Rola przedsiębiorczości w gospodarce opartej na wiedzy

1

Rola przedsiębiorczości

Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Przedsiębiorczość – Edukacja

Nr 4

3

Rola przedsiębiorczości

w gospodarce opartej na wiedzy

pod redakcją

Zbigniewa Zioło i Tomasza Rachwała

Recenzent: prof. dr hab. Jerzy Kitowski

Redakcja naukowa: prof. zw. dr hab. Zbigniew Zio³o, dr Tomasz Rachwa³ Projekt ok³adki: Tomasz Rachwa³, Dorota Domaga³a

Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Jaros³aw Naus, Iwona Ga³uszka Realizacja projektu graficznego: Jaros³aw Naus

Opracowanie redakcyjne i redakcja jêzykowa: Zofia Psota Wspó³praca redakcyjna: Tomasz Rachwa³

Korekta: Dorota Œrutowska

ISBN 978-83-7409-620-1

© Copyright by Wydawnictwo Nowa Era w Warszawie & Zak³ad Przedsiêbiorczoœci i Gospodarki Przestrzennej IG UP w Krakowie

Warszawa – Kraków 2008

Rada Redakcyjna: Monika Borowiec, Pawe³ Czapliñski, S³awomir Dorocki, Bronis³aw Górz, Roman Fedan, Wies³awa Gierañczyk, Wioletta Kilar (sekretarz), Zbigniew Makie³a, Pawe³ Pocheæ, Tomasz Rachwa³ (zastêpca przewodnicz¹cego), Anna Tobolska, Krzysztof Wiedermann, Zbigniew Zio³o (przewodnicz¹cy)

Sk³ad i ³amanie: Nowa Era Sp. z o.o. Nowa Era Sp. z o.o.

Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa tel. 0 22 570 25 80, faks 0 22 570 25 81 www.nowaera.pl, e-mail: nowaera@nowaera.pl

5

Wprowadzenie

Procesy rozwoju spo³eczno-gospodarczego i kulturowego s¹ efektem racjonalnego dzia³ania poszczególnych podmiotów gospodarczych i instytucji, które funkcjonuj¹ w okreœlonym oto-czeniu prawnym i finansowym, oraz wykszta³cania przedsiêbiorczych postaw spo³eczeñstwa. Te postawy s¹ zwi¹zane z zasobami intelektualnymi spo³eczeñstwa, na które sk³adaj¹ siê kompe-tencje umo¿liwiaj¹ce rozumienie wspó³czesnych tendencji rozwoju cywilizacyjnego, zw³aszcza mechanizmu kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy. Poznanie tych tendencji jest podsta-wowym warunkiem wytyczania strategicznych kierunków rozwoju poszczególnych kontynen-tów, krajów, a tak¿e uk³adów regionalnych i lokalnych. Podstawow¹ rolê w tym procesie odgrywa cz³owiek, odpowiednio przygotowany w zakresie ugruntowania odpowiednich cech osobowo-œciowych, wykszta³cania i opanowania umiejêtnoœci zawodowych dostosowanych do nowych wymogów, a tak¿e umiejêtnoœci sprawnej organizacji pracy. W podnoszeniu efektywnoœci dzia-³ania cz³owieka wa¿n¹ rolê odgrywa równie¿ otoczenie instytucjonalne i prawne, które pe³ni funkcjê czynnika pobudzaj¹cego kszta³towanie postaw przedsiêbiorczych i rozwój dzia³alnoœci gospodarczej lub stwarzaj¹cego okreœlone bariery w tym zakresie.

Szczególnie wa¿n¹ cech¹ cz³owieka, umo¿liwiaj¹c¹ przyspieszenie procesów rozwoju spo-³eczno-gospodarczego zarówno w skali krajowej, jak i lokalnej, jest odpowiednio wykszta³cona postawa przedsiêbiorcza, podbudowana wiedz¹ i doœwiadczeniem zawodowym. Proces kszta³-towania tej postawy powinien byæ wdra¿any nie tylko na ró¿nych szczeblach procesu edukacyj-nego, ale tak¿e poprzez œrodki masowego przekazu. Dzia³ania te maj¹ szczególnie du¿e znaczenie u progu wkraczania w now¹ fazê rozwoju spo³eczeñstwa informacyjnego, w której podstawow¹ funkcjê bazy ekonomicznej przejmuje gospodarka oparta na wiedzy.

Wy³ania siê st¹d bardzo wa¿ne pytanie: w jak¹ wiedzê nale¿y wyposa¿yæ m³odych ludzi, a tak¿e jak podnieœæ efektywnoœæ kszta³cenia, aby poprzez umiejêtnoœci z zakresu przedsiêbior-czoœci przygotowaæ ich do rozwijania gospodarki wykorzystuj¹cej wspó³czesne osi¹gniêcia nauki i techniki oraz nowe formy zarz¹dzania w zmieniaj¹cych siê uwarunkowaniach œwiata, Europy, kraju, regionu czy uk³adu lokalnego?

Do tych za³o¿eñ nawi¹zuje kolejny tom serii: „Przedsiêbiorczoœæ – Edukacja”, poœwiêcony roli przedsiêbiorczoœci w gospodarcze opartej na wiedzy. Jego treœæ nawi¹zuje do problematyki poprzednich tomów, poœwiêconych: rozwijaniu przedsiêbiorczoœci na tle wspó³czesnych wyzwañ cywilizacyjnych, roli przedsiêbiorczoœci w podnoszeniu konkurencyjnoœci spo³eczeñstwa i go-spodarki oraz roli przedsiêbiorczoœci w aktywizacji gospodarczej.

Prezentowane w tym tomie prace dotycz¹ wybranych zagadnieñ dotycz¹cych: wspierania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, roli funduszy strukturalnych i rozwoju innowacyjnoœci przedsiêbiorstw, roli przedsiêbiorczoœci w rozwoju uk³adów przestrzennych, znaczenia etyki w przedsiêbiorczoœci oraz edukacji w zakresie przedsiêbiorczoœci.

Wstêpnie zak³adamy, ¿e przedsiêbiorczoœæ nale¿y traktowaæ jako wa¿ny element kszta³to-wania gospodarki opartej na wiedzy. W pierwszej czêœci tomu zwrócono uwagê na rolê pod-miotów wspieraj¹cych rozwój tego typu gospodarki. Syntetycznie omawia tê problematykê artyku³ wprowadzaj¹cy, w którym po³o¿ono nacisk na zaprezentowanie modelu okreœlaj¹cego relacje miêdzy ró¿nymi cechami spo³ecznymi i ekonomicznymi, które wp³ywaj¹ na rozwój go-spodarki opartej na wiedzy oraz przedsiêbiorczoœci (Z. Zio³o). Wœród czynników wspieraj¹-cych rozwój gospodarki opartej na wiedzy zosta³a podkreœlona rola potencja³u rozwojowego

szkó³ wy¿szych, zaprezentowana na przyk³adzie województwa ma³opolskiego (A. Harañczyk), oraz znaczenie uczelni w procesach transformacji czynnika ludzkiego (M. Borowiec). Podkreœlono tak¿e rolê potencja³u kadrowego zwi¹zanego z dzia³alnoœci¹ badawczo-rozwojow¹, który bezpo-œrednio zajmuje siê opracowywaniem i wdra¿aniem nowych rozwi¹zañ technologicznych i orga-nizacyjnych (W. Kilar), oraz znaczenie centrów transferu technologii (U. Grzyb) i parków technologicznych (A. Surdej, K. Wach).

Wa¿nym czynnikiem rozwoju gospodarki opartej na wiedzy jest wspieranie finansowe rozwo-ju innowacyjnoœci w poszczególnych przedsiêbiorstwach. Szczególna rola w tym zakresie przy-pada ma³ym i œrednim przedsiêbiorstwom, które coraz bardziej zwiêkszaj¹ swoje znaczenie w gospodarce narodowej (J. Pach). Innowacyjnoœæ tej kategorii przedsiêbiorstw jest wspierana przez ró¿ne programy realizowane w krajach Unii Europejskiej w nawi¹zaniu do za³o¿eñ Strategii Lizboñskiej, w tym tak¿e w naszym kraju (P. Mielcarek), z wykorzystaniem œrodków finansowych w ramach funduszy strukturalnych (R. Lisowski). Dobr¹ ilustracj¹ wyników realizacji tych pro-gramów jest wspieranie rozwoju przedsiêbiorczoœci lokalnej przez agencje rozwoju gospodar-czego (J. Sosin). Nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e innowacyjnoœæ produktów jest wa¿nym elementem umo¿liwiaj¹cym krajowym producentom wkraczanie na rynki zagraniczne (M. Wilczyñska). Ilustracj¹ efektów dzia³añ na rzecz podniesienia innowacyjnoœci polskich przedsiêbiorstw s¹ analizy wzrostu innowacyjnoœci firm bran¿y cukierniczej (D. Janczewska) i w warsztatach rzemieœlniczych (M. W³odarczyk, J. Janczewski).

Rozwój przedsiêbiorczoœci i gospodarki opartej na wiedzy istotnie wp³ywa na rozwój ró¿nej skali uk³adów przestrzennych, co zaprezentowano na przyk³adzie obszaru metropolitalnego Po-znania (A. Œwidurska), miast Gdañska i Gdyni (B. Pytko) oraz wybranych obszarów we Francji (S. Dorocki), na Ukrainie (I. ¯urba) i w Austrii (W. Osuch).

