Herbert Schnädelbach
Nasz nowy neokantyzm
Folia Philosophica 24, 15-33N asz nowy neokantyzm*
G d y w ju b ile u s z o w y m r o k u 19 8 1 o d b y w a ł s ię s t u t t g a r c k i K o n g re s H e g lo w s k i p o św ię c o n y z a g a d n ie n iu K a n t c zy H egel?, w ó w c z a s d la n ie k tó r y c h p y t a n i e to m o g ło b r z m ie ć j a k p s e u d o a l t e r n a ty w a . N ie s te ty , n ie s k o r z y s ta n o w te d y z o k a z ji p r z e p r o w a d z e n i a a n k i e t y d o ty c z ą c e j te g o p y t a n i a , a le m o ż e m y b y ć p e w n i, że p o n a d d z ie w ię ć d z ie s ią t p r o c e n t z a jm u ją c y c h się o b e c n ie filo z o fią, p o s ta w io n y c h p r z e d t a k i m w y b o r e m , o d p o w ie d z ia ło b y : „ N a t u r a ln i e , K a n t! ” K to je s z c z e d z is ia j c h c e b y ć h e g lis tą ? W ie lu i n t e r p r e t u j e H e g la — d ro b ia z g o w o i w y tr w a le , lecz ic h g o to w o ść do te g o , b y t a k ż e u a r g u m e n to w a ć je g o filo z o fię, p o z o s ta je p r z y ty m n a jc z ę śc ie j w o d w ro tn y m s to s u n k u ; z a g a d k o w o o d d z ia łu je w ó w c z a s ic h z a p a t r z e n i e w H e g la . Z K a n t e m s p r a w a w y g lą d a z u p e łn ie in a c z e j; j e ś l i b a d a c z e n ie u w a ż a j ą s a m y c h s ie b ie ty lk o z a h is to r y k ó w filo zofii, to s ą b a d a c z a m i i i n t e r p r e t a t o r a m i filo zo fii K a n t a , a w z a s a d z ie t a k ż e k a n t y s t a m i ; t z n . ic h h is to r y c z n e i s y s t e m a ty c z n e z a in t e r e s o w a n ia z m i e r z a j ą w ó w c z a s w ty m s a m y m k i e r u n k u . Z r e s z t ą a u t o r y t e t filo z o fic z n y K a n t a j e s t o b e c n ie , p r z y n a jm n ie j t a k s ię w y d a je , p r a w ie n ie do p o d w a ż e n ia , w ię c w s z y s c y b y lib y ś m y po s tr o n i e K a n t a , j e ś l i c h o d z i o k w e s tię „ K a n t czy H e g e l? ” . C z y z a te m z te g o p o w o d u j e s t e ś m y w s z y s c y k a n t y s t a m i czy n e o k a n ty s t a m i?
K to m a t a k i e w r a ż e n ie , t e n s ię m y li, i to p r z y n a jm n ie j z d w ó c h pow odów . P o p ie r w s z e , p a r t i a H e g lo w s k a n ie i s t n i e j e w t a k i m z n a c z e n iu , j a k b y s ię to m o g ło w y d a w a ć ; p o d r u g ie z a ś , n ie k a ż d y , k to
* Pierwotnie opublikowane w tomie Herbert S c h n ä d e l b a c h : Philosophie in
der modernen Kultur. Vorträge und Abhandlungen 3. Frankfurt am Main 2000,
s. 43—63. Przekład w znacznej części powstał w ram ach translatorium z języka niemieckiego dla studentów czwartego roku filozofii Uniwersytetu Śląskiego. Panu Profesorowi Herbertowi Schnädelbachowi chciałbym podziękować za wyrażenie zgo dy na przetłumaczenie i opublikowanie tekstu.
s ię p o w o łu je n a K a n t a , j e s t ju ż z te g o p o w o d u n e o k a n ty s t ą . K w e s tia d r u g a p r z e d s t a w ia się n a s tę p u ją c o : r ó ż n ic a m ię d z y ,,-istą ” a „ n e o -is tą ” p o le g a n a ty m , że „ n e o - is ta ” p r z y jm u je z a p u n k t w y jś c ia n ie m o ż li w o ść b e z p o ś r e d n ie j k o n ty n u a c j i m y ś li a u t o r a , do k tó re g o n a w ią z u je ; s t a ł s ię o n d la n ie g o h is to r y c z n y , d la te g o t e ż d la „ n e o -is ty ” n ie m a in n e j m o ż liw o śc i, j a k s w o ją m y ś l u p r a w ia ć w je g o „ d u c h u ” . T y m , co o d r ó ż n ia n e o k a n ty z m o d r u c h u k a n to w s k ie g o p o ło w y d z i e w i ę t n a s t e go s tu le c ia , t a k s a m o j a k n e o h e g liz m o d w ła ś c iw e g o h e g liz m u , j e s t — p o r z ą d k u ją c p r o b le m — ś w ia d o m o ś ć h is to r y c z n a , d o ś w ia d c z e n ie p r z e ł a m a n i a tr a d y c ji w t a k i sp o só b , że „ p o w ró t do...!” m a s z a n s ę ty lk o j a k o „ w y jśc ie p o z a ...!”1. C z a s o d r o d z e n ia k la s y k ó w — o d n e o a r y s to te - liz m u T r e n d e le n b u r g a do n e o m a r k s iz m u l a t d w u d z ie s ty c h — j e s t c z a s e m h i s t o r y z m u , k t ó r y w o d r ó ż n ie n iu o d t r a d y c jo n a l iz m u c h c ia ł b y ć n o w o c z e s n y : z o r ie n to w a n y n a p r z y s z ło ś ć d z ię k i w y k s z t a ł c e n i u h i s t o r y c z n e m u , co p o tw ie r d z a p r z e d e w s z y s tk im je g o h i s t o r y c z n a a r c h i t e k t u r a . N ie m a n ic b a r d z ie j o p a c z n e g o n iż w y o b r a ż e n ie , iż n e o k a n - ty ś c i c h c ie li b y ć t r a d y c y jn y m i k a n t y s t a m i ; c h c ie li o n i b y ć n ie ty lk o k a n t y s t a m i , le c z t a k ż e c h c ie li b y ć „ n o w y m i” — s a m o d z i e l n y m i (o rig in ä re ) filo zo fam i. N o w y n e o k a n ty z m u w a ż a m z a h is to r y c z n y f a k t n a s z e j te r a ź n ie js z o ś c i, j e s t o n p r z y c z y n ą i t e m a t e m m ojeg o a r t y k u ł u .
Co s ię ty c z y p a r t i i H e g lo w s k ie j, to n ie p o w in n iś m y m ie ć p i e r w o t n ie n a m y ś li m a r k s is tó w , k tó r z y — je ż e li w ogóle ta c y je s z c z e s ą — w filo zo ficzn ej r e la c ji m ię d z y K a n te m a H e g le m c ią g le f a w o r y z u ją H e g la , u p a t r u j ą c w K a n c ie j e d y n ie je g o „ p o p r z e d n ik a ”. R ó w n ie ż h e rm e - n e u ty c z n a o n to lo g ia s z k o ły h e id e g g e r o w s k ie j, k t ó r a z a n iż a w a r to ś ć h e g liz m u , m o ż e w ty m m ie js c u z a s łu ż y ć ty lk o n a w z m ia n k ę , p o n ie w a ż w szy scy , b e z w y j ą tk u , je j p r z e d s ta w ic ie le r z a d k o p o s łu g u j ą się s y s t e m a t y c z n ą a r g u m e n ta c ją , a z a m i a s t te g o u p r a w i a j ą filo z o fiz a c ję filo zo fii2; je ś li b y t — o ile m o ż n a t a k p o w ie d z ie ć — j e s t ję z y k ie m , a z g o d n ie z t ą t e z ą filo z o fo w a n ie n ie j e s t n ic z y m in n y m , j a k w k r a c z a n ie m w h is to r ię o d d z ia ły w a n ia z n a c z ą c y c h te k s tó w , to p rz e jś c ie o d H e g lo w s k ie j filo z o fii d u c h a do n a u k i o d u c h u — k t ó r e z d a rz y ło s ię p r z e d p o n a d s t u l a t y — b ę d z ie ty lk o p o n o w n ie z a p r z y s ię ż o n e i o p ie c z ę to w a n e .
1 Wilhelm Windelband w 1883 roku mówił: „Zrozumieć Kanta, oznacza wyjść poza niego”, a Heinrich Rickert w 1924 roku, spoglądając wstecz na historię neo- kantyzmu, stwierdził, że jego reprezentanci „dlatego, że powrócili do Kanta, zara zem znacznie posunęli do przodu naukow ą filozofię”. Cyt. za: H. H o l z h e y : Neu
kantianismus. In: Historisches Wörterbuch der Philosophie. Bd. 6. Basel—Stuttgart
1984, szp. 747 i nast.
2 Por. w tym celu mój polemiczny tekst: „Morbus hermeneuticus" - tezy na te
mat pewnej choroby filozoficznej. W: H. S c h n ä d e l b a c h : Rozum i historia. Od czyty i rozprawy 1. Tłum. K. K r z e m i e n i o w a . Warszawa 2001, s. 221 i nast.
