We Włoszech rozwój hutnictwa stali na szeroką skalę zapoczątkowano już pod koniec XIX wieku, kiedy to najpierw we Florencji (siedziba główna) w 1897 roku powstała Spółka Wielkich Pieców i Odlewni w Piombino (wł. Società Anonima degli Alti Forni e Fonderia di Piombino, 1961), później w Genui powstała pierwsza Spółka Kopalni i Wielkich Pieców Elba (wł. Società Anonima Elba di miniere e di altiforni) z kapitałem zakładowym w wysokości 15 mln lirów. Powstanie tej drugiej spółki było skutkiem niekorzystnej sytuacji społeczno-gospodarczej panującej na wyspie Elba. Znaczne stra-ty w uprawach winorośli i związany z stra-tym masowy odpływ ludności z wyspy przyczy-niły się do podjęcia działań wykorzystujących zasoby naturalne Elby, jakimi były kopal-nie rud żelaza. Zakłady zlokalizowane na wyspie zostały ostateczkopal-nie zamknięte w 1949 roku.
Na terytorium Włoch przemysł stalowy rozwijał się bardzo dynamicznie już na początku XX wieku, co zawdzięcza powstaniu w 1905 roku w Genui zakładów Ilva. Ka-pitał zakładowy w wysokości 12 mln lirów został wkrótce zasilony przez przyłączenie mniejszych, lokalnych spółek, jak Sidelurgica Savona i Terni Metallurgica Liguryjska, które przyczyniły się do wzrostu kapitału do 20 mln lirów. Celem spółki Trenia-Elba, kierowanej przez grupę genueńskich finansistów i przedsiębiorców, było zintegrowa-nie produkcji stali, stoczni i kontrola wydobycia rudy żelaza na wyspie Elba. Spółka wykorzystała również udogodnienia wynikające z ustawy o ożywieniu gospodarczym kraju, zwłaszcza jego południowej części.
192 Monika Noviello Po podpisanym w lipcu 1904 roku Planie rozwoju dla Południa programem roz-woju przemysłu hutniczego objęto także regiony w południowej części kraju. Efektem podjętych zobowiązań było podpisanie w 1905 roku umowy o budowie zakładu prze-mysłowego o zintegrowanym cyklu produkcji stali w Neapolu, w dzielnicy Bagnoli. Pro-dukcję stali w Neapolu rozpoczęto dopiero w 1910 roku. Trudna sytuacja na rynkach finansowych po 1907 roku przyczyniła się (na drodze licznych porozumień między bankami i firmami) do podjęcia decyzji o stworzeniu w 1911 roku konsorcjum, obej-mującego zakłady na wyspie Elba, Sidelurgię z Savony, Ferrierę, Metallurgię Liguryjską, Ilvę i zakłady w Piombino. W ramach konsorcjum zakładom Ilva zlecono zarządzanie oddziałami w okresie kolejnych 20 lat (Tolaini, 2005). Poczynania te nie doprowadziły do zmiany obrazu spółek, wykazując oznaki przestarzałości i braku racjonalnych insta-lacji cyklu zintegrowanego w celu osiągnięcia taniej, masowej produkcji stali.
Początek I wojny światowej i znaczny wzrost zamówień sektora publicznego na stal przyczyniły się do wzrostu produkcji i dynamicznego rozwoju zakładów dzięki na-gromadzeniu wysokich sum kapitału. Jednak po zakończeniu konfliktu zbrojnego zapo-trzebowanie na stal gwałtownie spadło. Było to również związane ze spadkami udzia-łów zakładów Ilva na rynku i z ogólnie panującym kryzysem światowym, którego po-czątek notowano w 1929 roku. W tym kontekście Oscar Sinigaglia, dyrektor generalny zakładów Ilva w latach 1933–1934, próbował zracjonalizować firmę, aby znów powró-cić do zintegrowanego cyklu produkcji. W celu umocnienia pozycji włoskiego hutnic-twa w skali europejskiej w 1937 roku założona została w Rzymie, przy wsparciu Insty-tutu Rekonstrukcji Przemysłowej (wł. IRI – Instituto per la Ricostruzione Industriale3), Spółka Finansowa Hutnictwa Finsider (wł. Società Finanziaria Siderurgica Finsider). Głównym jej celem była sprzedaż akcji na giełdzie oraz koordynacja programów roz-wojowych spółek hutniczych.