W ograniczaniu negatywnych skutków rozwoju przedsiêbiorczoœci, zwi¹zanych z d¹¿eniem przez przedsiêbiorców i mened¿erów ró¿nego szczebla do podnoszenia zysków firmy za wszelk¹ cenê z pominiêciem zasad moralnych, wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ edukacja i promowanie postaw etycznych w biznesie. Ogólne przes³anki w tym zakresie wyra¿a has³o: gospodarka-wspólnota--solidarnoœæ (A. Surdej), którego realizacja powinna ograniczaæ negatywn¹ stratyfikacjê spo-³eczn¹ w nowej fazie gospodarowania (T. T. Brzozowski). Nale¿y podkreœliæ, ¿e etyka zarz¹dzania odgrywa bardzo istotn¹ rolê w przeobra¿eniach cywilizacyjnych wspó³czesnego œwiata, np. ogra-niczaj¹c zjawiska wykluczenia spo³ecznego (A. Oleksiejczuk, E. Oleksiejczuk). Szczególn¹ rolê w tym zakresie odgrywa œwiadomoœæ ludzi biznesu w zakresie wdra¿ania zasad odpowiedzialnoœci spo³ecznej (K. Bem), w tym kadry zarz¹dzaj¹cej (K. Maœlanka), co przyczynia siê do etycznego zarz¹dzania pracownikami (A. Stanek). Du¿e znaczenie w rozwoju przedsiêbiorczoœci ma ograni-czanie zjawisk patologicznych, takich jak: nieuczciwe zachowania przedsiêbiorstwa (B. Rogo-da), kreatywna ksiêgowoœæ (M. Tokarski) czy zbyt niski poziom etyczny instytucji kontroluj¹cych (G. Voss). Te negatywne zjawiska mo¿na ograniczyæ poprzez kszta³cenie w zakresie etyki biznesu (K. Nowak), a tak¿e w relacjach wspó³¿ycia spo³ecznego (Z. J. O¿d¿yñski)

Tom koñcz¹ rozwa¿ania dotycz¹ce edukacji w zakresie przedsiêbiorczoœci, która musi ulegaæ systematycznemu doskonaleniu pod wzglêdem treœci i form kszta³cenia, czego wyrazem jest zaprezentowany projekt podstawy programowej kszta³cenia ogólnego w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokszta³c¹cego, liceum profilowanego i technikum w ramach przedmiotu „pod-stawy przedsiêbiorczoœci” (T. Rachwa³, J. Kude³ko, M. Tracz, K. Wach, W. Kilar), a tak¿e ko-niecznoœæ wypracowywania nowych metod i œrodków dydaktycznych stosowanych przez nauczycieli przedsiêbiorczoœci (M. Tracz, T. Rachwa³). Wa¿nym zagadnieniem jest tak¿e problematyka przekazywania odpowiednich treœci i kszta³towanie umiejêtnoœci w nauczaniu

7

przedsiêbiorczoœci (K. Sowislok), ocena postaw m³odzie¿y, m.in. wobec rynku pracy (J. Mro¿ek, I. Szczepaniak-Wiecha) i problematyka prowadzenia dzia³alnoœci gospodarczej przez m³odzie¿ (M. Kosa³a, M. Rzepecka).

Wszystkim naszym Czytelnikom bêdziemy wdziêczni za uwagi, sugestie i propozycje, które pos³u¿¹ dalszemu doskonaleniu merytorycznemu i metodycznemu serii: „Przedsiêbiorczoœæ – Edukacja”.

Zbigniew Zio³o, Tomasz Rachwa³ Wprowadzenie

Introduction

Processes of social and economic and cultural development are the effects of not only the rational activities undertaken by the business entities and organizations that work in the special legal and financial context but also the effects of forming entrepreneurial attitudes. The attitudes are related to society’s intellectual resources that include abilities to understand the modern trends in the development of civilization, especially the mechanism of forming the knowledge-based economy. Understanding these trends is the essential condition to make the strategy for continents, countries as well as local and regional systems. The main role in this process plays human being with appropriate personal characteristics, education and professional skills corre-sponded to the new requirements and ability to the efficient work organization. Also the legal and institutional context plays important role in the improving effectiveness of labor because it stimulates the forming the entrepreneurial attitudes and the business development, or contraire it sets the barriers.

Particularly important characteristic, that accelerates the process of social and economic development on both national and local scale, is entrepreneurial attitude based on the knowled-ge and professional experience. The procedure of forming the attitude should be realized not only by different levels of educational process but also by mass media. These activities are especially important at the dawn of new stage of informational society’s development where the knowledge-based economy has fundamental significance.

The very important question appears: What kind of knowledge we should deliver to young people and how to improve the performance of educational system in order to prepare them to develop the economy that uses the modern science and technological achievements as well as the new forms of management when the conditions in the world, Europe, country and local or regional systems change?

New volume of series “Entrepreneurships – Education” touches these matters. Its content is related to the previous parts on: the development of entrepreneurship against the backdrop of the challenges of civilization; the role of entrepreneurship in improving the competitiveness of society and economy; and the role of entrepreneurship in the economy activation.

The articles in this volume concerns: the support for development of knowledge-based eco-nomy; the role of structural funds and development of innovativeness in companies; the role of entrepreneurship in the development of special systems; the importance of business ethics; and the entrepreneurships in education.

Our presumption is the entrepreneurship should be treated as the essential element in sha-ping the knowledge-based economy. In the first part the role of the entities supported the development of this economy was emphasized. These problems are touched by introductory text that focuses on the relations between social and economic features important for the deve-lopment of knowledge-based economy (Z. Zio³o). One of the things that helps the devedeve-lopment of knowledge-based economy is the potential of higher schools presented in the case of Ma³o-polskie District (A. Harañczyk), the other is the transformation of human factor in the higher schools (M. Borowiec). The potential of human resources in research and development is focu-sed as well as the matter of the applications of new technological and organizational solutions (W. Kilar). The importance of technology transfer centers (U. Grzyb) and technological parks (A. Surdet and K. Wach) are emphasized too.

9

The financial support for the development of innovations in specific companies is the impor-tant aspect of the knowledge-based economy. The special role belongs to small and medium enterprises that are more and more important parts of national economy (J. Pach). Innovative-ness of this kind of companies is supported by the aid programmes realized in European Union in reference to Lisbon Strategy, including our country (P. Mielcarek), thanks to financial resour-ces from structural funds (R. Lisowski). Good illustration of these programmes is the support for local business delivered by the economy development agencies (J. Sosin). It is worth to empha-size the product innovation as important element that let the entrepreneurs to conquer the foreign markets (M. Wilczyñska). Analyses of the innovation in confectionery trade (D. Jan-czewska) and craftsman’s shops (M. W³odarczyk, J. Janczewski) are the illustrations of the performance of works for the improvement of innovativeness among Polish companies.

The development of the entrepreneurship and knowledge-based economy impacts on the growth of systems on different scales, as presented by cases of: Poznañ Metropolitan Area (A. Œwidurska); Gdañsk and Gdynia (B. Pytko); and chosen regions of France (S. Dorocki), Ukraina (I. ¯urba) and Austria (W. Osuch).

The education and the promotion of moral attitudes in business plays the important role in the diminishing the negative effects of the development in business, when entrepreneurs and managers strive to the growth with no mater of costs or ethic questions. General premises are expressed in the slogan Economy – Community – Solidarity (A. Surdej). Its realization should limit the social stratification in new stage of economy (T. T. Brzozowski). Ethics in management plays the crucial role in the transformation of modern world by putting down the occurrence of the exclusion from the society (A. Oleksiejczuk, E. Oleksiejczuk). The special part in this matter has the conscience of businessmen including the managers (K. Maœlanka) who follow the principles of social responsibility (K. Bem) and apply ethical management (A. Stanek). For the development of business the limitation of the pathological phenomena is very important, i.e.: the dishonest behaviors of company (B. Rogoda); the creative accountancy (M. Tokarski); and the poor ethics in the auditing organizations (G. Voss). The education about business ethics (K. Nowak) and ethic in social interactions (Z. J. O¿d¿yñski) may limit these problems.

The volume is concluded by the discussion in consideration of education about entrepre-neurships that should be improved in regard to the contents and forms of the teaching. It is expressed in the base of curriculum for “basis for entrepreneurships” classes in general high schools, profiled high schools and technical high schools (T. Rachwa³, J. Kude³ko, M. Tracz, K. Wach and W. Kilar). There is also the need for new methods and didactic instruments for the entrepreneurships teachers (M. Tracz, T. Rachwa³). The important matter is the delivering the contents and the shaping the abilities of teaching the entrepreneurships (K. Sowislok), the estimation of young people’s attitudes for the labor market (J. Mro¿ek, I. Szczepaniak-Wiecha) and developing the business (M. Kosa³a, M. Rzepecka).

We will be grateful the readers for comments, suggestions and propositions that help us to excel the contents and methods of the series “Entrepreneurships – Education”.

Zbigniew Zio³o, Tomasz Rachwa³ Introduction

11

Część 1

Podmioty wspierające rozwój

gospodarki opartej na wiedzy

Zbigniew Zio³o

Zak³ad Przedsiêbiorczoœci i Gospodarki Przestrzennej Instytut Geografii

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania

rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

U progu nowej fazy rozwoju spo³eczno-gospodarczego, przejawiaj¹cej siê kszta³towaniem spo³eczeñstwa informacyjnego, podstawow¹ rolê odgrywa wiedza, a na dalsze pozycje przesu-waj¹ siê dominuj¹ce do tej pory czynniki: ziemia, bogactwa naturalne i du¿e rezerwy nisko kwalifikowanych zasobów pracy. Wywo³uje to zmiany dotychczasowego porz¹dku spo³eczne-go, gospodarczego i kulturowego œwiata, poszczególnych kontynentów, grup pañstw, krajów, a tak¿e regionów i uk³adów lokalnych.

W œwietle przedstawionych za³o¿eñ w rozwa¿aniach podejmiemy próbê modelowego ujêcia ekonomicznych i spo³ecznych uwarunkowañ rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz jego czêœciowej weryfikacji empirycznej.

W wyniku rozwoju wiedzy podstawowej oraz jej weryfikacji i zastosowañ w pracach ba-dawczo-rozwojowych powstaj¹ nowe, prze³omowe technologie oraz zwi¹zane z nimi produkty. Powoduje to zwiêkszanie siê dystansu cywilizacyjnego miêdzy poszczególnymi obszarami, a w konsekwencji – nasilanie siê nierównowagi przestrzennej. Przejawia siê ona generalnie za-kresem zró¿nicowania poziomu rozwoju ekonomicznego, spo³ecznego i kulturowego1_{. W}

konse-kwencji powoduje to ró¿nicowanie tempa rozwoju poszczególnych obszarów oraz wartoœci generowanych zysków p³yn¹cych ze stosowania nowych rozwi¹zañ naukowo-technicznych i organizacyjnych oraz wprowadzania nowych produktów na rynek.

Kumulacja i rozwój wiedzy to podstawowe warunki prze³omowych odkryæ naukowych i roz-wi¹zañ technologicznych. Musz¹ one jednak zostaæ odkryte lub wynalezione przez odpowiednio przygotowanego cz³owieka. Cz³owiek ten musi uprzednio znaleŸæ siê w dobrze zorganizowanym i nowoczesnym systemie edukacyjnym, który prowadzi do wykszta³cenia w nim odpowiednich umiejêtnoœci. Wa¿nymi czynnikami s¹ tak¿e: odpowiednia infrastruktura naukowo-badawcza, dostêp do odpowiednich zasobów wiedzy i wprowadzenie przez pañstwo odpowiednich instru-mentów bezpoœredniego i poœredniego oddzia³ywania.

Wa¿n¹ kwesti¹ w kszta³towaniu takiego cz³owieka jest tak¿e dba³oœæ o rozwój jego cech osobowoœciowych oraz stwarzanie mu odpowiednich warunków ¿ycia. Szczególnie istotne jest rozwijanie jego aspiracji i wynikaj¹cych z nich racjonalnych planów ¿yciowych, które bêd¹

1 _{J. Kude³ko, Z. Zio³o, 2005, Przemiany potencja³u ekonomicznego przestrzeni œwiatowej w latach 1990–}

–2003 [w:] Procesy i kierunki przemian w gospodarce, przestrzeni i spo³eczeñstwie. Ksiêga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Zbigniewowi Miko³ajewiczowi w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin, M. Bucka, J. S³odczyk (red.), Uniwersytet Opolski, Opole, s, 337–350. Problematyka nierównoœci jest przedmiotem cyklu konferencji organizowanych przez Micha³a G. WoŸniaka na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Ich wyniki s¹ publikowane w kolejnych tomach publikacji pokonferencyjnych.