( H e r m e n e u c i s k ł a n i a j ą s ię k u t e m u , a b y p r z e z c a łe ż y c ie c i ą g ł ą p r a c ą n a d t e k s t e m p r z y g o to w y w a ć w ie lk ie m y ś li, k tó r y c h p ó ź n ie j s a m i n ie m a ją ). D z iś k o n f r o n to w a n i j e s t e ś m y z n e o h e g liz m e m s w o is te g o r o d z a ju , k t ó r y o d n e o h e g liz m u L a s s o n a , K r o n e r a czy G lo c k n e r a r ó ż n i s ię t a k s a m o , j a k o d n e o a r y s to te le s o w s k o z o r ie n to w a n e j re c e p c ji filo z o fii p r a w a w s z k o le R i t t e r a : m a m n a m y ś li n e g a ty w n y h e g liz m r a d y k a l n e j k r y t y k i r o z u m u . W p r z y p a d k u N ie tz s c h e g o , H e id e g g e r a , a le t a k ż e w D ia le k ty c e o św ie c e n ia „ p r o s t ą m y ś l” H e g la , że „ ro z u m r z ą d z i ś w ia te m ”, w y ło ż o n o j a k o w ie lk ie ś w ia to w e f a tu m ; w e fe k c ie u t o ż s a m i e n i a r o z u m u z w ł a d z ą z a k w e s tio n o w a n o s a m o u p r a w o m o c n ie n ie i n s t a n c ji , k t ó r a o d c z a s ó w H e r a k l i t a i S o k r a t e s a o b o w ią z y w a ła ja k o filo zo ficzn e ź ró d ło u p r a w o m o c n ie n ia 3. K ie d y m ie js c e H e g lo w sk ie j te z y „ p ra w d a j e s t c a ło ś c ią ” z a ję ła t e z a A d o rn a , że „całość j e s t n ie p r a w d ą ”, n ie w y r u g o w a n o id e a lis ty c z n e g o h o liz m u , lec z po p r o s t u p o s t a w io n o go n a g ło w ie. R a d y k a l n a k r y t y k a r o z u m u n ie w y s z ła z c z a r o d z ie js k ie g o k r ę g u H e g la , ty lk o w r z e c z y w is to ś c i je s z c z e b a r d z i e j h e r m e t y c z n i e w n i m s ię z a m k n ę ł a , a w k o n s e k w e n c ji — te g o , co u w a l n ia j ą c e , m o ż n a o c z e k iw a ć ty lk o z z e w n ą tr z : j a k o n a d c z ło w ie k a , z r z ą d z e n ia lo s u (S ein sg esch ick ) b ą d ź czegoś „ z u p e łn ie in n e g o ”. W k o ń c u t e n n e g a ty w n y h e g liz m r a d y k a l n e j k r y t y k i r o z u m u j e s t ty m , co z m u s z a n a s do b y c ia n o w y m i n e o k a n t y s t a m i , tz n . b y w ś w ia d o m o ś c i e p o k o w e g o d y s t a n s u o d h is to r y c z n e g o n e o k a n ty z m u p o n o w n ie p r z y s tę p o w a ć „w d u c h u K a n t a ” do n a s z y c h te r a ź n ie js z y c h p ro b le m ó w . A b y p o k a z a ć , co to z n a cz y , p o d e jm ę s ię n a jp i e r w h is to r y c z n e g o p r z e d s t a w i e n ia s y tu a c ji (1); n a s t ę p n i e n a le ż y coś p o w ie d z ie ć w k w e s tii, „co d z is ia j z n a c z y s y s te m a t y c z n e filo z o fo w a n ie w d u c h u K a n t a ”, a m i a n o w ic ie r o z p a tr z y ć je w p e r s p e k t y w i e m e to d y c z n e j (2) i p e r s p e k t y w ie te m a ty c z n e j (3).
1
P o w in n iś m y z re z y g n o w a ć z p r ó b y z d e f in io w a n ia lic z b y p o je d y n czej „ n e o k a n ty z m ” j a k o je d n o z n a c z n e g o p o ję c ia s z k o ły b ą d ź k i e r u n k u . S p e k t r u m t a k o k r e ś lo n e g o n e o k a n ty z m u o k a z u je s ię p o p r o s t u3 Por. M. F r a n k : Zwei Jahrhunderte Rationalitäts-Kritik und ihre „postmo
derne” Überwindung. In: Die unvollendete Vernunft: Moderne versus Postmoder ne. Hrsg. von D. K a m p e r , W. van R e i j e n . Frankfurt am Main 1987, s. 99.
z a s z e r o k ie 4, s ię g a o n p r z e c ie ż o d „ fiz jo lo g iz m u ” L a n g e g o i H e lm h o l- t z a , p r z e z w ie le p o ś r e d n ic h e ta p ó w o c z y s z c z a n ia te g o , co a p r io r y c z n e , z te g o w s z y s tk ie g o , co e m p ir y c z n e , a ż p o „ id e a liz m lo g ic z n y ” C o h e n a , a b y w u ję c iu N a t o r p a i w s z k o le b a d e ń s k i e j p o łą c z y ć się z n e o id e a liz m e m . T r z e b a r ó w n ie ż w s p o m n ie ć o C a s s ir e r z e i n e o -n e o - k a n ty z m ie H ö n ig s w a ld a , H a n s a W a g n e r a i W o lfg a n g a C r a m e r a , k t ó r y c h j e d n a k n ie m a m n a m y ś li, k ie d y tw ie r d z ę , że n o w y n e o k a n ty z m i s t n i e j e m ię d z y n a m i. A b y go ro z w a ż y ć , p o w in n iś m y s ię n a jp i e r w z a d o w o lić p o d a n ą c h a r a k t e r y s t y k ą „ s y s t e m a t y c z n e g o f ilo z o fo w a n ia w d u c h u K a n t a ”. I s t o t n ą p r z e s ł a n k ą i s t n i e n i a n o w e g o n e o k a n ty z m u j e s t p r z e d e w s z y s tk im h is to r y c z n e z a in te r e s o w a n ie , j a k i e w o s ta tn ic h d w ó c h d z ie s ię c io le c ia c h ś c ią g n ą ł n a s ie b ie d a w n y n e o k a n ty z m , p o t ę p i a n y j a k o f o r m a lis ty c z n y i jało w y . M in ą ł o k r e s p o g a r d y d la n ie g o , p rz e ja w ia ją c e j się od c z a s u e k s p a n s ji o d d z ia ły w a n ia S c h e le ra , H e id e g g e r a i m a r b u r s k i e g o r e n e g a t a N ic o la ia H a r t m a n n a , k t ó r ą m o ż n a w y ja ś n ić r ó w n ie ż o w ą s z e r o k o ś c ią s p e k t r u m i u n i w e r s y t e c k ą d o m i n a c ją . I ch o ć n i k t n ie w o ła d z is ia j: „z p o w r o te m do n e o k a n ty z m u ! ”, to j e d n a k z a d z iw ia ją c e s ą p o d o b ie ń s tw a m ię d z y ty m , co d a w n e , i ty m , co n o w e (A lt u n d N e u ). T a k j a k r u c h o w i k a n to w s k ie m u w p r z e d p o lu w ł a s n y c h s y s t e m a t y c z n y c h p r o je k t ó w c h o d z iło p r z e d e w s z y s tk i m o u w o ln ie n ie K a n t a z o b jęć p ó ź n y c h id e a lis tó w , k tó r z y w z o r u ją c się n a H e g lu , u z n a li K a n t a z a je g o n ie d o jr z a łe g o p r e k u r s o r a — p o n ie k ą d z a „ p r o to id e a lis tę ” — i o o d z y s k a n ie h is to r y c z n e g o K a n t a , do k tó re g o p ó ź n ie j o w o c n ie m o g li n a w ią z y w a ć n e o k a n ty ś c i, t a k t e ż p r o c e s t e n p o w tó r z y ł s ię w l a t a c h t r z y d z ie s ty c h i c z te r d z ie s ty c h n a s z e g o w ie k u w o p o rz e m a r b u r c z y k ó w i s z k o ły p o łu d n io w o -z a c h o d n io n ie m ie c k ie j w o b e c K a n t a . J u l i u s E b b i n g h a u s , G o t t f r ie d M a r t i n , H e in z H e im - s o e th i in n i, d o m in u ją c y w t y m c z a s ie a u to r z y a k a d e m ic k ie g o d y s k u r s u filo z o fic z n e g o , k tó r z y j e d n a k — p o d o b n ie j a k p r z e d s ta w ic ie le p ie r w s z e g o r u c h u k a n to w s k ie g o — n ie o d d z ia ły w a li g łó w n ie s w y m i te o r e ty c z n y m i k o n c e p c ja m i, u w a ż a li z a k o n ie c z n e u d o w o d n ie n ie , że K a n t n ie b y ł p ie r w s z y m n e o k a n ty s t ą , co im się z r e s z t ą u d a ło . P r z e d e w s z y s tk im p o n o w n e o d k ry c ie K a n t a m e ta fiz y c z n e g o i jeg o d o k ła d n ie j s z e p r z y p o r z ą d k o w a n ie do h i s t o r i i m y ś l e n ia o s ie m n a s to w ie c z n e g o w w id o c z n y sp o só b p o g łę b iło ś w ia d o m o ś ć d y s t a n s u c z a s o w e g o , j a k i od n ie g o n a s d z ie li. N i k t d z iś n ie p o z w o li n a to , a b y id e a liz m n i e m ie c k i z a c z y n a ć je s z c z e o d K a n t a z a m i a s t od F ic h te g o , j a k c z y n iło
4 Por. odnośnie do tego H.-L. Ol l i g : Einleitung. In: Neukantianismus. Texte
der Marburger und der Südwestdeutschen Schule, ihrer Vorläufer und Kritiker.