Ilva, która w międzyczasie stała się największym włoskim kompleksem żelaza i stali, przystąpiła do konsorcjum już w roku jego powstania, aby stać się częścią no-wej grupy Finsider. W rok później IRI e Finsider podjęło decyzję o budowie nowego, pokaźnego kompleksu hutniczego o cyklu integralnym, które miało specjalizować się w produkcji półproduktów przeznaczonych do wykończenia w innych zakładach gru-py. Wybór nadmorskiej lokalizacji w Cornigliano był bardzo ważny ze względu na ko-nieczność transportu półproduktów do innych zakładów, również zlokalizowanych na włoskich wybrzeżach.
Okres wojny na terytorium Włoch przyniósł liczne straty dla przemysłu hutnicze-go. Wiele zakładów, zwłaszcza tych funkcjonujących w cyku ciągłym, zostało zniszczo-nych nawet w ponad 70%. Największe straty poniosła nowo powstała huta w Corni-gliano, skąd Niemcy zaraz po zakończeniu wojny rozmontowali i wywieźli na teryto-rium Niemiec prawie wszystkie najważniejsze elementy potrzebne do prawidłowego
3 IRI, czyli Instytut Rekonstrukcji Przemysłowej. Instytucja publiczna powstała w 1933 roku w celu za-pobiegania upadkowi systemu kredytowego zapoczątkowanego kryzysem z 1929 roku. W okresie powojen-nym stopniowo rozszerzała swoje sektory interwencji i stała się punktem interwencji publicznej we włoskiej gospodarce. W 1980 roku IRI była grupą około 1000 firm zatrudniających ponad 500 tys. pracowników. Było to jedno z największych przedsiębiorstw spoza sektora naftowego poza Stanami Zjednoczonymi; w 1992 roku zamknęło rok 75 912 mld lirów obrotu, ale z 5182 mld strat. Również w 1993 r. firma IRI zajęła siódme miejsce w rankingu największych firm świata pod względem przychodów, ze sprzedażą 67,5 mld dol. w 1992 roku. Przekształciła się w spółkę akcyjną i – pomimo swoich ogromnych obrotów i przychodów w wysokości 67,5 mld dol. – stała się w 2002 roku częścią spółki akcyjnej włoskiej grupy Cassa Depositi e Prestiti Fintecna (Kasa Depozytów i Pożyczek – tłum. autora).
Rola hutnictwa w rozwoju regionalnym Kampanii (Włochy) w XX wieku 193 funkcjonowania huty (Ilva, 1961). Pomimo tego, że zakłady w Neapolu były celem bombardowań, nie zostały zniszczone z powodu błędu w obliczeniach lokalizacji celu. Kombinat w Bagnoli został jednak zamknięty na czas wojny, gdyż odbudowa zniszczeń zabudowy mieszkalnej w obrębie miasta była priorytetem dla mieszkańców. Zaraz po wojnie, 16 maja 1946 roku, nie tylko wznowiono produkcję stali w Bagnoli, ale zwięk-szono również jej wielkość.
Okres powojenny był bardzo trudny, zwłaszcza dla rozwoju Południa, gdzie do-strzegano szczególną potrzebę interwencji finansowych w celu wyrównywania wciąż pogłębiających się dysproporcji w stosunku do Północy. Rok 1950 miał przynieść wiele zmian, głównie dzięki wprowadzeniu planu niwelacji nierówności gospodarczych po-przez utworzenie Funduszu dla Południa (wł. Cassa per il Mezzogiorno, fundusz zna-ny w literaturze również jako Casmez). Fundusz ten powstał za rządów Gasperiego VI i miał przede wszystkim finansować inicjatywy przemysłowe mające na celu rozwój gospodarczy południowej części kraju. Początkowo założono, że okres trwania pomocy miał nie przekroczyć kolejnych 10 lat, jednak dwukrotnie był on przedłużany, aż do ostatecznego rozwiązania funduszu w 1984 roku. Jego siedzibą główną był Rzym, a na obszarze regionów Południa było rozmieszczonych osiem oddziałów (Neapol, L’Aquila, Campobasso, Bari, Potenza, Catanzaro, Palermo, Cagliari). Plan ten przewidywał dzia-łanie sektorowe i stworzenie konsorcjów w celu rozwoju obszarów przemysłowych. Pierwsze prace dotyczyły rozwoju infrastruktury na obszarach objętych planem. Kwo-ty finansowania w latach 1951–1960 dla wszystkich planów ustalono w wysokości 100 mld lirów rocznie, co zostało zwiększone już do 1280 mld lirów począwszy od 1952 roku.