13

prowadziæ do systematycznego rozwijania bardzo wa¿nych cech osobowoœciowych, jakimi s¹: ciekawoœæ i wewnêtrzna potrzeba zdobywania wiedzy, chêæ doskonalenia umiejêtnoœci pos³ugi-wania siê wiedz¹ oraz chêæ dokonypos³ugi-wania nowych odkryæ i wynalazków oraz kreopos³ugi-wania nowych konstrukcji in¿ynierskich.

Zak³adamy, ¿e iloraz inteligencji w œwiatowej populacji rozk³ada siê równomiernie, ale rozwój wiedzy, w wyniku okreœlonych uwarunkowañ, odznacza siê ju¿ znacznymi nierównoœciami. W œwietle regu³y rozk³adu normalnego mo¿na przyj¹æ tezê, ¿e wszystkie spo³eczeñstwa œwiata s¹ obdarzone talentami w podobnym stopniu, ale nie wszystkie stwarzaj¹ warunki do ich rozwo-ju m.in. poprzez odpowiednie inwestowanie, prowadz¹ce do zwiêkszenia zasobów kapita³u inte-lektualnego. Nie wystarcz¹ wiêc same jednostki o wysokim ilorazie inteligencji; niezbêdne jest pewne otocznie, które je odpowiednio przygotuje i wykorzysta w procesach rozwoju spo³eczne-go, gospodarczego i kulturowego. Spo³eczeñstwo o niskim poziomie aspiracji odznacza siê zwy-kle niskim poziomem wykszta³cenia, brakuje mu chêci, ciekawoœci do pracy i odkrywania, nie stwarza warunków do kreowania nowych pomys³ów dotycz¹cych nowych rozwi¹zañ technolo-gicznych i do wdra¿ania nowych form i doskonalenia organizacji i zarz¹dzania. Wyrazem tego jest bardzo du¿e zró¿nicowanie przestrzeni œwiatowej pod wzglêdem coraz czêœciej stosowa-nych mierników, jak: liczba otrzymastosowa-nych nagród Nobla, liczba przyznastosowa-nych patentów, liczba napisanych artyku³ów naukowych, liczba i zasiêg przestrzenny konferencji naukowych, wiel-koœæ nak³adów na edukacjê, naukê oraz badania i rozwój, udzia³ nak³adów na naukê i prace badawczo-rozwojowe w PKB, nowe odkrycia naukowe, pozycja lidera w technologii, osi¹gniêcia in¿ynierii.

W œwietle przedstawionych mierników ró¿nice miêdzy spo³eczeñstwami i krajami w przestrze-ni œwiatowej s¹ ogromne. Nie wszystkie kraje w jednakowym stopprzestrze-niu opanowa³y lub chcia³y opanowaæ regu³y nowoczesnej edukacji, sztukê tworzenia nauki, wdra¿ania jej wyników do prac badawczo-rozwojowych, produkcji w skali pó³technicznej, technicznej i masowej, a w konse-kwencji – nie niwelowa³y swojego dystansu naukowego, naukowo-badawczego i technologicz-nego wobec poziomu œwiatowego.

Podstawow¹ rolê w zakresie kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy odgrywaj¹ uwa-runkowania pozwalaj¹ce na zintensyfikowanie procesu rozwoju zasobów intelektualnych spo³e-czeñstwa. Ludzkie zasoby o odpowiednim poziomie aspiracji i wykszta³cenia, wyposa¿one w odpowiednie umiejêtnoœci, s¹ bowiem najwa¿niejszym kapita³em w fazie budowania spo³e-czeñstwa informacyjnego, którego podstawow¹ cech¹ jest gospodarka oparta na wiedzy. Ozna-cza to, ¿e w procesie kszta³towania cz³owieka znajduj¹cego swoje miejsce w nowej fazie rozwoju spo³eczno-gospodarczego szczególnie wa¿nym zadaniem jest pobudzanie jego ciekawoœci, roz-wijanie aspiracji i pomoc w kszta³towaniu racjonalnych planów ¿yciowych i zdobywaniu odpo-wiednich zasobów wiedzy. Rewolucjê przemys³ow¹ spowodowa³o wynalezienie silnika parowego, elektryfikacja wprowadzi³a drug¹ rewolucjê, a mikroelektronika wywo³uje kolejn¹ rewolucjê i kszta³tuje spo³eczeñstwo informacyjne. Mog³o siê to dokonaæ tylko dziêki kreatywnoœci jedno-stek i spo³eczeñstwa, które potrafi³o podj¹æ nowe wyzwania cywilizacyjne.

Aby rozwijaæ wiedzê i wykorzystywaæ j¹ w zakresie wchodzenia w now¹ fazê rozwoju, spo³e-czeñstwo potrzebuje z jednej strony sprzyjaj¹cej organizacji, a z drugiej – pewnej mo¿liwoœci poszukiwania czegoœ nowego, czyli przyjêcia odpowiedniej „mieszanki”2 _{porz¹dku i chaosu.}

Nadmierny porz¹dek nie generuje koniecznoœci podejmowania ryzyka w zakresie badañ i doko-nywania nowych odkryæ oraz wdra¿ania ich do produkcji; zbyt wielki chaos tak¿e nie prowadzi do tego celu. Spo³eczeñstwa sukcesu tworz¹ i potrafi¹ utrzymaæ dynamiczne napiêcie miêdzy

2 _{L. C. Thurow, 2006, Powiêkszanie bogactwa, Helion, Gliwice.}

tymi dwoma przeciwnie dzia³aj¹cymi si³ami: porz¹dkiem i chaosem, nie pozwalaj¹ tak¿e ¿adnej z nich wymkn¹æ siê spod kontroli. Mo¿na wiêc zaryzykowaæ tezê, ¿e nowe idee nie zostaj¹ wykorzystane, je¿eli spo³eczeñstwa nie s¹ w stanie przyj¹æ chaosu, który powstaje w wyniku zmian, ale równoczeœnie musz¹ one zachowaæ odpowiedni stopieñ porz¹dku, je¿eli chc¹ wyko-rzystaæ prze³omowe i twórcze idee.3 _{Kraje o najwy¿szym poziomie rozwoju}

spo³eczno-gospodar-czego (wyra¿aj¹cym siê np. wysokoœci¹ dochodów na mieszkañca) nie zawsze cechowa³y siê dynamicznym rozwojem nowych technologii i zwi¹zanej z ni¹ wynalazczoœci. Czêsto pocz¹tko-wo by³y one naœladowcami, z popocz¹tko-wodzeniem wykorzystuj¹cymi nowe osi¹gniêcia naukopocz¹tko-wo- naukowo--techniczne wytworzone w innych krajach, a dopiero póŸniej rozwija³y sektor naukowy oraz badawczo-rozwojowy i stawa³y siê „wynalazcami”. Dlatego, podejmuj¹c strategiê rozwoju Polski, nale¿y wykorzystaæ prawid³owoœci zwi¹zane z regu³ami œwietnego naœladownictwa, ale równo-czeœnie z rozwijaniem wynalazczoœci.4

Wy³ania siê st¹d ma³o doceniane do tej pory szkolnictwo, które kszta³tuje cz³owieka na ró¿-nych poziomach edukacji. Przejawia siê to np. licznymi ma³o przemyœlanymi reformami wprowa-dzanymi przez ma³o przygotowanych do tych zadañ ludzi, a tak¿e niskimi nak³adami finansowymi. Zamiast nawi¹zaæ do idei Komisji Edukacji Narodowej, która wytyczy³a wci¹¿ aktualne kierunki nauczania, kszta³cenia i wychowania, przyjmowane s¹ ró¿ne wzorce wziête z krajów o innych uwarunkowaniach spo³ecznych, kulturowych i ustrojowych (nawet takie, z których te kraje ju¿ siê wycofuj¹), które nie mog¹ daæ zadowalaj¹cych rezultatów w innych uwarunkowaniach.

Podstawowym warunkiem przyspieszaj¹cym rozwój spo³eczno-gospodarczy i kulturowy jest kszta³towanie w spo³eczeñstwie, na ró¿nych etapach kszta³cenia, poprzez œrodki masowego przekazu, wspomnianych ju¿ cech: ciekawoœci, chêci odkrywania czegoœ nowego, chêci uczenia siê oraz pragnienia tworzenia czegoœ nowego.

• Ciekawoœæ – pobudza zastanawianie siê, jak to dzia³a i co znajduje siê np. za nastêpnym ³añcuchem wzgórz, jak nowe teorie wyjaœniaj¹ okreœlone zjawiska.

• Chêæ odkrywania – odwaga, by iœæ tam, gdzie nie stanê³a jeszcze ludzka stopa, jakie s¹ i jak siê kszta³tuj¹ nowe uk³ady przyrodnicze, spo³eczne, ekonomiczne, kulturowe i techniczne, jakie relacje mo¿na dostrzec miêdzy dotychczas zdefiniowanymi przedmiotami czy wartoœciami cech. • Chêæ uczenia siê – pozyskiwanie nowej wiedzy i umiejêtnoœci od innych, doskonalenie metod i wypracowywanie kryteriów wyboru do oceny tego, co najlepsze, co stopniowo mo¿na wykorzystywaæ w obecnych oraz zmieniaj¹cych siê w przysz³oœci uwarunkowaniach i ten-dencjach rozwoju gospodarczego, spo³ecznego i kulturowego.

• Pragnienie tworzenia – wykorzystywanie nowej wiedzy oraz umiejêtnoœci technicznych i or-ganizacyjnych do stworzenia czegoœ innego ni¿ dot¹d, czegoœ nowego; myœlenie o tym, jak zmieniæ uwarunkowania, aby wprowadziæ coœ bardziej efektywnego do procesów rozwoju spo³eczeñstwa, gospodarki, kultury, technologii i techniki oraz organizacji, a tak¿e doskona-lenie instrumentów nimi steruj¹cych.

3 _{Mo¿na przyjêæ, ¿e tworzenie nowego wymaga burzenia starego. Dla wielu spo³eczeñstw okazuje siê to}

niewykonalne, g³ównie ze wzglêdu na obawê przed zmianami, zw³aszcza w strukturach w³adzy. Kiedy jednak nie mo¿na rozwijaæ siê w dotychczasowych uwarunkowaniach, zawsze pojawia siê widmo chaosu. Poniewa¿ chaos trzeba t³umiæ, trzeba tak¿e t³umiæ nowe idee i zwi¹zan¹ z nimi now¹ wiedzê (np. lêk przed biotechnologi¹, przed nowymi uniwersalnymi pojêciami wprowadzanymi z innych jêzyków, przed now¹ organizacj¹ prowadz¹c¹ do podnoszenia konkurencyjnoœci firmy, uk³adu lokalnego czy regionalnego).