Hrsg. von H.-L. Ol l i g. Stuttgart 1982, s. 5-52; w kwestii przeglądu także H. H o l z hey: Neukantianismus....
to s k rz y d ło n e o k a n ty z m u , k t ó r e s k ła n ia ło się k u n e o id e a liz m o w i, lu b j a k to j a k o o s t a t n i u c z y n ili m a r k s iś c i, a b y „ k la s y c z n ą filo zo fię n i e m ie c k ą ” m óc en bloc w y ja ś n ić ja k o d z ie d z ic tw o k l a s y ro b o tn ic z e j. N a t o m i a s t o b r a z K a n t a w c z e s n e g o n e o k a n ty z m u , tz n . j a k o t e o r e t y k a p o z n a n ia i n a u k i, p r z e t r w a ł n a jd łu ż e j — n a w e t j e ś l i je g o f o r m a u l e g ła z m ia n ie — w filo z o fii a n a lity c z n e j. P r o g r a m „ n a u k o w e g o u ję c ia ś w i a t a ” K o ła W ie d e ń s k ie g o j e s t p o d w z g lę d e m sw ej s t r u k t u r y c a łk o w ic ie n e o k a n to w s k i, n a w e t j e ś l i w r o z w ią z y w a n iu „ p ro b le m ó w k o n s ty t u c ji ” p o jęć i t e o r i i n ie p o s łu g u je s ię j u ż a n a l i z ą m e n t a l n ą , lecz a n a l i z ą lo g ic z n ą . Z n o w u K a n t o k a z a ł s ię „ p r e k u r s o r e m ”, a le o d c z a s u t u r b u l e n c j i r e w o lu c ji K u h n a , k t ó r a ró w n ie ż w ty m o b s z a r z e d o c e n i ł a ś w ia d o m o ś ć h is to r y c z n ą , j e s t to e p iz o d e m . M o ż n a z a te m p o w ie d z ie ć , że o w a ś w ia d o m o ś ć r ó ż n ic y m ię d z y K a n t e m a n e o k a n ty z m e m j e s t p o d s ta w o w y m z a ło ż e n ie m p o w r o tu n e o - n e o k a n ty z m u do K a n ta . K o le jn e p o r ó w n a n ie m ię d z y t a m t y m i n a s z y m n e o k a n ty z m e m d o ty c z y n ie p e w n e g o (p r e k ä r e ) s ta n o w is k a p o ś r e d n ie g o m ię d z y m e t a f i z y k ą a n a u k ą , w k t ó r y m z a ró w n o w te d y , j a k i o b e c n ie p o z o s ta je filo z o fo w a n ie . W p o ło w ie o s ta t n ie g o s tu l e c ia w y d a w a ło się , że o s ta t e c z n ie p o s ta w io n o a lt e r n a t y w ę : „ m e ta f iz y k a lu b n a u k a ”, i je d n o z n a c z n ie w y p a d ł a o n a n a k o r z y ś ć n a u k i . K ie d y m e t a f i z y k a n ie o d w r a c a ln i e u t r a c i ł a m o n o p o l n a d e fin io w a n ie n a u k o w o ś c i n a u k , filo z o fia s a m a m u s i a ł a s ta ć s ię n a u k ą — w p o s tm e ta f iz y c z n y m s e n s ie „ n a u k i ” — lu b te ż u t r a c i ł a u p r a w o m o c n ie n ie sw e g o i s t n i e n i a 5. Z te g o p u n k t u w id z e n i a j e s t n e o k a n ty z m r u c h e m r e f o r m y filo z o fii, d o k o n a n y m z a p o m o c ą ś ro d k ó w z o r ie n to w a n y c h n a u k o w o , i u n a u k o w i e n ie m a k tu a l n e g o filo z o fo w a n ia — w p r z e c iw ie ń s tw ie do w y g o d n e g o h u m a n is ty c z n e g o u n i k u w h i s t o r ię filozofii, k t ó r y z a c z y n a ł w ó w c z a s o k r e ś la ć r u c h a k a d e m ic k i. H a s ło „ filo zo fia j a k o n a u k a ” w n e o k a n ty z m ie n ie m o g ło j e d n a k o z n a c z a ć „ n a u k a j a k o filo z o fia ” ; z w ła s z c z a d la te g o , że p ó ź n ie j „ w u lg a r n i m a t e r i a li ś c i ” o g r a n ic z y li s ię do d y le ta n c k ic h i p o p u l a r y z u j ą c y c h s y n te z n a u k o w y c h , t r a k t o w a n y c h ja k o n a m i a s t k a filo z o fii. N e o k a n ty z m o w i d o sy ć c z ę s to z a r z u c a n o n a u k o w e s k o s tn ie n ie lu b n a w e t s c je n ty z m — m y ś lę , że n i e s łu s z n ie . N ie m o ż n a p rz e o c z y ć te g o , że o d s a m y c h p o c z ą tk ó w je g o z o r ie n to w a n ie n a n a u k ę b y ło z w ią z a n e z k r y t y k ą n a u k i , a te g o e l e m e n t u n e o k a n ty z m n ig d y n ie z a g u b ił. W c a łe j l i t e r a t u r z e n e o k a n ty z m u a ta k o w a n o c ią g le ró ż n e „-izm y ”: m a te r i a l iz m , n a t u r a l i z m , p o z y ty w iz m , p s y c h o lo g iz m , h is to r y z m , i r r a c j o n a liz m itd . W s z y s tk ie t e s ta n o w is k a w y s u w a ły n ie ty lk o ro s z c z e n ie ś c isłe j n a u k o w o ś c i, a le f u n k c jo n o w a ły t a k ż e j a k o d a le k o id ą c e s a m o
-5 Por. H. S c h n ä d e l b a c h : Filozofia w Niemczech 1831-1933. Tłum. K. K r z e m i e n i o w a . Warszawa 1992, s. 110 i nast.
i n t e r p r e t a c j e w ie d z y w ogóle. F ilo z o fic z n a k r y t y k a n a u k i j e s t z a w s z e p i e r w o t n ą k r y t y k ą ta k i c h i n te r p r e ta c j i n a u k i, a i n te r p r e ta c j e k r y ty c z n o - n a u k o w e w t y m s e n s ie b y ły c ią g le k r y ty c y s ty c z n y m p r z y p o m n i e n ie m w a r u n k ó w k o n s ty t u c ji te g o , co o k r e ś la n o m ia n e m „ m a t e r i a ”, „ n a t u r a ”, „ f a k t”, „ p s y c h ik a ”, „ h is t o r i a ” lu b „ ż y cie ”. K r y t y k a t a k a d o ty c z y z a w s z e o k re ś lo n y c h s a m o n ie p o ro z u m ie ń (S e lb s tm iß v e r s tä n d n is
se), j a k i e z d a r z a j ą s ię n a u k o w c o m w w y z n a c z a n iu s w y c h m o ż liw o śc i
i g r a n ic , co p r o w a d z i ic h do p r z e k r o c z e n i a w ła s n y c h k o m p e te n c ji. M ó w ił ju ż o ty m F r ie d r ic h A lb e r t L a n g e , k t ó r y w z w ro c ie do K a n t a p o d k r e ś la ł, że s a m a n a u k a n ie r o z w ią z u je n a s z y c h ż y c io w y ch p ro b le - m ó w 6. J e ś l i p r z e d e w s z y s tk im n e o k a n ty ś c i m a r b u r s c y z a w s z e m o c n o t r z y m a l i s ię f a k t u n a u k i, to m im o to n a le ż y b y ć o s tr o ż n y m z z a r z u t e m s c je n ty z m u . C zyż n ie n a le ż a ło b y te g o u w a ż a ć t a k ż e z a u p r a w o m o c n io n ą w s k a z ó w k ę f a k t u , ż e r e a l i z o w a n a (in k o r p o r ie r te ) w f a k ty c z n y c h n a u k a c h r a c jo n a ln o ś ć j e s t c ią g le le p s z a n iż p s e u d o r a - c jo n a ln o ś ć d a w n e j m e ta f iz y k i, czy t e ż n o w o c z e s n y ir r a c j o n a li z m filo zo fii ż y c ia ? C zy ż b o w ie m r o z u m w n a u c e j e s t rz e c z y w iś c ie t a k n i e r o z u m n y , j a k m ó w ią k r y ty c y n a u k i, k tó r z y w sw ej k r y ty c e o d w o łu ją się do je g o n ie r o z u m n o ś c i? N e o k a n ty z m s ta n o w ił p r ó b ę u p r a w i a n i a f i lozofii je d n o c z e ś n ie ja k o filozofii n a u k o w e j i filozofii n a u k o w o -k ry ty c z - n e j. C zego in n e g o m o g lib y ś m y s p ró b o w a ć ? N a j w a ż n ie j s z y m h i s t o r y c z n y m o s ią g n ię c ie m n e o k a n t y z m u j e s t c h y b a o d z y s k a n ie u m ie ję tn o ś c i t r a n s c e n d e n t a l n e g o s p o s o b u s t a w i a n i a p y t a ń — w p r z e c iw ie ń s tw ie do rz e k o m e g o id e a lis ty c z n e g o lu b n a u k o w e g o „ p r z e z w y c ię ż e n ia ” . D z iś n o w i n e o k a n ty ś c i s t a j ą p r z e d p o d o b n y m z a d a n i e m i p r z e d e w s z y s tk im d z ię k i t e m u w s w y c h h i s t o r y c z n y c h p r z o d k a c h o d k r y w a ją s p rz y m ie rz e ń c ó w . T a k ż e w XX w ie k u k r y ty c y z m u z n a w a n o z a w d u ż y m s to p n i u „ p rz e z w y c ię ż o n y ”, p r z y c z y m d a w n a s y s te m o w o - id e a lis ty c z n a , tz n . H e g lo w s k a , p e r s p e k t y w a t a k ie g o p r z e z w y c ię ż e n ia u s t ą p i ł a p e r s p e k t y w i e h e r m e n e u ty c z n o - o n - to lo g icz n e j i p e r s p e k ty w ie te o re ty c z n o -s p o łe c z n e j. J a k i s e n s m o że j e s z c z e m ie ć p o s z u k iw a n ie s u b ie k ty w n y c h w a r u n k ó w m o ż liw o ś c i o b ie k ty w n o ś c i w o b e c e g z y s te n c ja łu „ b y c ia -w -św ie c ie ”? R z e k o m e „ o d s z y fro w a n i e ” t r a n s c e n d e n t a l n e j a p e r c e p c ji j a k o p r a c y s p o łe c z n e j (L u k a c s i A d o rn o ) p o z o s ta w iło n e o k a n ty z m p o z a so b ą , t r a k t u j ą c go ra c z e j ja k o
6 Zob. krytykę Langego etycznych ambicji m aterializm u „etycznego” i teore tycznego w: F.A. L a n g e : Geschichte des Materialismus. Bd. 2. (1875). Hrsg. und eingel. von A. S c h m i d t . Frankfurt am Main 1974, s. 897 i nast. Zdanie W ittgen steina: „Czujemy, że gdyby nawet rozwiązano wszelkie możliwe zagadnienia n a ukowe, to nasze problemy życiowe nie zostałyby jeszcze nawet tknięte”, jest cał kowicie neokantowskie. L. W i t t g e n s t e i n : Tractatus logico-philosophicus. Tłum. B. W o l n i e w i c z . Warszawa 1997, s. 82 (6.52).