Fundusz dla Południa został zlikwidowany na mocy dekretu ministerialnego z 6 sierpnia 1984 roku. Dwa lata później zastąpiła go Agencja na rzecz Promocji i Roz-woju Południa (wł. Agensud), która ze względu na możliwość finansowania inicjatyw na rzecz rozwoju regionów ze środków Unii Europejskiej została rozwiązana w 1992 roku. Zadania planowania i koordynacji działań interwencji publicznych na obszarach dotkniętych kryzysem ekonomicznym (nie tylko na Południu) przejęło Ministerstwo Gospodarki i Finansów (wł. Ministero dell’Economia e delle Finanze), co określał przepis ustawy z 19 grudnia 1992 roku o finansowaniu inicjatyw dla rozwoju gospodarczego obszarów kryzysowych. Prawo o finansowaniu weszło w życie dopiero w 1996 roku, a opóźnienie to postawiło w sytuacji ogólnego kryzysu całą południową część kraju, zwłaszcza sektor bankowy, spółki i władze lokalne.
Dzięki pomocy w ramach planu Marshalla we Włoszech ponownie otwarto zakład produkcji stali Corigliano w Genui. Jego nowoczesne rozwiązania produkcyjne przyczy-niły się do zmniejszenia powierzchni przemysłowej przy jednoczesnym wzroście liczby zatrudnionych pracowników z 710 w 1951 roku do 6 094 zatrudnionych w 1958 roku. W tym samym czasie w genueńskich zakładach Finsider w latach 1948–1958 zatrud-nienie spadło z 11 260 do 6278 pracowników (Tolaini, 2005).
Rok 1961 był przełomowy dla włoskiego przemysłu stalowego dzięki połączeniu zakładów Cornigliano z zakładami Ilva. Powstała wówczas spółka Italsider4, której ce-lem była reorganizacja publicznego przemysłu stalowego (Manfrellotti, 2004). Jednak plan ten zawiódł i od początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku Italsider i Finsider 4 Italsider – jej nazwa pochodzi od do włoskich słów Italia, czyli Włochy oraz siderurgia, czyli metalu-rgia żelaza.
194 Monika Noviello weszły w kryzys strukturalny, który w kontekście umów regulujących sektor stalowy na szczeblu wspólnotowym doprowadził do drastycznego spadku produkcji i zatrud-nienia, a także do prywatyzacji wielu spółek w grupie. W wyniku tego Finsider ogłosił upadłość, a jego mienie 1 stycznia 1989 roku przejęła Ilva.
Zakłady w Bagnoli były podatne na zmiany gospodarcze i polityczne, jakie pano-wały w tej gałęzi przemysłu przetwórczego w pozostałej części kraju. Z tego powo-du były one kilkakrotnie zamykane. Pierwsze wstrzymanie propowo-dukcji było związane z wybuchem II wojny światowej, kolejne to rok 1976, kiedy władze komunistyczne sprzeciwiały się rozwojowi tej gałęzi przemysłu i przyczyniły się poprzez działania polityczne do zamknięcia zakładów. W roku 1981, kiedy po silnym trzęsieniu ziemi, jakie nawiedziło Neapol 23 listopada 1980 roku, znaczne straty w ludziach i zabudo-wie mieszkalnej oraz konieczność wysiedlenia ludności z miasta przyczyniły się, obok niekorzystnej koniunktury gospodarczej, do ponownego zamknięcia fabryk. Jednak liczne protesty neapolitańczyków sprawiły, że podjęto decyzję o poszerzeniu oferty zakładów i zakupie linii walcowniczej (Repubblica, 2017). Pomimo licznych starań utrzymania zakładów, w związku gwałtownym spadkiem produkcji stali na świecie, zakłady w Bagnoli ogłosiły upadłość w 1991 roku, a linia walcownicza odsprzedana została Chińczykom.