4 _{Na przyk³ad Stany Zjednoczone w XIX w. by³y œwietnym naœladowc¹, ale ju¿ w drugiej po³owie XX w.}

nale¿a³y do wielkich wynalazców; Japonia by³a dobrym naœladowc¹ zw³aszcza w drugiej po³owie XX w., a obecnie jest wielkim wynalazc¹; Niemcy by³y wielkim wynalazc¹ w pierwszej po³owie XX w., ale ju¿ w drugiej po³owie tego wieku ich znaczenie pod tym wzglêdem by³o mniejsze.

15

Wymienione cechy s¹ wpisane w naturê ludzk¹, ale daj¹ pozytywne efekty dopiero wtedy, gdy zostan¹ po³¹czone z innymi elementami wynikaj¹cymi z odpowiednich uwarunkowañ spo³ecznych, ekonomicznych i kulturowych, wywo³anych przez odpowiednie i racjonalne zarz¹-dzanie, przy zastosowaniu odpowiednich instrumentów bezpoœredniego i poœredniego oddzia-³ywania. Cechy te w odpowiednim procesie edukacji i wychowania mo¿na znacznie spotêgowaæ, ale mo¿na je równie¿ zniszczyæ. Aby spo¿ytkowaæ ciekawoœæ, potrzebne s¹ osoby, które same odkrywaj¹ i opanowa³y istniej¹cy zasób wiedzy i których wiedza nie „parali¿uje”. Na potêgowa-nie ciekawoœci w istotnym stopniu wp³ywaj¹: dobre szkolnictwo, œrodki masowego przekazu oraz pozytywne warunki, w jakich siê one rozwijaj¹. Tylko spo³eczeñstwa, które ceni¹ i szanuj¹ ciekawoœæ oraz stwarzaj¹ korzystne warunki rozwoju edukacji i nauki, wydaj¹ ludzi ciekawych i ¿¹dnych wiedzy oraz przedsiêbiorczych.

Wszystkie odkrycia naukowe wymagaj¹ jednak znacznego wsparcia spo³ecznego. W Stanach Zjednoczonych nie powsta³by internet, gdyby nie trzy dekady rz¹dowego wsparcia finansowego. Budowanie (zakorzenianie czegoœ w spo³eczeñstwie) ze swej natury jest czynnoœci¹ zbiorow¹, ale potrzebni s¹ do tego indywidualni wynalazcy, którzy prze³ami¹ stare formy i zaproponuj¹ nowe koncepcje badawcze, rozwi¹zania techniczne i zastosowania aplikacyjne. Nauka jest bez-kresem, w którym zawsze znajdzie siê miejsce na ciekawoœæ, odkrywanie i budowanie5_{. Ale}

wspó³czeœnie wielkie, prze³omowe odkrycia prawie zawsze wymagaj¹ du¿ych œrodków finanso-wych i pracy zespo³owej6_{. Przejawem tego s¹ wydatki na badania firm œwiatowych, które – aby}

utrzymaæ swój produkt na konkurencyjnym rynku – przeznaczaj¹ na badania naukowe znaczne œrodki. W 2004 r. piêæ firm (Daimler Chrysler, Pfizer, Ford Motors, Toyota i Siemens) przeznaczy³y na badania od 5,1 do 6,7 mld dolarów, a kolejnych szeœæ firm (General Motors, Microsoft, Matsu-shita Electric, IBM, Volkswagen, GalaxoSmithKline) – od 4 mld do 5 mld dolarów. Gdyby Polskê potraktowaæ jako firmê, zajê³aby na tej liœcie dopiero 64 miejsce (a Telekomunikacja Polska S.A. – 387 miejsce).7

W procesie wchodzenia w informacyjn¹ fazê rozwoju i kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy szczególnie wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ badania naukowe: podstawowe, stosowane i prace badawczo-rozwojowe. W badaniach podstawowych poszukuje siê nowych teoretycznych roz-wi¹zañ, które prowadz¹ do pog³êbiania istniej¹cej wiedzy, umo¿liwiaj¹ dokonywanie odkryæ i czêsto powoduj¹ kreowanie nowych dziedzin nauki (jak biotechnologia, bionika). Badania sto-sowane zajmuj¹ siê wykorzystywaniem podstaw naukowych wiedzy teoretycznej; na tej podsta-wie dokonuje siê wynalazków, opracowuje nowe konstrukcje in¿ynierskie czy nowe formy organizacji i zarz¹dzania.

W procesie kreowania gospodarki opartej na wiedzy istotne znaczenie ma tak¿e spo³eczeñstwo, reprezentowane przez wybranych przez siebie decydentów, którzy rozumiej¹ tendencje rozwoju cywilizacyjnego, a tak¿e poziom rozwoju gospodarczego i kulturowego kraju (ryc. 1). Spo³eczeñstwo, w zale¿noœci od jakoœci, stwarza bowiem okreœlone uwarunkowania rozwoju ekonomicznego, spo³ecznego i kulturowego. Stopieñ zainteresowania ludzi tworzeniem gospodarki opartej na wiedzy okreœlony jest przez odpowiednie uwarunkowania, zasoby intelektualne spo³eczeñstwa (poziom wiedzy) oraz wartoœæ œrodków przeznaczanych na ten cel. Poprzez racjonalny system edukacyjny w zasadniczym stopniu kszta³tuje siê postawy przedsiêbiorcze, umo¿liwiaj¹ce

Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

5 _{Z. Zio³o, Modernizacja treœci kszta³cenia nauczycieli, „¯ycie Szko³y Wy¿szej” 11/1989, s. 39–45.} 6 _{Na przyk³ad, od pocz¹tku lat 60. XX w. przez 20 lat zainwestowano miliardy dolarów w mikrobiologiê.}

Minê³o wiele lat, zanim odkryto helisê, póŸniej DNA, a jeszcze póŸniej rekombinacjê DNA. G³ówna czêœæ tego wysi³ku, poznanie ludzkiego genomu, zosta³a ukoñczona dopiero 14.04.2003 r.

tworzenie i wdra¿anie innowacji w poszczególnych przedsiêbiorstwach i instytucjach. Te zaœ dzia³ania generuj¹ proces kszta³towania siê gospodarki opartej na wiedzy i decyduj¹ o kierun-kach rozwoju spo³eczno-gospodarczego i kulturowego danego kraju czy regionu.

Ryc. 1. Model uwarunkowañ rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

ród³o: opracowanie autora.

Rozwój: spo³eczny,

gospodarczy, kulturowy Gospodarka opartana wiedzy

Przedsiêbiorstwa – przedsiêbiorczoœæ Kszta³towanie postaw przedsiêbiorczoœci i wdra¿anie innowacyjnoœci Wartoœæ œrodków kierowanych na badania i rozwój Poziom wiedzy (zasoby intelektualne) Spo³eczno--kulturowe Ekonomiczne Uwarunkowania

Spo³eczeñstwo (jakoœæ decydentów)

Zarys modelu uwarunkowañ kszta³towania procesu rozwoju gospodarki opartej na wiedzy przedstawia tab. 1.

17

Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

Tab. 1. Model uwarunkowañ rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

Elementy X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9 . Xn Kulturowe Ekonomiczne wartoœæ potencja³u ekonomicznego wartoœæ œrodków przeznaczanych na naukê i rozwój Y1 Y2 . Ym

Y

X

Y

X

W modelu wyró¿niono elementy kulturowe spo³eczeñstwa: kulturê materialn¹, kulturê du-chow¹, aspiracje spo³eczne, plany i cele ¿yciowe jednostek, poziom edukacji, œwiadomoœæ spo-³eczn¹, kulturow¹ i polityczn¹, a tak¿e kapita³ intelektualny (X1, ..., Xn) oraz elementy ekonomiczne

(Y1, ..., Ym). W procesie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy wystêpuj¹ okreœlone relacje, które

opisuj¹ odpowiednie macierze.

Relacje miêdzy elementami kulturowymi opisuje macierz:

Przedstawia ona relacje:

– w strukturze poszczególnych (i-tych) elementów spo³eczno-kulturowych, np.: x22 – relacje w strukturze kultury duchowej;

x99 – relacje w strukturze kapita³u intelektualnego;

– miêdzy poszczególnymi kategoriami elementów, np.:

x21 – wp³yw kultury duchowej (X2) na kulturê materialn¹ (X1);

x12 – wp³yw kultury materialnej (X1) na kulturê duchow¹ (X2);

x95 – wp³yw kapita³u intelektualnego (X9) na poziom edukacji (X5);

x35 – wp³yw aspiracji (X3) na poziom wykszta³cenia (X5).

Oznacza to, ¿e relacje x56 i x65 nie s¹ sobie równe: pierwsza z nich okreœla wp³yw poziomu

edukacji (X5) na œwiadomoœæ spo³eczn¹ (X6), a druga – relacje odwrotne, wp³yw œwiadomoœci

spo³ecznej (X6) na poziom edukacji (X5).

Kszta³towanie procesu wkraczania w informacyjn¹ fazê rozwoju oraz rozwijanie gospodarki opartej na wiedzy w znacznym stopniu zale¿y od jakoœci elit politycznych, które kreuj¹ okreœlone postawy spo³eczne i stwarzaj¹ warunki przyspieszaj¹ce ten proces.

Dlatego, oprócz uwarunkowañ spo³ecznych i kulturowych, wa¿ne s¹ uwarunkowania ekono-miczne, które przejawiaj¹ siê np. wartoœci¹ potencja³u ekonomicznego (Y1) oraz wartoœci¹ œrodków

przeznaczanych na naukê i rozwój (Y2) i in. (Ym). Relacje miêdzy nimi opisuje macierz:

(i = 1, 2, ..., n)

Przedstawia ona relacje:

– w strukturze poszczególnych (i-tych) elementów ekonomicznych, np.: yy

11 – relacje w strukturze wartoœci potencja³u ekonomicznego;

yy

22 – relacje w strukturze œrodków przeznaczonych na naukê i rozwój;

– miêdzy ró¿nymi kategoriami elementów, np.: yy

21 – w jakim stopniu wartoœæ œrodków przeznaczonych na badania i rozwój (Y2) wp³ywa

na wartoœæ potencja³u ekonomicznego (y1);

yy

12 – w jakim stopniu wartoœæ potencja³u ekonomicznego (Y1) wp³ywa wartoœæ œrodków

przeznaczonych na badania i rozwój (Y2).