p o m n ik u r z e c z o w io n e j ś w ia d o m o ś c i. A le p r z e c ie ż z a n o s iło s ię — j a k w c z e ś n ie j — n a s c je n t y c z n ą r e d u k c ję filo z o fii do n a u k i; z n ó w n o w y n e o k a n t y s t a p o s tr z e g a ł s ie b ie s a m e g o j a k o p o s ta w io n e g o w o p o zy cji do ś w i a ta w ro g ic h „ -iz m ó w ” . W t y m w z g lę d z ie n o w y b y ł c h y b a j e d y n ie n e o m a r k s is t o w s k i so c jo lo g iz m , p o d c z a s g d y z a w s p ó łc z e s n ą t e n d e n c ją „ n a tu r a liz a c ji” t e o r ii p o z n a n ia — w u ję c iu Q u in e ’a a lb o w „ ew o lu c y jn e j te o r i i p o z n a n ia ” — u k r y w a ł s ię ty lk o z n a n y d a w n y n a t u r a liz m , do k tó re g o n i e je d n o k r o tn ie w y s ta r c z a ją c o z b liż y ł s ię w c z e s n y n e o k a n ty z m w s k u t e k s w y c h fiz jo lo g ic z n y c h i n t e r p r e t a c j i K a n t a . T en n o w y n a t u r a l i z m i d e fe ty z m r o z u m u r a d y k a ln e j k r y ty k i r o z u m u u w a ż a m z a tr u d n o ś ć , z k tó re j d z is ia j m u s i p r z e d e w s z y s tk im c z e r p a ć s w ą s iłę filo z o fo w a n ie w d u c h u K a n t a , a p ie r w s z e z a ło ż e n ie t a k ie g o w ł a ś n ie filo z o fo w a n ia s ta n o w i r e h a b i l i t a c j a t r a n s c e n d e n t a l n e g o s p o s o b u p o s ta w ie n i a p y t a n i a w z m ie n io n y c h w a r u n k a c h h is to ry c z n o -filo - z o fic z n y c h .
O b r a z h is to r y c z n e g o n e o k a n ty z m u b y łb y n ie p e łn y , g d y b y z a b r a k ło w n im jeg o p o d s ta w o w y c h m o ty w ó w e ty c z n y c h i p o lity c z n y c h . D z iś w ie m y , w j a k i m s to p n i u k r y ty k o w a n a o r ie n t a c j a n a u k o w a w c z e s n e go n e o k a n ty z m u b y ła c z ę s to n a s t ę p s t w e m z a r z ą d z o n e j p o lity c z n e j a b s ty n e n c ji w o k r e s ie r e s t a u r a c j i po 1 8 4 8 r o k u 7. P r z y p u s z c z a ln ie n ie w y s z ło to te j filo z o fii n a z łe — w k a ż d y m r a z i e w y s z ło n a le p s z e n iż n ie o d p o w ie d z ia ln a i n i e k o m p e t e n t n a r e t o r y k a w ie lk ic h p ro fe s o ró w n e o k a n ty z m u w c z a s ie p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j8. Z a r a z e m n ie m o ż n a p rz e o c z y ć n a w s k r o ś lib e r a ln e g o , g łó w n e g o r y s u n e o k a n ty z m u — p r z e d e w s z y s tk im w s e n s ie w e w n ą tr z f ilo z o fic z n y m : z je g o z o r i e n to w a n ie m n a u k o w y m z a w s z e id z ie w p a r z e z o r ie n to w a n ie n a w o ln o ść , k t ó r e z a z n a c z y ło s ię ju ż p r z e d s y s te m a ty c z n y m p r z y s w o je n ie m e t y k i K a n t a ok oło r o k u 1 8 8 0 . Z w ią z e k m ię d z y n a u k ą i w o ln o ś c ią , k t ó r y d z iś d la n i e k t ó r y c h m o ż e s ta n o w ić m é s a llia n c e , w ó w c z a s m ó g ł u c h o d z ić n i e m a l z a n a t u r a l n y — t a k ż e E n g e ls u t r z y m y w a ł, że k a ż d y p o s tę p n a u k o w o - te c h n ic z n y j e s t k r o k ie m w k i e r u n k u w o ln o śc i; p r z e c iw n i k a m i b y li z a ró w n o ci, k tó r z y w n ie n a u k o w o ś c i p o p ie r a li t r a d y c jo n a l i z m w K o ś c ie le i p a ń s t w i e , j a k i p s e u d o n a u k o w e i ig n o r u j ą c e w ie d z ę ś w ia to p o g lą d y , n ie m ó w ią c j u ż o ś le p y m n a f a k t y r a d y k a l i z m ie w s z e lk ic h o d cien i. T e n p ie r w o tn y lib e r a liz m n e o k a n ty z m u w j e d n ej c h w ili s t a ł s ię t a k ż e z n a c z ą c y filo z o fic z n ie , k ie d y d o sz ło w n im do w y k s z t a ł c e n i a s y s te m a t y c z n e j filo z o fii p r a w a , k t ó r a n a le ż y do r z a d k ie j l ib e r a ln e j t r a d y c ji n a s z e j p o lity c z n e j k u ltu r y . N o w i n e o k a n
-7 Por. K.Ch. K ö h n k e : Entstehung und Aufstieg des Neukantianismus. F rank furt am Main 1993, s. 109 i nast.
8 Por. H. L ü b b e : Politische Philosophie in Deutschland. Basel 1963—München 1974, przede wszystkim część czwartą: Die politischen Ideen von 1914.
ty ś c i u w a ż a ją , że s ą d z iś w p o d o b n e j s y tu a c ji, j a k ic h p o p rz e d n ic y . W e ty c z n y c h , a t a k ż e w p o lity c z n y c h k o n t r o w e r s ja c h w y d a je s ię z n o w u w y r a ż a ć ic h lo s, s p r o w a d z a ją c y s ię do te g o , że t r a d y c jo n a liś c i w y m y ś l a j ą im o d re w o lu c jo n is tó w , re w o lu c jo n iś c i z a ś — od t r a d y c jo n a l i stó w ; m u s z ą z n o s ić t e o b e lg i, a b y u n i k n ą ć e t y k i e t „ p ra w ic o w y ” b ą d ź „ le w ic o w y ”. C zy ż „ lib e r a liz m ” z n o w u s t a ł s ię s ło w e m p o d e jr z a n y m , j a k w r o k u 19 6 8 ? C z y p r z y p a d k i e m w t y m c z a s ie n ie s t a ł s ię s ło w e m p u s ty m ? N e o k a n to w s k i o p ó r w o b e c n a t u r a l i z m u , z a ró w n o w te d y , j a k i d z is ia j, p o s iłk u je s ię ź ró d ło w y m z o r ie n to w a n ie m n a w o ln o ść , je g o w ro d z o n y l ib e r a l iz m n ie p o z w a la n e o k a n ty z m o w i n a to , a b y z a t r z y m a ć s ię n a filo z o fii p r a k ty c z n e j H e g la czy H e id e g g e r a .
