: RKP.

Mansfield, E. (1985). How rapidly does new industrial technology leak out. The Journal of

Industrial Economics, 34(2), 217–213.

Martin, C.A., Tulgan, B. (2002). Managing the generational mix. Amherst: HRD Press.

Mead, M. (1978). Kultura i tożsamość: studium dystansu międzypokoleniowego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Mendel, G. (2006). Une histoire de l’autorité. Paris: La Découverte.

Miller, W.E., Shanks, J.M. (1996). The New American Voter. Cambridge: Harvard University Press. Murphy, E.F., Gordon, J.D., Anderson, T.L. (2004). Cross-cultural, cross-cultural age and cross-cul-tural generational differences in values between the United States and Japan. Journal of

Applied Management and Entrepreneurship, 9(3), 21–47.

Ng, E.S.W., Schweitzer, L., Lyons, S.T. (2010). New generation, great expectations: A field study of the millennial generation. Journal of Business and Psychology, 24(2), 281–292.

Noble, S.M., Haytko, D.L., Phillips, J. (2009). What drives college-age Generation Y consumers?

Journal of Business Research, 62(6), 617–628.

Oh, E., Reeves, T.C. (2014). Generational Differences and the Integration of Technology. W: J.M. Spec- tor, M.D. Merrill, J. Elen, M.J. Bishop (red.). Handbook of Research on Educational

Co-mmunications and Technology. New York: Springer, 819–828.

Parry, E., Urwin, P. (2011). Generational differences in work values: A review of theory and evi-dence. International Journal of Management Reviews, 13(1), 79–96.

Reither, E.N., Hauser, R.M., Yang, Y. (2009). Do birth cohorts matter? Age-period cohort analyses of the obesity epidemic in the United States. Social Science & Medicine, 69(10), 1439–1448. Rogers, E.M. (1995). Diffusion of innovations. New York: Free Press.Saxenian, A. (1994). Regional

advantage: Culture and competition in Silicon Valley and Route 128. Cambridge: Harvard

University Press.

Segal, H.P. (1985). Technological utopianism in American culture. Chicago: University of Chicago Press.

Shaw, H. (2013). Sticking points: How to get 4 generations working together in the 12 places they

come apart. Carol Stream: Tyndale House Publishers.

Shelley, M.C., Thrane, L.E., Shulman, S.W. (2006). Generational differences in information technol-ogy use and political involvement. International Journal of Electronic Government Research,

2(1), 36–53.

Shelley, M.C., Thrane, L.E., Shulman, S.W. (2015). Generational differences in it use and political involvement: New directions. W: D. Norris (red.). E-Government research. Policy and

man-agement. Hershey: IGI Publishing, 336–357.

Shelley, M., Thrane, L., Shulman, S., Lang, E., Beisser, S., Larson, T., Mutiti, J. (2004). Digital citi-zenship: Parameters of the digital divide. Social Science Computer Review, 22(2), 256–269.