19

Relacje zaznaczaj¹ siê tak¿e miêdzy wyró¿nionymi kategoriami elementów (Xi, Yi), elementy

ekonomiczne wp³ywaj¹ bowiem na elementy spo³eczne i kulturowe (i odwrotnie). Relacje te opisuj¹ macierze, które okreœlaj¹:

– wp³yw elementów ekonomicznych (Yi) na elementy kulturowe (Xi):

Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

(x = 1, 2, ..., n) (y = 1, 2, ..., m)

np.: yx

15 – okreœla wp³yw wartoœci potencja³u ekonomicznego (Y1) na poziom edukacji (X5),

yx

26 – okreœla wp³yw wartoœci œrodków przeznaczonych na naukê i rozwój (Y2) na

œwiado-moœæ spo³eczn¹ (X6),

– wp³yw elementów kulturowych (Xi) na elementy ekonomiczne (Yi)

(x = 1, 2, ..., n) (y = 1, 2, ... , m)

np.: xy

51 – okreœla wp³yw poziomu wykszta³cenia (X5) na wartoœæ potencja³u ekonomicznego (Y1),

xy

62 – okreœla wp³yw œwiadomoœci spo³ecznej (X6) na wartoœæ œrodków przeznaczonych

na naukê i rozwój (Y2).

W celu rozwijania wiedzy, na której mo¿e siê oprzeæ gospodarka, potrzebne s¹ najpierw chêci spo³eczeñstwa dokonania niezbêdnych inwestycji w badania i rozwój. W egzemplifikacji tego zagadnienia mo¿na wykorzystaæ mierniki okreœlaj¹ce wartoœci nak³adów na dzia³alnoœæ badaw-czo-rozwojow¹ oraz ich odniesienia do wartoœci PKB i PKB na mieszkañca.

W 2003 r. nak³ady na dzia³alnoœæ badawczo-rozwojow¹ w krajach poddanych analizie by³y bardzo zró¿nicowane i waha³y siê od 0,4 mld dolarów do 284,6 mld dolarów, tzn. jak 1 : 691 (tab. 2). Przewa¿ajacy udzia³ w œwiatowych nak³adach mia³y Stany Zjednoczone, które przeznaczy³y na ten cel 284,6 mld dolarów, tzn. 36,5% nak³adów analizowanych krajów8_{. Kolejne pozycje}

zajmo-wa³y Japonia (14,6%) i Chiny (10,6%). £¹cznie te trzy kraje na dzia³alnoœæ badawczo-rozwojow¹ przeznaczy³y 61,9% nak³adów. Kolejne pozycje zajmuj¹ wiod¹ce kraje Unii Europejskiej: Niemcy

8 _{W 2004 r. firmy prywatne ponosi³y w Japonii oko³o 75% wydatków na badania naukowe, w Stanach}

Zjednoczonych – 63%, a w Unii Europejskiej – 54%. W Polsce udzia³ firm prywatnych nie mo¿e obecnie osi¹gn¹æ tak wysokiego poziomu, poniewa¿ kapita³ w postaci bezpoœrednich inwestycji zagranicznych przychodzi do Polski z gotowymi technologiami, wypracowanymi w kraju macierzystym. Polskim oœrod-kom badawczym zleca siê zazwyczaj wykonanie prostych badañ, które w naszym kraju s¹ tañsze. Brakuje krajowych firm, które stwarza³yby zapotrzebowanie na badania naukowe. Konieczne jest wiêc wsparcie rz¹du. Niestety, trudnoœci z wdra¿aniem nowych osi¹gniêæ wystêpuj¹ ju¿ pocz¹wszy od pro-cedury opatentowania wynalazków.

(7,3%), Francja (4,8%), Wielka Brytania (4,3%), W³ochy (2,3%), a tak¿e Republika Korei (3,1) i Rosja (2,2), które ³¹cznie przeznaczy³y na ten cel 26,4% nak³adów œwiatowych. W Polsce nak³ady na dzia³alnoœæ badawczo-rozwojow¹ wynosz¹ 2,3 mld dolarów i stanowi¹ tylko 0,3% nak³adów ogó³em analizowanych pañstw.

1 Szwecja 10 364,0 1,3 4,3 1165,0 2 Finlandia 5186,2 0,7 3,5 994,9 3 Japonia 114 009,1 14,6 3,2 893,4 4 Stany Zjednoczone 284 584,3 36,5 2,6 997,7 5 Niemcy 57 065,0 7,3 2,6 691,5 6 Republika Korei 24 379,1 3,1 2,6 508,7 7 Szwajcaria 5627,0 0,7 2,6 780,6 8 Dania 4086,8 0,5 2,5 760,2 9 Belgia 7085,1 0,9 2,3 683,0 10 Francja 37 514,1 4,8 2,2 609,6 11 Austria 5457,7 0,7 2,2 672,3 12 Wielka Brytania 33 579,1 4,3 1,9 563,8 13 Kanada 18 709,2 2,4 1,9 591,5 14 Holandia 8707,4 1,1 1,8 539,3 15 Norwegia 2950,3 0,4 1,8 646,3 16 Australia 9165,1 1,2 1,6 463,9 17 S³owenia 564,5 0,1 1,5 282,3 18 Chiny 84 618,3 10,8 1,3 65,7 19 Rosja 16 926,4 2,2 1,3 116,8 20 Czechy 2222,4 0,3 1,3 217,8 21 W³ochy 17 698,6 2,3 1,2 305,3 22 Nowa Zelandia 1090,0 0,1 1,2 269,8 23 Hiszpania 11 031,6 1,4 1,1 270,3 24 Irlandia 1433,0 0,2 1,1 365,0 25 Wêgry 1454,3 0,2 1,0 143,6 26 Portugalia 1827,1 0,2 0,9 176,2 27 Turcja 3014,5 0,4 0,7 43,3 28 Grecja 1226,8 0,2 0,7 112,0 29 S³owacja 412,1 0,1 0,6 76,6 30 Polska 2366,2 0,3 0,5 62,0 31 Meksyk 3623,7 0,5 0,4 36,2 32 Argentyna 1825,7 0,2 0,4 49,6 33 Rumunia 648,9 0,1 0,4 30,0 Razem 780 453,6 100,0 x x

Tab. 2. Nak³ady i zatrudnienie w dzia³alnoœci badawczej i rozwojowej w 2003 r.

Nak³ady na 1 mieszkañca

(w USD)

ród³o: Rocznik statystyczny 2005, GUS, Warszawa 2005, s. 788; Rocznik statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006, s. 781.

Lp. Kraje Nak³ady ogó³em_{(w mln USD)} w nak³adachUdzia³ ogó³em

Relacja do PKB (w %)

21

Ekonomiczne i spo³eczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

Wymienione kraje przeznaczy³y na ten cel ³¹cznie 88,3% nak³adów i odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w kreowaniu nowych osi¹gniêæ naukowo-badawczych, które bêd¹ wdra¿ane do dzia³alnoœci produkcyjnej i us³ugowej. Nastêpnie, dziêki wykorzystywaniu nowych osi¹gniêæ technicznych, bêd¹ wytwarzaæ coraz nowoczeœniejsze i coraz bardziej konkurencyjne produkty, które bêd¹ wp³ywaæ na mo¿liwoœci pog³êbiania przez przedsiêbiorstwa przemys³owe istniej¹cych rynków oraz poszukiwania nowych, eliminuj¹c z nich produkty przedsiêbiorstw z krajów mniej za-awansowanych technologicznie. W œwiatowym podziale pracy bêd¹ wiêc traciæ swoje miejsca kraje o mniejszych mo¿liwoœciach kreowania nowych produktów.

Przedstawione wielkoœci nak³adów na dzia³alnoœæ badawczo-rozwojow¹ nawi¹zuj¹ do poten-cja³u ekonomicznego poszczególnych krajów. Dlatego wa¿nymi miernikami s¹ wskaŸniki odno-sz¹ce wielkoœci nak³adów na badania i rozwój do PKB i potencja³u demograficznego.

W 2003 r. w skali œwiatowej udzia³ nak³adów na prace badawczo-rozwojowe w stosunku do PKB by³ bardzo zró¿nicowany i waha³ siê od 4,3% do 0,4%9_{. Najwiêkszym udzia³em odznaczaj¹}

siê: Szwecja, która na prace badawcze i rozwojowe przeznacza 4,3% PKB, nastêpne s¹ Finlandia – 3,5% i Japonia – 3,2%. Mniejsze kraje ze wzglêdu na swój potencja³ ekonomiczny nie mog¹ uczestniczyæ we wszystkich rodzajach prac badawczych i rozwojowych, dlatego wybieraj¹ te sektory, w których dziêki celowo przygotowanej kadrze mog¹ odnieœæ sukces. Dobrym przyk³a-dem jest Finlandia, w której powsta³a firma Nokia – korporacja o znaczeniu œwiatowym, dyspo-nuj¹ca innowacyjnym przemys³em elektromaszynowym i tekstylnym. W 2004 r. Nokia (o wartoœci rynkowej 66,95 mld dolarów) wœród œwiatowych firm zajmowa³a 50 pozycjê, a jej g³ówny produkt – telefony komórkowe – zajmuje oko³o 33% œwiatowego rynku. W 2005 r. gospodarkê fiñsk¹ oceniono jako najbardziej konkurencyjn¹ gospodarkê œwiata; kolejne miejsca zajê³y: Stany Zjed-noczone, Szwecja, Dania, Tajwan, Singapur, Islandia, Szwajcaria, Norwegia. Polska w tym rankin-gu zajê³a 54 miejsce10_.

Kolejna grupa oœmiu krajów na prace badawcze i rozwojowe przeznacza od 2% do 3% PKB (Stany Zjednoczone, Niemcy, Republika Korei, Szwajcaria, Dania, Belgia, Francja, Austria). Licz-na grupa 14 krajów przezLicz-nacza Licz-na ten cel od 1% do 2% PKB. ZLicz-najduj¹ siê w niej kraje intensywnie rozwijaj¹ce gospodarkê (m.in. Chiny, Irlandia), kraje rozwiniête (m.in. Wielka Brytania, Kanada, Austria, W³ochy) oraz kraje wdra¿aj¹ce gospodarkê rynkow¹ (Czechy, Wêgry).

Pozosta³e osiem krajów odznacza siê najni¿szym udzia³em œrodków przeznaczonych na bada-nia i rozwój – poni¿ej 1% PKB. S¹ to pañstwa o znacznie ni¿szym poziomie rozwoju gospodarcze-go, których dystans wobec krajów rozwiniêtych siê zwiêksza. W tej grupie znajduje siê Polska, w której w ostatnich latach obserwuje siê zjawisko systematycznego zmniejszania siê udzia³u œrodków przeznaczonych na prace badawcze i rozwojowe (z 0,72% w 1998 r. do 0,5% w 2003 r.). W tej sytuacji trudno siê spodziewaæ w³¹czenia naszego kraju w œwiatowe procesy rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz poprawy jego pozycji w gospodarce œwiatowej.