2
T y m , co łą c z y h is to r y c z n y i n a s z n o w y n e o k a n ty z m , j e s t w ięc: p r o g r a m p ie r w o tn e g o , s y s te m a ty c z n e g o filo z o fo w a n ia w d u c h u K a n t a , r e a liz o w a n y m ię d z y t o t a l i t a r n y m i r o s z c z e n ia m i g u a s i- h e g lo w s k im i a n a t u r a l i s t y c z n y m i , m ię d z y z o r ie n to w a n ie m n a n a u k ę a k r y t y k ą n a u k i, p r z y c z y m filo z o fia te o r e ty c z n a b y ła p o c z ą tk o w o z o r ie n to w a n a n a t r a n s c e n d e n t a l n e p o s ta w ie n ie p y t a n i a , a filo z o fia p r a k t y c z n a — n a id e ę w o ln o śc i. W p r a w d z ie t r u d n o p r z y p u s z c z a ć , że s to l a t p ó ź n ie j t a k i p r o g r a m m o ż n a z re a liz o w a ć (b e w ä ltig e n ) z a p o m o c ą ty c h s a m y c h ś ro d k ó w p o ję c io w y c h i d y s k u r s y w n y c h , j a k w ó w c z a s . H i s t o r y c z n y n e o k a n t y z m w r a c a c a łk o w ic ie — a j e s t to t e n m o m e n t, w k t ó r y m p r e z e n t u j e s ię o n a n ty p s y c h o lo g ic z n ie — do a h is to r y c z n e j i p rz e d ję z y k o w e j „ ś w ia d o m o śc i w ogóle”, p o d ró ż n y m i n a z w a m i p r z e d s ta w ia j ą c j ą j a k o p i e r w s z ą i o s t a t e c z n ą p o d s ta w ę w a ż n o ś c i w s z y s t k ie g o , co o b o w ią z u ją c e (G e ltu n g s g r u n d a lle s G e lte n d e n ). M ię d z y n im a n a m i z n a j d u j ą s ię p r z e d e w s z y s tk i m r e z u l t a t y h is to r y s ty c z n e g o o ś w ie c e n ia 9, k t ó r e j u ż D ilth e y a z m u s iło do te g o , a b y k r y ty k ę c z y s te go r o z u m u p o w tó rz y ć j a k o k r y ty k ę r o z u m u h is to r y c z n e g o . N ie h i s t o r i a j e s t p r o b le m e m k a n ty z m u , j a k p o k a z a li R ic k e r t i C a s s ir e r , a le h i- s to r y c z n o ś ć s a m e g o r o z u m u . J e ś l i n ie u w z g lę d n i s ię te j m y ś li w w i r z e p r z y g o d n e j (k o n tin g e n te r ) fa k ty c z n o ś c i, to co w ó w c z a s z a p e w n ia w n im o p a rc ie ? C zy f ig u r a h is to r y c z n e j k o n s ty tu c ji te g o , co h is to ry c z
-9 Por. odnośnie do tego H. S c h n ä d e l b a c h : O historystycznym oświeceniu oraz
n e , n ie p r o w a d z i p r o s to do k o ła h e r m e n e u ty c z n e g o , a s t ą d — do h e g liz m u o n to lo g ii h e r m e n e u ty c z n e j? N ie b e z p ie c z e ń s tw o to j e s t w z m o c n io n e p r z e z lin g u is tic tu r n , a n a lity c z n o -ję z y k o w y z w r o t filozofii, w r a z z k t ó r y m — j e d y n ie z a p o ś r e d n ic tw e m m e d iu m filo z o fu ją c e g o — do r e f le k s ji o d n o s z ą c e j s ię do p r y n c y p ió w (P r in z ip ie n r e fle x io n ) k o n ie c z n ie d o s ta j e s ię to , co e m p ir y c z n e i p r z y g o d n e ; j e ś l i z o r i e n to w a n i e n a „ ś w ia d o m o ś ć w og ó le” z a s t ą p i s ię z o r ie n to w a n ie m n a r z e c z y w is tą k o m u n ik a c ję w ję z y k u n a t u r a l n y m , to n ie o d z o w n ą k o n s e k w e n c ją w y d a je s ię n ie o g r a n ic z o n y p l u r a l i z m g ie r ję z y k o w y c h , a w s k u t e k te g o — p o z o ry r a d y k a l n e j k r y ty k i r o z u m u . D la n o w y c h n e o k a n ty s t ó w n a
s u w a s ię p y ta n ie : C zy t r z y m a n i e s ię w z o r u K a n t a j e s t m o ż liw e do p o g o d z e n ia z p r z e jś c ie m od r o z u m u c z y s te g o do r o z u m u ję z y k o w e g o i z w ią z a n y m z t y m n i e r o z e r w a l n ie i m p o r te m e le m e n tó w h i s t o r y c z n y c h i h e r m e n e u ty c z n y c h do filo z o ficz n e g o z a k r e s u is to to w e g o (K ern
bereich) a p r io r i? C zy h is to r y c z n e i z re la ty w iz o w a n e do ję z y k a a p r io r i
n ie j e s t n o n s e n s e m 10 — z a g ro ż o n e c y r k u l a r n o ś c i ą i w n ie b e z p ie c z n e j b lis k o ś c i te g o , co h e g liś c i n a z y w a ją „ d ia l e k t y k ą ”?
M o ja t e z a b r z m i, że w ty m z a k r e s ie p y t a n i e „ K a n t czy H e g e l? ” n ie r o z s tr z y g a się d z ię k i te m u , czy w s y s te m a ty c z n y m filo z o fo w a n iu p r z e z w y c ię ż y s ię o p ó r p rz e c iw i n te g r a c j i e le m e n tó w h is to r y c z n o - h e r m e - n e u ty c z n y c h , czy t e ż n ie ; z a r o z s t r z y g a j ą c ą u w a ż a m fo rm ę d y s k u r s u . T y m , co z a w s z e K a n to w s k ie filo z o fo w a n ie o d r ó ż n ia ło od in n y c h „ s ty ló w m y ś le n ia ”, b y ł i d e a ł te g o , co m e to d y c z n e — N a t o r p n a w e t d o p r o w a d z ił p o p r o s t u do z r ó w n a n ia filo z o fii z m e t o d ą 11 — i n ie u f n o ś ć w o b ec in tu ic y jn e j g a d a n in y ; j a k p o k a z u je K a n to w s k a p o le m ik a z „w y n io s ły m t o n e m ”12, n ie c h o d z i t u o s a m ą in tu ic ję , lec z o z a b e z p ie c z e n ie r o z u m n e j in te r s u b i e k ty w n o ś c i w e w s z y s tk ic h o b s z a r a c h filo zofii. N a t u r a l n i e , do te g o c e lu r o s z c z ą so b ie p r e t e n s j e r ó w n ie ż f e n o m e n o lo g ow ie i w ie rz ą , że m o ż n a go o s ią g n ą ć z a p o m o c ą o p is u 13. O p ó r K a n t a w o b e c n a o c z n o ś c i i n t e l e k t u a l n e j o d d z ia łu je w ś r ó d k a n ty s t ó w w z a s a d z ie w f o rm ie n ie u f n o ś c i w o b e c c z y sto filo z o fic z n y c h o p isó w ; o c z y w is to ś c i n ie s ą k o m u n i k a t y w n e i s p r a w d z a l n e (m i t t e i l b a r u n d
ü b e r p r ü fb a r ), a p o w o ły w a n ie s ię n a n ie m u s i d z ia ła ć j a k r e g r e s do
P la to ń s k ie g o o d r ó ż n ie n ia . W t e n sp o só b w s z y s c y k a n ty ś c i, p o c z ą w s z y o d K a n t a , s t a w i a j ą p ie r w o tn ie n a a r g u m e n ty , u g r u n t o w a n i a , d e
10 Por. H. S c h n ä d e l b a c h : Was ist eigentlich ein relatives Apriori? In: I d e m:
Philosophie in der modernen Kultur..., s. 187—203.
11 Por. H. H o l z h e y : Cohen und Natorp. Bd. 1: Ursprung und Einheit. Bas- sel—S12tu ttg a rt 1986, s. 57 i nast.
12 Por. I. K a n t : Von einem neuerdings erhobenen vornehmen Ton in der Phi
losophie (1796). Akademie-Ausgabe. Bd. 8. Berlin, s. 389.
13 Ciągle jeszcze paradygmatyczny odnośnie do tego E. H u s s e r l : Filozofia jako
d u k c je itd ., co n a r a ż a ic h c ią g le n a z a r z u t f o r m a liz m u . W r z e c z y w i s to ś c i t r z e b a c ią g le p y ta ć , c zy p o z ó r b o g a te j rz e c z o w o ś c i (S a c h h a l- tig k e it), k t ó r ą fe n o m e n o lo g o w ie z k r ę g u H u s s e r l a i W it t g e n s t e i n a u z n a j ą z a sw o je d o b ro d z ie js tw o , n ie j e s t d y s k u r s y w n ie w y tw o rz o n y m p o z o re m : co w ię c rz e c z y w iś c ie p o z o s ta je do o p i s a n i a p o z a n a u k a m i e m p ir y c z n y m i? 14. O d w ro tn ie , n a jw ię k s z a k o r z y ś ć w s z y s tk ic h k a n ty - s tó w p ły n ą c a z p y t a ń d o ty c z ą c y c h w a ż n o ś c i (G e ltu n g sfra g e n ) łą c z y s ię o c z y w iśc ie z ic h z o r ie n to w a n ie m n a a r g u m e n ta c ję a lb o z o r i e n to w a n ie m n a u g r u n to w a n i e , k t ó r e p y t a n i e o m e to d ę — w ty m s e n s ie „ m e to d y ” — p o d n o s i je ś li n ie do c e n tr a ln e g o , to p r z y n a jm n ie j do p ie r w sz e g o p r o b le m u w s z e lk ie j filo zo fii: j a k w ia d o m o , s a m ą K r y ty k ę c z y s te g o r o z u m u K a n t a r o z u m i e s ię j a k o „ t r a k t a t o m e t o d z ie ” 15, w k tó r e g o c e n t r u m z n a jd u je s ię q u id iu ris?. Z o r ie n to w a n ie n a m e to d ę b y ło t a k ż e ty m , co h i s t o r y c z n e m u neo - k a n ty z m o w i p o z w o liło o b s ta w a ć p r z y id e i s y s te m u ; w r z e c z y w is to ś c i k a r t e z j a ń s k i i d e a ł p e łn e g o u g r u n t o w a n i a d a s ię o s ią g n ą ć ty lk o d z ię k i ś c is łe m u z o r ie n to w a n iu s y s te m o w e m u . To, że f a k ty c z n ie p o ż e g n a liś m y s ię z s y s te m e m , p o k a z u je n a s z a r e a k c ja n a s tw ie r d z e n i e k o g o ś w s p ó łc z e s n e g o , że m a s y s te m : u ś m i e c h a n i e się . M y ś l s y s te m o w a p r z e ż y ła s ię ju ż w m o m e n c ie a k a d e m ic k ie g o r o z k w itu n e o k a n ty z m u ; n a u k i e m p ir y c z n e m o g ły s ię b e z n ie j o b e jść , m ię d z y filo z o fa m i z a ś z a p a n o w a ła n i e t z s c h e a ń s k a n ie u f n o ś ć w o b e c n ie j. N a s z a o c h o c z a r e z y g n a c ja z s y s te m u , a ty m s a m y m z i d e a ł u c a łk o w ite g o u g r u n t o w a n i a — j e s t n ie ty lk o w y k s z ta łc o n y m , w y p ie lę g n o w a n y m s c e p ty c y z m e m n a s z y c h d n i, z a k tó re g o p o m o c ą w ię k s z o ś ć w s p ó łc z e s n y c h n e g u je swój i n t e l e k t u a l n y k o m fo r t; t a k ż e n o w i n e o k a n ty ś c i m u s z ą s ię n a u c z y ć , że a l t e r n a t y w a „ s y s te m a lb o r e l a ty w iz m ” j e s t n ie p e łn a . N a w e t j e ś li n ie i s t n i e j ą ż a d n e „ o s ta te c z n e u g r u n to w a n i a ”, to p r z e c ie ż n ie w s z y s t k o j e s t d o w o ln e ; t a k ż e b e z c a łk o w ity c h u g r u n t o w a ń m o ż n a filo z o fo w a ć , b ę d ą c z o r ie n to w a n y m n a a r g u m e n t a c j ę i u g r u n to w a n i e — ja k b y w m e d iu m p r z e d o s t a t n i c h u g r u n to w a ń . (T o też j e s t d la m n ie n i e z r o z u m ia łe , d la c z e g o R o r ty ty lk o z te g o w z g lę d u p r o p a g u je o d łą c z e n ie d y s k u r s u p o lity c z n e g o od filozo ficzn ego , że u g r u n to w a n i a p o lity c z n e g o n ie d a s ię w p e łn i w y p r o w a d z ić z p r z e s ł a n e k filo z o fic z n y c h 16; z a s t a n a w i a n ie s ię n a d a r g u m e n t a c j ą d o ty c z ą c ą g r a n i c p o lity c z n e g o o s t a
14 Por. H. S c h n ä d e l b a c h : Phänomenologie und Sprachanalyse. In: I d e m:
Philosophie in der modernen Kultur..., s. 230—256.
151. K a n t : Krytyka czystego rozumu. Tłum. R. I n g a r d e n . Warszawa 1957, B XXII.
16 Por. R. R o r t y : Der Vorrang der Demokratie von der Philosophie. In: I d e m:
Solidarität oder Objektivität? Drei philosophische Essays. Tłum. J. S c h u l t e . S tu tt
te c z n e g o u g r u n t o w a n i a j e s t p r z e c ie ż t a k ż e filo zo fią). D la te g o te ż m o ż e m y filo z o fo w ać s y s te m a ty c z n ie , n ie b ę d ą c filo z o fa m i s y s te m o w y m i, i ty lk o d z ię k i t e m u p o tr a f im y p ó ź n ie j p o ją ć , d la c z e g o n ie m o ż e m y ju ż b y ć filo z o fa m i s y s te m o w y m i.
D o p ie ro u g r u n t o w a n y w g lą d w g r a n ic e m o ż liw e g o u g r u n t o w a n i a p o z w a la n a s y s te m a ty c z n e u w z g lę d n ie n ie h is to r y c z n y c h i ję z y k o w y c h w a r u n k ó w n a s z e g o filo z o fo w a n ia , k t ó r e w ogóle c z y n i d o p ie ro m o ż li w y m o d g r a n ic z e n ie tra d y c y jn e g o k a n t y z m u o d k a r t e z j a ń s k ie j tr o s k i, a b y u z a s a d n i ć t r a f n o ś ć sw e g o u g r u n t o w a n i a co do m o ż liw o śc i; g r a n ic e m ię d z y ty m , co tr a n s c e n d e n t a l n e , a ty m , co h e r m e n e u ty c z n e , s t a j ą s ię r o z m y te (d u r c h lä s s ig ). M o g ą te g o ż a ło w a ć ty lk o ci, k tó r z y t a k że d z is ia j w r a z z n e o k a n ty z m e m o b s t a j ą p r z y ty m , że filo z o fia t r a n s c e n d e n t a l n a , k t ó r a w y ja ś n ia w a r u n k i m o ż liw o ś c i „ n a s z e g o s p o s o b u p o z n a w a n ia p rz e d m io tó w , o ile sp o só b t e n m a b y ć a p r io r i m o ż liw y ”, t e n w ł a ś n ie sp o só b p o z n a w a n ia o b ie r a ze w z g lę d u n a p o w s z e c h n ą w a ż n o ś ć i k o n ie c z n o ść . K a n to w s k ie ro z r ó ż n ie n ie m ię d z y t r a n s c e n d e n t a l n ą d o k t r y n ą a t r a n s c e n d e n t a l n ą k r y t y k ą u p o w a ż n ia n a s do n ie - o b c ią ż a n ia p r e d y k a t u „ t r a n s c e n d e n t a l n y ” te g o t y p u r o s z c z e n ia m i w a ż n o ś c i, lec z do u ż y w a n i a ic h ty lk o j a k o c h a r a k t e r y s t y k i o k r e ś lo n e g o r o d z a ju d y s k u r s u ; w ó w c z a s m o ż e m y p r o w a d z ić t r a n s c e n d e n t a l n e d y s k u r s y t a k ż e p r z y z a ło ż e n iu w a r u n k ó w h is to r y c z n e g o o ś w ie c e n i a i lin q u is tic tu rn . N ie p o z w a la n a m to , n a t u r a l n i e , n ie p o r u s z y ć k w e s tii te g o , co m e to d y c z n e . J e ś l i p r z e c h o d z im y o d r o z u m u c z y s te g o do r o z u m u ję z y k o w eg o, tz n . w o b s z a rz e s a m e g o a p r i o r i p o w a ż n ie t r a k t u j e m y e le m e n ty h is to r y c z n e i ję z y k o w e , to m ie js c e d e d u k c ji c z y s ty c h p o jęć i n t e l e k t u m u s i z a ją ć r e k o n s t r u k c j a f u n d a m e n t a l n y c h r e g u ł k o m u n i k a c j i 17. A j e d n a k n ie w o ln o n a m p r z e c e n ić te j ró żn ic y , p o n ie w a ż t a k ż e d la K a n t a p o ję c ia i n t e l e k t u s ą r e g u ł a m i , n a w e t j e ś l i n ie ję z y k o w e g o r o z r ó ż n ie n ia , lec z r z e k o m o c z y s te g o m y ś le n ia , do k tó re g o m ie js c a p r o w a d z i n a s p r z e w o d n ia m y ś l lo g ik i f o rm a ln e j; m u s im y je o p u ś c ić , j e ś li m a m y p o d s ta w ę do te g o , a b y p ie r w o tn ie z o r ie n to w a ć s ię n a j ę z y k o w e „ n ie c z y s te ” m y ś le n ie . J u ż n ie ta b lic a sądów , lecz s a m a ty p o lo g ia f u n d a m e n t a l n y c h r e g u ł k o m u n ik a c ji s ta j e s ię n a s z ą m a p ą , k t ó r a n ie j e s t n a s z k ic o w a n a j a k o n ie o k r e ś lo n a , lec z t k w i w z a m i a r z e z r e k o n s tr u o w a n i a w a r u n k ó w m o ż liw o ś c i rz e c z y w is te j k o m u n ik a c ji. P o s t ę p o w a n ie to o d r ó ż n ia d y s k u r s t r a n s c e n d e n t a l n y o d d y s k u r s u f e n o m e n o lo g ic z n e g o i ty lk o h e r m e n e u ty c z n e g o , p o n ie w a ż ju ż s a m a ty p o lo
-17 Por. także J. H a b e r m a s : Was heißt Universalpragmatik? In: I d e m : Vor
studien und Ergänzungen der Theorie des kommunikativen Handelns. Frankfurt
g ia s ta n o w i t e o r e ty z u j ą c y k r o k w y k r a c z a ją c y p o z a c z y s ty o p is i i n t e r p r e t a c j ę . K ro k t e n o k a z u je s ię je s z c z e w ię k sz y , g d y ty p o lo g ia n ie o g r a n ic z y s ię do te g o , co m o ż liw e do o p is a n ia , lec z do r e g u ł, z a k t ó r y m i p o s tę p u je to , co m o ż liw e do o p i s a n i a (B e sch re ib b a re); ty p o lo g i- z a c ja s ta j e s ię t u r e k o n s t r u k c j ą ty p ó w r e g u ł. W ra z z h i p o t e t y c z n ą u n i w e r s a l i z a c j ą o k r e ś lo n y c h ty p ó w r e g u ł, k t ó r e m a m y p o d s ta w y p o s tr z e g a ć j a k o f u n d a m e n t a l n e , d o c h o d z im y w r e s z c ie w p o b liż e K a n - to w s k ie j „ a n a l it y k i z a s a d ”, o d k tó r e j, n a t u r a l n i e , o d d z ie la n a s zw od- n e ( f a llib ilis tis c h e ) z a s t r z e ż e n ie , k t ó r e m u s im y p o łą c z y ć z t r a n s c e n d e n t a l n ą f ilo z o f ią z o r i e n t o w a n ą n a k o m u n ik a c ję i r e k o n s t r u k c j ę r e g u ł. P o ję c ia ty p ó w , r e k o n s t r u k c j e r e g u ł o r a z h ip o te ty c z n e u n iw e r - s a liz a c je m u s z ą s ię p o tw ie r d z a ć w „ n ie c z y s ty m ” m a t e r i a le , do k t ó r e go filo z o ficz n e g o p o k o n a n ia z o s ta ły w y m y ś lo n e ; n a t o m i a s t K a n t, a z a n im k a n ty ś c i w ty m w y p a d k u u f a li w c z y sto ś ć c z y ste g o : c z y ste g o m y ś le n ia , c z y s te j w o li, c z y s te g o u c z u c ia , w n a d z ie i że o n e u c z y n ią ic h d e d u k c ję n ie o m y ln ą .