Wa¿nym wskaŸnikiem intensywnoœci prac badawczych i rozwojowych jest wskaŸnik wartoœci nak³adów na mieszkañca. Dystans w skali œwiatowej jest tu olbrzymi, czego wyrazem jest waha-j¹ca siê jego wartoœæ: od 30 dolarów do 1165 dolarów, czyli jak 1 : 38,8. Pierwsz¹ pozycjê pod tym wzglêdem zajmuje Szwecja (o wskaŸniku 1165 dolarów na mieszkañca), drug¹ pozycjê zajmuj¹ Stany Zjednoczone (998 dolarów), nastêpne – Finlandia (994 dolary) i Japonia (893 dolary). Kolejna grupa obejmuje siedem krajów: Szwajcariê, Daniê, Niemcy, Belgiê, Austriê, Norwegiê i Francjê; odznacza siê ona wartoœciami wskaŸników wahaj¹cymi siê od 500 do 800 dolarów.

9 _{Rocznik Statystyczny 2006, GUS, Warszawa 2006.}

Najni¿szymi wartoœciami tych wskaŸników charakteryzuje siê siedem krajów: S³owacja, Chiny, Argentyna, Turcja, Meksyk, Rumunia i Polska. Bardzo niskie nak³ady na prace badawcze i roz-wojowe w tych krajach sprawiaj¹, ¿e nie maj¹ one mo¿liwoœci wygenerowania w³asnego produk-tu o znacz¹cym udziale w œwiatowym rynku. Wyj¹tek w tej grupie stanowi¹ Chiny, które na ten cel przeznaczaj¹ du¿e bezwzglêdne wartoœci nak³adów. Polska, mimo w³asnych zasobów intelek-tualnych, czego wyrazem jest np. zajmowanie pierwszych miejsc w œwiatowych olimpiadach informatycznych przez studentów polskich uczelni, a nawet uczniów szkó³ œrednich, przy braku œrodków i racjonalnej polityki w tym zakresie nie ma mo¿liwoœci szybkiego rozwoju sektorów opartych na wiedzy. Ponadto osi¹gane wyniki badañ podstawowych migruj¹, najczêœciej wraz z najzdolniejszymi ludŸmi, do innych krajów, które umo¿liwiaj¹ wdro¿enie ich do produkcji.

Brak rozpoznania z³o¿onego procesu rozwoju nauki i badañ oraz uwarunkowañ wp³ywaj¹-cych na rozwój gospodarki opartej na wiedzy prowadzi czêsto do nieporozumieñ. Przejawem tego jest wypowiedŸ przedstawiciela Polskiego Stowarzyszenia Inwestorów Kapita³owych, któ-ry uwa¿a, ¿e „na polskim któ-rynku nie ma projektów badawczych, które mo¿na by by³o finansowaæ na zasadach rynkowych”11_{. Twierdzi, ¿e „inwestorzy kapita³owi nie chc¹ wspieraæ idea³ów,}

choæ-by choæ-by³y szczytne dla nauki”. Przy czym postulaty stowarzyszenia sprowadzaj¹ siê do nastêpuj¹-cego podejœcia: „B¹dŸ wybitny, stwórz wyœmienity projekt naukowy, ale równie¿ skonstruuj biznesplan i sprawdŸ, czy rynek kupi twój wynalazek. Nastêpnie kup sobie patent, za³ó¿ z nami spó³kê, a potem rozwijaj j¹ i swój produkt, a nie pracuj nad wyrobem konkurencyjnym”. Propo-nujê w tym miejscu przyj¹æ inne podejœcie „Bez »ssania» ze strony przemys³u nie da siê zrealizo-waæ nawet najgenialniejszych pomys³ów. A przemys³ wdra¿a te wynalazki, które da siê sprzedaæ z zyskiem”12_{. W tej sytuacji zbêdne jest wspomniane stowarzyszenie, które chce byæ tylko}

poœrednikiem miêdzy nauk¹ a przemys³em i zarabiaæ na ewentualnej mar¿y. Czy przy takim myœle-niu mo¿liwe s¹ badania np. nad wykorzystaniem bakterii do wyprodukowania przewodów elek-trycznych o œrednicy kilku nanometrów? Warto równie¿ przypomnieæ, ¿e rozwój elektroniki opiera siê na rozwi¹zaniu tranzystora polowego przedstawionego jeszcze w 1925 r. Okazuje siê wiêc, ¿e rozwój tych przyk³adowych dziedzin by³ zwi¹zany z pewnymi idea³ami, a na efekty ekonomiczne przek³ada³ siê on znacznie póŸniej. Rozwijanie prac badawczo-rozwojowych opiera siê na ideach zaproponowanych w wyniku badañ podstawowych. W finansowanie badañ pod-stawowych wkalkulowane jest pewne ryzyko, poniewa¿ wiele wyników poch³aniaj¹cych spore œrodki nie znajduje póŸniej zastosowania w praktyce. Na przyk³ad w opracowanie nowego leku metodami in¿ynierii genetycznej trzeba zainwestowaæ setki milionów dolarów, dysponuj¹c jed-nak wczeœniej potê¿n¹, wart¹ miliardy dolarów infrastruktur¹ badawcz¹ i produkcyjn¹, przy czym wiele dróg badawczych okazuje siê niew³aœciwymi13_.

Wydaje siê, ¿e wartoœæ zaproponowanego modelu polega na:

– okreœleniu uwarunkowañ funkcjonowania gospodarki opartej na wiedzy;

– usystematyzowaniu podstawowych elementów strukturalnych oraz okreœleniu relacji miêdzy nimi; – wskazaniu luk, które nale¿y wype³niæ w trakcie rozwa¿añ teoretycznych i badañ empirycznych; – wskazaniu na koniecznoœæ dalszego poszukiwania nowych cech oraz okreœlania nowych

relacji miêdzy nimi.

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e dopóki nie podniesie siê jakoœci œwiadomoœci spo³ecznej i politycznej spo³eczeñstwa w zakresie koniecznoœci uruchomienia mechanizmów konkurencji intelektualnej

11 _{Polscy naukowcy nie maj¹ pojêcia o biznesie, „Gazeta Wyborcza”, 9.05.2006 r.} 12 _{Niewidzialna rewolucja, rozmowa z prof. Jerzym Ru¿y³³o, „Polityka”, 28.01.2006 r.} 13 _{E. Bendyk, Rêce zamiast g³owy, „Polityka”, 4.02.2006 r.}

23

wœród kandydatów na przedstawicieli w³adzy ustawodawczej, publicznej i samorz¹dowej, dopó-ty nale¿y siê liczyæ z niedocenianiem przez wybierane w procesie demokradopó-tycznym elidopó-ty roli nauki i dzia³alnoœci badawczej. D¹¿¹c do podniesienia pozycji konkurencyjnej gospodarki krajo-wej oraz oparcia jej na wiedzy, nale¿y zdawaæ sobie sprawê, ¿e bardzo trudno jest pokonywaæ bariery spo³eczne i zwi¹zane z nimi postawy antyinnowacyjne. Wskazuje to na rosn¹c¹ potrzebê szybkiego przygotowania kadr nauczycielskich do kszta³cenia w zakresie przedsiêbiorczoœci na wszystkich szczeblach nauczania, a nastêpnie podjêcia szerokiej edukacji spo³eczeñstwa w za-kresie przedsiêbiorczoœci. W przeciwnym wypadku trudno liczyæ na pojawienie siê endogenicz-nych czynników przyspieszaj¹cych procesy rozwojowe zwi¹zane z wdra¿aniem regu³ gospodarki opartej na wiedzy.

Social and Economic Conditions

to Knowledge-based Economy

In the dawn of new phase of the social and economic growth when the knowledge is the most important element of the formation of the information society, the traditional elements – soil, natural wealth and cheap labor power – are losing their dominant positions. This is the reason of the changes in the social and economic and cultural order of the world, continents, group of countries and regions as well as local communities.

In the light of thesis of this work we attempt to produce the model of the social and economic conditions to knowledge-based economy and to proof it empirically.

The model seems to be valuable because it:

– identifies the conditions to knowledge-based economy – classifies main structural elements and their relations

– shows gapes that need to be fulfilled during theoretical analyses and empirical research – points the necessarily to look for new features and find new relations

The later part points the growing need to prepare the teachers for teaching the entrepreneur-ships on all educational levels and to educate the public about the entrepreneurentrepreneur-ships. In the other way we can not recon on endogen elements that accelerate the process of imposing the rules of knowledge-based economy.

Monika Borowiec

Zak³ad Przedsiêbiorczoœci i Gospodarki Przestrzennej Instytut Geografii

Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Rola szkolnictwa wy¿szego

w procesie kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy

W procesie kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy (GOW) istotn¹ rolê odgrywa rozwój szkolnictwa wy¿szego i kierunków kszta³cenia odpowiadaj¹cych wspó³czesnym wyzwaniom cywilizacyjnym. W warunkach nasilaj¹cych siê procesów globalizacyjnych i integracyjnych potencja³ i jakoœæ szkolnictwa wy¿szego stanowi¹ wa¿ne czynniki wzrostu spo³eczno-gospodar-czego i kulturowego oraz podnoszenia konkurencyjnoœci uk³adów lokalnych, regionalnych, krajowych i miêdzynarodowych. W konsekwencji kszta³towanie siê oœrodków naukowych, któ-re s¹ podstawowym ogniwem gospodarki opartej na wiedzy, warunkuje poprawê zasobów kapi-ta³u ludzkiego i wzrost innowacyjnoœci gospodarki. Jak przyjmuj¹ Z. Chojnicki i T. Czy¿ (2006, s. 16), „zasadniczym procesem kreuj¹cym kapita³ ludzki i wyznaczaj¹cym jego efektywnoœæ od-dzia³ywania na zmiany struktury i rozwój gospodarki oraz kszta³towanie GOW jest proces kszta³-cenia na poziomie akademickim”. Podobnie – wed³ug W. M. Gaczek i Z. Rykiela (2000a, b) – na konkurencyjnoœæ regionu wp³ywa dzia³alnoœæ instytucji naukowych tworz¹cych zaplecze dla procesów innowacyjnych oraz oœrodki akademickie zapewniaj¹ce odpowiedni klimat intelektu-alny. W bezpoœrednim zwi¹zku z innowacyjnoœci¹ pozostaje jakoœæ kapita³u ludzkiego. Wa¿nym zadaniem jest zatem u³atwianie wspó³pracy pomiêdzy przedsiêbiorstwami a oœrodkami akade-mickimi i naukowo-badawczymi, a w rozwoju czynnika ludzkiego – doskonalenie umiejêtnoœci proinnowacyjnego rozwoju, wykorzystanie i tworzenie innowacji oraz wyposa¿enie w wiedzê, która pozwoli na samodoskonalenie w procesie absorpcji i dyfuzji innowacji. Przyjmuje siê, ¿e decyduj¹cymi czynnikami wzrostu gospodarczego s¹ m.in.1_:

1. rozwój przedsiêbiorczoœci,

2. rozwój systemów informacyjnych i informatycznych oraz zarz¹dzania wiedz¹, 3. podnoszenie jakoœci kapita³u ludzkiego,

4. rozwój inkubatorów przedsiêbiorczoœci, parków nauki i techniki, biur konsultingowych, tech-nologicznych.