D o ta k ie j c z y sto ś c i i n ie o m y ln o ś c i n ie p r o w a d z i ż a d n a d ro g a ; w t a r g n ię c ia te g o , co p r z y g o d n e , do a p r io r i w p r z e jś c iu o d c z y s te g o r o z u m u do r o z u m u ję z y k o w e g o n ie m o ż n a j u ż u n ie w a ż n ić . C zy ż n ie j e s t to h e r m e n e u t y c z n y k o n ie c filo z o fii t r a n s c e n d e n t a l n e j ? K to s ię c ią g le te g o o b a w ia , p o w in ie n s ię z a p y ta ć , c z y s a m o K a n to w s k ie i n e o k a n - to w s k ie a p r io r i r z e c z y w iś c ie b y ło w o ln e o d p rz y g o d n o ś c i, t a k j a k r o ściło so b ie do te g o p r e te n s ję ; p r z y n a jm n ie j „ p rz e w o d n ik i” (L e itfä d e n ), k t ó r e p o w in n y do n ie g o k ie ro w a ć , t a k i e n ie były. N ie m o ż liw e do p r z e o c z e n ia (u n ü b e rse h b a r) w k r y ty c e r o z u m u j e s t t a k ż e z o r ie n to w a n ie s a m e g o K a n t a n a p sy c h o lo g ię i a n tr o p o lo g ię je g o czasów . W ła ś n ie ono s k ło n iło p r z e d e w s z y s tk im n e o k a n ty s t ó w m a r b u r s k i c h do p o le g a n ia n a c a łk ie m in n y c h ś r o d k a c h o r ie n ta c ji K a n t a : n a p y t a n i u r e d u k c y j n y m (R ü c k fra g e ) od n ie p o w ą tp ie w a ln e j w ie d z y o o s ta te c z n ie p r z y g o d n e j r z e c z y w is to ś c i do je j m o ż liw o śc i. P o w ie d z ia n o ju ż , że n ie p o w in n o s ię te g o m y lić z p o z y ty w iz m e m n a u k o w y m b ą d ź ze s c je n ty z m e m . W r z e c z y w is to ś c i c h o d z i t u r ó w n ie ż o f ig u r ę h e r m e n e u t y c z n ą . C i ą g le p y ta n o , co w ła ś c iw ie m ia ł n a m y ś li K a n t, m ó w ią c o le g e n d a r n y c h „ w a r u n k a c h m o ż liw o ś c i”18. J e ż e l i r o z u m ie s ię p r z e z n ie w p r o s t w a r u n k i o b o w ią z y w a n ia , to p y t a n i e t r a n s c e n d e n t a l n e w w y n ik u (A u s
g a n g ) n ie p o w ą tp ie w a ln e j w a ż n o ś c i lo g ik i, m a t e m a t y k i, c z y ste g o p r z y
r o d o z n a w s tw a a lb o m o r a ln o ś c i s ta j e s ię w is to c ie k o l i s t e 19. N ie d z ie
18 Por. np. W. S t e g m ü l l e r : Gedanken über eine mögliche rationale Rekon
struktion von Kants Metapysik der Erfahrung. In: I d e m : Aufsätze zu Kant und Wittgenstein. D arm stadt 1972, s. 10 i nast.
je s ię t a k w ó w c z a s , g d y „ w a r u n k i m o ż liw o ś c i” r o z u m ie s ię j a k o w a r u n k i z ro z u m ia ło ś c i (V e rstä n d lic h k e it) a lb o ja k o w a r u n k i r o z u m ie n ia ; p y t a s ię w t e d y z a r ó w n o o w a r u n k i , k t ó r e c z y n i ą n a s r o z u m n y m i
(v e r s tä n d lic h ), j a k i o to , j a k i m p r a w e m ty m , co n a z w a n e (G e n a n n ten ), łą c z y m y t a m t e m o c n e r o s z c z e n ia w a ż n o śc i, k tó r e fa k ty c z n ie n im i
łąc z y m y . T a k p o s ta w io n e p y t a n i e h e r m e n e u t y c z n e o w a r u n k i z r o z u m ia ło ś c i r o s z c z e ń w a ż n o ś c i z a w i e r a w so b ie p y t a n i e o w a r u n k i ic h p ra w o m o c n o ś c i (B erech tig u n g ); m o g ło b y n a w e t b y ć t a k , że o d p o w ie d ź b r z m i a ł a b y : N a te j d r o d z e n i e m o ż n a u c z y n ić z r o z u m ia ł y m i (v e r s tä n d lic h ) s e n s u i p r a w a t a k i c h r o s z c z e ń w a ż n o ś c i. W r ó w n ie m a ły m s to p n iu , j a k te g o , że p y t a n i e o „ w a r u n k i m o ż liw o ś c i” s tr z e ż e p r z e d p o z y ty w iz m e m n a u k i, n a le ż y s ię o b a w ia ć u t r a t y k r y ty c z n e g o p o t e n c j a ł u w p r z y p a d k u i n te g r a c j i te g o , co h e r m e n e u t y c z n e w d y s k u r s i e t r a n s c e n d e n t a l n y m .