W procesie kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy konieczne jest zatem uznanie wiedzy za podstawowy zasób ka¿dej instytucji, organizacji, przedsiêbiorstwa i jednostki, który staje siê czynnikiem szybkiego rozwoju i wzrostu konkurencyjnoœci. J. Rokita (2003) uwa¿a, ¿e wzrastaj¹-ca rola kapita³u intelektualnego wynika m.in. z nasilania siê procesów globalizacji, które zmuszaj¹ organizacje do ci¹g³ego wzrostu zdolnoœci innowacyjnych i adaptacyjnych, a wiedza jest zaso-bem strategicznym maj¹cym decyduj¹cy wp³yw na wzrost wartoœci organizacji.

1 _{Za³o¿enia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej pañstwa do 2020 r., Ministerstwo}

25

S. Borkowska (2002) przyjmuje, ¿e GOW cechuje siê m.in.: a) zwiêkszaniem zatrudnienia w sektorze wiedzy,

b) wzrostem znaczenia kapita³u intelektualnego w procesie szybkich zmian technologicznych, c) zwiêkszaniem roli technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych w procesach

innowa-cyjnych,

d) zwiêkszeniem znaczenia wiedzy aplikacyjnej tworzonej w organizacjach gospodarczych. Gospodarka oparta na wiedzy odznacza siê szybkim rozwojem dziedzin gospodarki zwi¹za-nych z przetwarzaniem informacji oraz rozwojem nauki, przemys³u zaawansowanej technologii, a tak¿e technik i us³ug spo³eczeñstwa informacyjnego (Borowiec 2007). Konkurencja oparta na wiedzy polega nie tylko na wykorzystaniu wiedzy, ale tak¿e na œwiadomym d¹¿eniu do jej wzbogacania (KoŸmiñski 2004). B. Miku³a (2006) przyjmuje, ¿e GOW charakteryzuje siê siecio-woœci¹, a szczególnie wa¿ne s¹ sieci gospodarcze, komputerowe i spo³eczne, które – przenikaj¹c siê i oddzia³uj¹c na siebie – tworz¹ specyficzne warunki konkurowania i wspó³pracy. Autor, przedstawiaj¹c cechy organizacji GOW, wskazuje, ¿e ich strategia jest proaktywna, dominuj¹cy-mi zasobadominuj¹cy-mi s¹ wiedza i kapita³ intelektualny, wartoœæ rynkowa jest wyznaczana g³ównie przez posiadanie zasobów niematerialnych, przewa¿aj¹ w tych organizacjach inwestycje w rozwój i wykorzystanie wiedzy, zdarzenia nietypowe s¹ traktowane jako Ÿród³o inspiracji i szans, profe-sjonalni pracownicy maj¹ du¿¹ autonomiê w dzia³aniu, a wspó³praca z dostawcami, kooperanta-mi i klientakooperanta-mi jest partnerska, oparta na zaufaniu oraz wysokim poziokooperanta-mie obs³ugi i zaanga¿owania. Produkcja w tego typu organizacjach charakteryzuje siê krótkimi ci¹gami produkcyjnymi, czê-stym udoskonalaniem produkcji i produktów oraz szerokim asortymentem, a dzia³ania marketin-gowe koncentruj¹ siê na relacjach z klientami.

Proces kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce przyjêto jako priorytet w Naro-dowym Planie Rozwoju na lata 2004–2006 i na lata 2007–20132_{. W te etapy zosta³a wpisana}

realizacja do 2010 r. „Strategii zwiêkszenia nak³adów na dzia³alnoœæ B+R w celu osi¹gniêcia za³o¿eñ Strategii Lizboñskiej”, przyjêtej w 2004 r.

Na uwagê zas³uguje równie¿ opublikowany przez Komisjê Europejsk¹ w 2003 r. dokument pt.: „Inwestycje w badania: plan dzia³añ dla Europy”, okreœlaj¹cy sposób dojœcia do poziomu nak³a-dów na B+R w wysokoœci 3% PKB. W celu osi¹gniêcia tych za³o¿eñ nale¿y stworzyæ narodowe strategie wzrostu nak³adów na B+R oraz wprowadziæ metody i instrumenty wspieraj¹ce rozwój potencja³u badawczo-rozwojowego, realizacjê polityki innowacyjnej i polityki budowania spo³e-czeñstwa informacyjnego, z uwzglêdnieniem krajowych – spójnych z politykami UE – prioryte-tów polityki naukowej, naukowo-technicznej i regionalnej.

Wspó³czeœnie struktura zatrudnionych w B+R w Polsce jest typowa dla krajów o niskim poziomie innowacyjnoœci3_{. Podstawowe znaczenie maj¹ tutaj badacze zatrudnieni w szko³ach}

wy¿szych, którzy w 2003 r. stanowili prawie 66% ogólnej liczby zatrudnionych w B+R, nastêpnie w jednostkach badawczo-rozwojowych (21%), placówkach naukowych PAN (oko³o 8%), a w przedsiêbiorstwach zaledwie 5%.

Do realizacji polityki innowacyjnej i polityki budowania spo³eczeñstwa informacyjnego nie-zbêdne jest zatem efektywne wykorzystanie funduszy strukturalnych, które wespr¹ rozwój przed-siêbiorczoœci poprzez: wzmocnienie powi¹zañ miêdzy sektorem B+R a przedsiêbiorstwami,

2 _{Na podstawie: http://www.nauka.gov.pl/}

3 _{Za³o¿enia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej pañstwa do 2020 r., Ministerstwo}

Nauki i Informatyzacji, grudzieñ 2004 r., Warszawa.

zwiêkszenie sprawnoœci wdra¿ania i komercjalizacji wyników badañ oraz szybszy transfer tech-nologii. Te dzia³ania, wsparte restrukturyzacj¹ jednostek badawczo-rozwojowych oraz planowa-nym wdro¿eniem nowych instrumentów prawno-finansowych i organizacyjnych, zwiêksz¹ udzia³ przedsiêbiorstw innowacyjnych w gospodarce, a w konsekwencji nast¹pi wzrost pozabud¿eto-wych nak³adów na B+R. Przyjmuje siê, ¿e w wyniku podjêcia tych dzia³añ nale¿y oczekiwaæ przyspieszenia rozwoju gospodarczego kraju i wzrostu konkurencyjnoœci polskiej gospodarki.

W Polsce w latach 2007–2013 przewidziane jest zwiêkszenie wydatków na szkolnictwo wy¿-sze ze œrodków funduszy europejskich. Maj¹ one wynieœæ w tym okresie oko³o 3,5 mld euro, a dodatkowo uczelnie mog¹ siê ubiegaæ o œrodki z Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschod-niej (300 mln euro) i programów regionalnych (700 mln euro). Przewiduje siê, ¿e dziêki temu wsparciu oko³o jednej czwartej polskich uczelni wdro¿y ró¿nego typu programy rozwojowe. W wyniku wykorzystania œrodków z Programu Operacyjnego Kapita³ Ludzki przewidywane jest równie¿ zwiêkszenie o oko³o 22% liczby absolwentów kierunków matematycznych, przyrod-niczych i technicznych na uczelniach wy¿szych (kwota œrodków przeznaczonych na realizacjê – 370 mln euro), poszerzenie oferty edukacyjnej, zwiêkszenie liczby studentów bior¹cych udzia³ w sta¿ach i praktykach (œrodki na realizacjê: 500 mln euro), a tak¿e zwiêkszenie liczby szkoleñ dla pracowników z zakresu zarz¹dzania uczelniami, projektami badawczymi oraz organizacjê konfe-rencji z udzia³em przedsiêbiorców (wysokoœæ œrodków: 28,8 mln euro). Równie¿ w Programie Operacyjnym Infrastruktura i Œrodowisko wydzielono dodatkowy priorytet infrastruktura szkol-nictwa wy¿szego, z którego œrodki (588 mln euro) mog¹ zostaæ przeznaczone na rozbudowê uczelni oraz na zakup nowoczesnych pomocy naukowych i urz¹dzeñ. W Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka na rozwój nowoczesnych technologii i badania naukowe oraz rozbu-dowê infrastruktury badawczej zarezerwowano 2,2 mld euro.

W celu u³atwienia transferu innowacji do ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw Komisja Europejska przygotowa³a program „Innowacyjnoœæ ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw”, w ramach którego powo³ano Europejsk¹ Sieæ Przekazu Innowacji (Innovation Relay Centre – IRC). Jej celem jest wspomaganie procesu transferu nowych technologii. W Polsce dzia³aj¹ cztery tego typu konsorcja: 1. IRC Wschodnia Polska (województwa: lubelskie, podlaskie, warmiñsko-mazurskie);

2. IRC Œrodkowa Polska (województwa: ³ódzkie, mazowieckie, pomorskie, kujawsko-pomorskie); 3. IRC Po³udniowa Polska (województwa: ma³opolskie, podkarpackie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie); 4. IRC Zachodnia Polska (województwa: dolnoœl¹skie, lubuskie, opolskie, wielkopolskie,

zachodniopomorskie).

W Raporcie Banku Œwiatowego okreœlono perspektywy gospodarki opartej na wiedzy w Polsce i przedstawiono nastêpuj¹ce propozycje4_:

– w celu rozwoju innowacyjnoœci, która bêdzie prowadziæ do zwiêkszenia konkurencyjnoœci polskiej gospodarki, nale¿y stworzyæ system bodŸców zwiêkszaj¹cych udzia³ sektora prywat-nego w wydatkach na badania i rozwój oraz usprawniaj¹cych alokacjê wydatków sektora publicznego;

– w celu poprawy jakoœci otoczenia biznesowego i klimatu inwestycyjnego, niezbêdnej do zintensyfikowania dzia³alnoœci badawczo-rozwojowej w sektorze prywatnym, zalecane jest rozpoczêcie dzia³añ zachêcaj¹cych instytucje badawcze i uniwersytety do tworzenia systemu bodŸców dla pracowników naukowych i badawczych, poprzez udzia³ w dochodach komercyj-nych, uzyskanych dziêki patentom stworzonym w wyniku ich badañ;

4 _{Na podstawie: http://www.nauka.gov.pl/mn/index.jsp?place=Lead08&news_cat_id=72&news_id=}

27

– w celu poprawy jakoœci systemu kszta³cenia i dostosowania go do wymagañ gospodarki opartej na wiedzy konieczne jest zapewnienie spo³eczeñstwu szerokiego dostêpu do kszta³-cenia ustawicznego oraz bli¿szych powi¹zañ pomiêdzy uczelniami i spo³ecznoœci¹ akademic-k¹ a biznesem, u³atwiaj¹cych proces transferu technologii;

– w celu kszta³towania spo³eczeñstwa informacyjnego istotne jest u³atwienie dostêpu spo³e-czeñstwa oraz biznesu do us³ug telekomunikacyjnych i internetu oraz wyrównanie dyspro-porcji w dostêpie do tych us³ug miêdzy miastem a wsi¹.

W 2006 r. przyjêto wa¿ny dokument strategiczny wyznaczaj¹cy ramy polityki innowacyjnej pañstwa „Kierunki zwiêkszania innowacyjnoœci gospodarki na lata 2007–2013”, zawieraj¹cy ocenê stanu innowacyjnoœci polskiej gospodarki i rekomenduj¹cy kierunki w piêciu priorytetowych obszarach: kadra dla nowoczesnej gospodarki, badania na rzecz gospodarki, w³asnoœæ intelektu-alna dla innowacji, kapita³ na innowacje, infrastruktura dla innowacji. Zaproponowane dzia³ania bêd¹ wdra¿ane m.in. w ramach programów operacyjnych na lata 2007–2013, wspó³finansowa-nych z funduszy strukturalwspó³finansowa-nych, w szczególnoœci poprzez Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka.

Przyjmuje siê, ¿e elementem strategii kszta³towania GOW powinny byæ promocja i unowocze-œnianie dziedzin stanowi¹cych jej noœniki. Przy obecnych bardzo niskich nak³adach finanso-wych na badania i rozwój bardzo wa¿na jest efektywnoœæ wykorzystania œrodków bud¿etofinanso-wych. Staje siê konieczne stosowanie priorytetów w finansowaniu projektów badawczych, polegaj¹ce na trafnym wyborze kierunków badañ, które w najwiêkszym stopniu mog¹ zdynamizowaæ rozwój polskiej gospodarki. Istnieje potrzeba wzmo¿onej koncentracji na tych badaniach, które uznaje siê w œwietle trendów œwiatowych za najwa¿niejsze i które mog¹ siê staæ specjalnoœci¹ nauki polskiej oraz szans¹ na wniesienie w³asnego wk³adu w rozwój nauki w Europie i na œwiecie, a tak¿e te, które maj¹ szanse na wykorzystanie rynkowe.

W dokumencie przyjêto, ¿e wybrane priorytetowe obszary badañ powinny: – przewidywaæ potrzeby spo³eczeñstwa;

– zwiêkszaæ innowacyjnoœæ i konkurencyjnoœæ gospodarki polskiej na arenie miêdzynarodowej; – obejmowaæ dziedziny, które stwarzaj¹ szansê na komercjalizacjê wyników badañ daj¹cych

Polsce istotn¹ przewagê nad konkurencyjnymi oœrodkami badawczymi na œwiecie;

– obejmowaæ tematy, do realizacji których mo¿na zaanga¿owaæ najlepsze polskie zespo³y na-ukowe, gwarantuj¹ce najwy¿szy poziom badañ;

– uwzglêdniaæ kierunki badañ, które mog¹ zostaæ skutecznie wykorzystane przez ma³e i œrednie podmioty gospodarcze;

– w perspektywie integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ uwzglêdniaæ kierunki europejskiej polityki naukowej i technologicznej maj¹ce kluczowe znaczenie dla budowy spo³eczeñstwa informa-cyjnego i gospodarki opartej na wiedzy (sektora wiedzy).

Priorytetowe kierunki badawcze determinuj¹ce wzrost innowacyjnoœci gospodarki w Polsce poprzez przyspieszenie procesu tworzenia siê wielu nowych innowacyjnych przedsiêbiorstw i nowoczesnych miejsc pracy obejmuj¹:

1. in¿ynieriê oprogramowania, wiedzy i wspomagania decyzji;

2. sieci inteligentne, telekomunikacyjne i teleinformatyczne nowej generacji; 3. optoelektronikê;

4. nowe materia³y i technologie;

5. nanotechnologie, których rozwój mo¿e stworzyæ istotne impulsy dla rozwoju takich dzie-dzin, jak: technologia chemiczna, medycyna, nauki techniczne;

6. projektowanie systemów specjalizowanych; 7. biotechnologiê i bioin¿ynieriê;

8. postêp biologiczny w rolnictwie i ochronê œrodowiska; 9. nowe wyroby i techniki medyczne;

10. nauki obliczeniowe oraz tworzenie naukowych zasobów informacyjnych; 11. fizykê cia³a sta³ego,

12. chemiê.

G³ównym celom polityki UE w zakresie badañ odpowiada kolejny, 7. Program Ramowy (7. PR), sk³adaj¹cy siê z czterech programów szczegó³owych5_:

1. Program „Wspó³praca”, którego celem jest wspieranie dzia³añ badawczych prowadzonych w ramach wspó³pracy miêdzynarodowej na wszystkich poziomach na obszarze Unii Europejskiej i poza ni¹. Program obejmuje kilka dziedzin tematycznych, w których konieczne jest wspieranie i umacnianie badañ. Podprogramy operacyjnie obejm¹ takie zagadnienia, jak: zdrowie, ¿ywnoœæ, rolnictwo i biotechnologia, technologie informacyjne i komunikacyjne, nanotechnologie, mate-ria³y i nowe technologie produkcyjne, energia, œrodowisko i zmiany klimatyczne, transport, nauki spo³eczno-ekonomiczne i humanistyczne, bezpieczeñstwo i przestrzeñ kosmiczna. 2. Program „Pomys³y” ma na celu zwiêkszenie dynamiki, kreatywnoœci i jakoœci badañ naukowych w pionierskich dziedzinach wiedzy, poprzez wspieranie projektów badawczych inspirowanych przez naukowców, przeprowadzanych we wszystkich dziedzinach przez pojedyncze zespo³y kon-kuruj¹ce na poziomie europejskim. Zostanie utworzona autonomiczna Europejska Rada ds. Badañ Naukowych.

3. Program „Ludzie” przewiduje wzmocnienie potencja³u ludzkiego w zakresie badañ i techno-logii w Europie poprzez wzbudzenie zainteresowania zawodem naukowca, zachêcenie europej-skich naukowców do pozostania w Europie i przyci¹gniêcie naukowców z ca³ego œwiata. W tym celu uruchomiono zestaw dzia³añ „Marii Curie”, skierowany do naukowców na wszystkich szcze-blach kariery, od pocz¹tkowego kszta³cenia naukowców do kszta³cenia ustawicznego i rozwoju kariery.

4. Program „Mo¿liwoœci” przewiduje zwiêkszenie mo¿liwoœci w zakresie badañ i innowacji w ca³ej Europie oraz zapewnienie ich najlepszego wykorzystania. Ten cel ma zostaæ osi¹gniêty poprzez optymalizacjê wykorzystania oraz rozwoju infrastruktur badawczych, wzmocnienie mo¿-liwoœci innowacyjnych ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw oraz ich zdolnoœci do wykorzystywa-nia efektów prac badawczych, wspieranie rozwoju regionalnych zespo³ów projektów badawczych, uwolnienie potencja³u badawczego w regionach konwergencji oraz najbardziej odleg³ych regio-nach UE, dzia³ania horyzontalne i œrodki wspieraj¹ce wspó³pracê miêdzynarodow¹.

Na finansowanie 7. Programu Ramowego przewidziano w latach 2007–2013 kwotê 54,6 mld euro, z czego 50,5 mld euro przeznaczono na program Wspólnoty, 2,8 mld euro – na program Euratomu, który obejmuje lata 2007–2011 (tab. 1), a 1,1 mld euro – na program Euratomu na lata 2012–2013. W strukturze wydatków 7. PR przewa¿aj¹ wydatki na Program Wspó³praca, na który przewidziano 32,4 mld euro, tzn. 59,3% ogólnej iloœci œrodków przeznaczonych na finansowanie dzia³añ w ramach tego programu. Kolejn¹ pozycjê zajmuje Program Pomys³y, na który zaplano-wano 7,5 mld euro, co stanowi 13,8% ogólnej liczby œrodków. Na programy Ludzie i Mo¿liwoœci

29

przeznaczono zbli¿on¹ iloœæ œrodków i obejmuj¹ one ³¹cznie 8,8 mld euro, co stanowi 16,2% ogólnej iloœci œrodków 7. Programu Ramowego. Bud¿et 7. PR na lata 2007–2013 jest o ponad 40% wiêkszy ni¿ bud¿et programu w poprzednich latach. Program na rzecz badañ i rozwoju technolo-gicznego, po Wspólnej Polityce Rolnej i funduszach strukturalnych, jest najwiêkszym instru-mentem finansowym UE; obejmuje 6,3% perspektywy finansowej na lata 2007–2013.

Tab. 1 Struktura wydatków na cele badawcze 7. Programu Ramowego na lata 2007–2013

ród³o: opracowanie na podstawie: http://www.bruksela.um-zachodniopomorskie.pl/index.php?wiad=1223.

Zwiêkszanie wydatków na realizacjê celów badawczych 7. PR wskazuje na dostrzeganie ko-niecznoœci inwestowania w rozwój nauki i w zwiêkszanie jakoœci kapita³u ludzkiego w Unii Euro-pejskiej w celu przyspieszenia procesu kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy.

Zaawansowanie procesu kszta³towania gospodarki opartej na wiedzy jest bardzo zró¿nicowane w uk³adach krajowych i regionalnych UE. W poszczególnych pañstwach UE udzia³ wysoko wy-kwalifikowanych kadr zatrudnionych w nauce i technologii waha siê od 28,5% do 11,7%, a œredni ich udzia³ wynosi 18,1% (tab. 2, ryc. 1). Najwy¿szym udzia³em wysoko wykwalifikowanych kadr zatrudnionych w nauce i technologii szczyci siê Dania (28,5%), kolejne pozycje zajmuj¹: Luksem-burg (26,7%), Szwecja (25,8%) i Finlandia (25,6%). Powy¿ej 20% wysoko wykwalifikowanych

Wspó³praca, w tym:  32 413 59,34

Zdrowie 6100 18,82

¯ywnoœæ, rolnictwo i rybo³ówstwo, biotechnologia 1935 5,97 Technologie informacyjne i komunikacyjne 9050 27,92 Nanonauki, nanotechnologie, materia³y

i nowe technologie produkcyjne 3475 10,72

Energia 2350 7,25

Œrodowisko (³¹cznie ze zmianami klimatu) 1890 5,83 Transport (³¹cznie z aeronautyk¹) 4160 12,83 Nauki spo³eczno-ekonomiczne i humanistyczne 623 1,92

Przestrzeñ kosmiczna 1430 4,41 Bezpieczeñstwo 1400 4,32 Pomys³y 7510 13,75 Ludzie 4750 8,70 Mo¿liwoœci 4097 7,50 Infrastruktury badawcze 1715 3,14

Badania na rzecz sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw 1336 2,45

Regiony wiedzy 126 0,23

Potencja³ badawczy 340 0,62

Nauka w spo³eczeñstwie 330 0,60

Spójny rozwój polityk badawczych 70 0,13 Dzia³ania w zakresie wspó³pracy miêdzynarodowej 180 0,33 Dzia³ania Wspólnego Centrum Badawczego

nienale¿¹ce do obszaru badañ j¹drowych 1751 3,21

Ogó³em 50 521 100,00

Struktura wydatków Cele badawcze _{(w mln euro)}Wydatki