3
J e ż e l i t r a f n e j e s t s p o s tr z e ż e n ie , że n e o k a n ty z m d z iś to p i e r w o t n ie k w e s tia (S ach e) fo rm y d y s k u r s u , to je g o c e c h a m i są : s y s te m a ty c z n e filo z o fo w a n ie w s e n s ie filo z o fo w a n ia m e to d y c z n e g o z a m i a s t s a m e go o p is u a lb o i n t e r p r e t a c j i r e k o n s t r u k c j i r e g u ł z a p o m o c ą ś ro d k ó w ty p o lo g iz a c ji i h ip o te ty c z n e j u n iw e r s a liz a c ji; to w s z y s tk o k r y ty c z n ie o d n ie s io n e do c a łe j rz e c z y w is to ś c i r o z u m u ję z y k o w e g o w t e o r ii i p r a k ty c e , d n i u p o w s z e d n im ( A llta g ) i n a u c e . N a z w a n a j u ż o r i e n t a c j a n a u k o w a d a w n e g o i n o w e g o n e o k a n t y z m u n ie p o z o s t a j ą z ty m w s p rz e c z n o ś c i. K r y ty c y s ty c z n y p r o g r a m w y n i k a z r e g u ł y m o d e lu k o m p le m e n ta r n o ś c io w e g o filo z o fii i n a u k i. G d y b y filo z o fia b y ła t y l k o „ ty m , co c a łk ie m i n n e ” n a u k i (ja k u J a s p e r s a c zy H e id e g g e r a ), w ó w c z a s n ie m o g ła b y s ta ć s ię n a u k ą i m u s i a ła b y b y ć z d a n a n a s a m ą s ie b ie . Z o r ie n to w a n ie n a n a u k ę j e s t w ię c z a ło ż e n ie m s a m e j k r y ty k i n a u k i , a to o z n a c z a : k r y t y k a t a — b y w n a u k a c h b y ć z r o z u m ia ł ą , a w c y w iliz a c ji n a u k o w o - te c h n ic z n e j a k c e p t o w a n ą z p o w o d ó w z d o l n o ś c i u o g ó ln ia n ia — s a m a m u s i w y s ta rc z y ć e le m e n t a r n y m k r y te r io m n a u k o w o ś c i. I d e a ł k r y ty c y z m u b y łb y n a u k o w ą s a m o k r y t y k ą n a u k , co u c z y n iło b y go z b y te c z n y m . H is to r y c z n y n e o k a n ty z m z o b o w ią z a ł się u s y tu o w a ć go n a z b ie g u d w ó c h fro n tó w : n a t u r a l i z m u i sy ste m o w o -id e - a lis ty c z n e j m e ta fiz y k i; je d n o c z e ś n ie ów h is to r y c z n y n e o k a n ty z m a t a k o w a ł o b y d w u p rz e c iw n ik ó w , p o n ie w a ż o n i — k a ż d y n a sw ój sp o só b- r o z m in ę li s ię z b r a k i e m n a u k o w e j s a m o k r y ty k i ic h w ła s n e j n a u k o w o ści. P o w in n a t e m u z a r a d z ić r e h a b i l i t a c j a p y t a n i a t r a n s c e n d e n t a l n eg o . T a k ż e n a s i n o w i n e o k a n ty ś c i p o s tr z e g a j ą s ie b ie ja k o u c is k a n y c h z d w ó c h s tr o n : ze s tr o n y p rz e m ie n io n e g o n a t u r a l i z m u i g łęb o k o s ię g a ją c e g o d e f e ty z m u r o z u m u , k t ó r y p r z e j a w ia s ię z a ró w n o w r e l a t y w i s ty c z n y m s c e p ty c y z m ie , j a k i w r a d y k a ln e j k r y ty c e r o z u m u . C zy p r z y p o m n ie n ie o t r a n s c e n d e n t a l n y m w y m ia r z e p y t a n i a m o ż e t u p o m óc? Co się ty c z y w s p ó łc z e s n e g o n a tu r a li z m u , to n ie m o że n im z a c h w ia ć z w y k łe p r z y p o m n ie n ie teg o , co t r a n s c e n d e n t a l n e ; w y r a ź n ie p rz y jm u je je Q u in e i e w o lu c y jn a t e o r i a p o z n a n ia , a le w ł a ś n ie w i n t e r p r e t a c j i (U m d e u tu n g ) n a tu r a li s ty c z n e j. (C oś p o d o b n e g o d o ty c z y t e o r i i s y s t e m u , k t ó r a p o d w z g lę d e m t r a n s c e n d e n t a l n y m j e s t w s z y s tk im i n n y m n iż to , co n a iw n e ). D la te g o a k t u a l n a k r y t y k a n a t u r a l i z m u b ę d z ie się m u s i a ł a p o s łu g iw a ć i n n y m i ś r o d k a m i a r g u m e n t a c j i n iż t a z d ru g ie j p o ło w y d z ie w ię tn a s te g o w ie k u ; e le m e n ty k r y ty k i j ę z y k a b ę d ą t u o d g r y w a ć p i e r w s z o r z ę d n ą r o lę 20. W a lk ę p r z e c iw d e fe ty z m o w i r o z u m u p o d ją ł j u ż R ic k e r t ze s w ą k r y t y k ą filo z o fii ż y c ia — „ p rz e c iw filo zo fii ż y c ia d la ż y c ia filo z o fii”21; z a p o m o c ą ś ro d k ó w t r a n s c e n d e n t a l n y c h p r ó b o w a ł d o trz e ć z a p le c y p r z e c iw n ik ó w i s k ie r o w a ć d e fe ty z m n a r o z u m , k tó r y m z a fa s c y n o w a n y , w p a t r y w a ł s ię w to , co j e s t w ż y c iu b e z - r o z u m n e (V ern u n ftlo se). N a s i o b e c n i k r y ty c y r o z u m u s ą w ty m z a k r e s i e t a k s a m o n a iw n i, j a k ic h n a t u r a l i s t y c z n i w s p ó łc z e ś n i; ic h p ie r w s z y m p o s u n ię c ie m j e s t z a w s z e d o w ie d z e n ie i r r a c jo n a ln o ś c i s a m e j p e r s p e k t y w y t r a n s c e n d e n t a l n e j . O d N ie tz s c h e g o do D e r r id y c i ą g le s ły s z y m y to s a m o : p r ó b y r o z u m o w e j s a m o z r o z u m ia ło ś c i r o z u m u b y ły b y ty lk o s y m p to m a m i n ie r o z u m n o ś c i (V e rn u n ftlo sig k e it) r o z u m u , k t ó r e w y m a g a ją t a k i e j s a m o z r o z u m ia ło ś c i, p o n ie w a ż p o tr z e b u je jej ty lk o p a n o w a n ie r o z u m u . F ilo z o fia t r a n s c e n d e n t a l n a s ta ł a b y się k o n t y n u a c j ą p o w s z e c h n e g o w ś w ie c ie lo g o c e n tr y z m u z a p o m o c ą in n y c h śro d k ó w . T a k ż e o w ie le s ła b s z a w z m ia n k a o r ó ż n ic y m ię d z y r a c j o n a liz m e m m e to d y c z n y m a r a c jo n a liz m e m m e ta fiz y c z n y m o r a z p r z y z n a n ie , że i r r a c j o n a li z m m e ta f iz y c z n y j a k o m e t a f i z y k a te g o , co i r r a c j o n a ln e , d a s ię w p e łn i p o g o d z ić z r a c jo n a liz m e m m e to d y c z n y m 22, b ę d z ie ro b ić n ie w ie lk ie w r a ż e n i e n a r a d y k a l n y c h k r y t y k a c h r o z u m u , p o n ie w a ż w ł a ś n ie to , co m e to d y c z n e , w ty m , co r a c jo n a ln e , z n i e s ł a w i a j ą o n i j a k o s u b t e l n ą w o lę mocy.
20 Por. G. Kei l : Kritik des Naturalismus. Berlin 1993.
21 Por. H. R i c k e r t : Die Philosophie des Lebens. Darstellung und Kritik der
philosophischen Modeströmungen der Gegenwart (1920). Aufl. 2. Tübingen 1922,
s. XIV.
22 Por. H. S c h n ä d e l b a c h : O irracjonalności i irracjonalizmie. W: I d e m : Ro
Z a p e w n e p o m o ż e t u ty lk o d o w ó d , że t r a n s c e n d e n t a l n y z w r o t filo z o fo w a n ia j e s t n ie o d łą c z n y o d p e r s p e k t y w y s k o ń c z o n o ś c i, k t ó r ą ty m s a m y m s ię z a jm u je . K a n t w y r a z ił to w r o z r ó ż n ie n iu m ię d z y r z e c z a m i s a m y m i w s o b ie a z ja w is k a m i; g d y b y z g o d n ie z n im i n t e l e k t d y k to w a ł p r z y r o d z ie w so b ie (N a tu r a n sic h ) p r a w a , w ó w c z a s je g o k r y t y k a r o z u m u u le g ła b y d o k ła d n ie p a r a n o i d a l n e m u u r o je n i u s t o s u n k u , k t ó r e n ie t z s c h e a n iś c i n a s z y c h c z a s ó w p o d e jr z e w a ją (v e rm u te n ) w k a ż d y m r a c jo n a liz m ie . K a n to w s k i z w r o t r o z u m u do o b s z a r u m o ż liw e g o d o ś w ia d c z e n ia d o ty c z y n ie ty lk o o g r a n ic z e n ia w ie d z y po to , a b y z ro b ić m ie js c e d la w ia ry ; o g r a n ic z a o n r ó w n ie ż te o r e ty c z n e z a w ła d n ię c ie ś w ia te m z p o w o d u w o ln o ś c i p r a k ty c z n e j. N a s i r a d y k a l n i k r y ty c y r o z u m u n ie c h c ą u z n a ć t a k ie g o w y z n a c z a n ia g r a n ic i p a r a d o k s a ln e j e s t to , że m o ż n a d o s tr z e c , j a k p o s t ę p u j ą ś la d a m i H e g lo w sk ie j a b s o lu ty z a c ji r o z u m u ; s ą o n i h e g li s ta m i p r z e d e w s z y s tk im d l a te g o , że w r a z ze s w ą k r y t y k ą r o z u m u ja k o c a ło ś c io w ą , p r z y j m u j ą p e r s p e k t y w ę w s z y s tk ic h p e r s p e k t y w n a r o z u m , co m o g ą u s p r a w i e d liw ić r ó w n ie s ła b o , j a k H e g e l. R a d y k a l n a k r y t y k a r o z u m u w y r a ż a ob aw y , w o d n ie s ie n iu do k t ó r y c h i s t n i e j ą w s z e lk ie p o w o d y ; id e n t y f i k u je o n a g r o ź n e te n d e n c je d i a l e k ty k i o ś w ie c e n ia ; p r e z e n tu j e k o n tr - r a c h u n e k r a c jo n a liz a c ji n a u k o w o -te c h n ic z n e j i b iu r o k r a ty c z n e j — ja k o te z ę r e p r e z e n tu je o n a w ła ś n ie b a rd z o d a le k ie od re a ln o ś c i, n a rc y s ty c z n e u r o je n ie o m n ip o te n c ji, k t ó r e w rę c z s t a r a s ię z a rz u c ić ro z u m o w i.
M o ty w k r y ty c z n y p y t a n i a t r a n s c e n d e n t a l n e g o p o z w a la j e d n a k p rz y to c z y ć r ó ż n e a r g u m e n t y ty lk o w o d n ie s ie n iu do r a d y k a l n e j k r y t y k i r o z u m u ; p e r s p e k t y w a s k o ń c z o n o ś c i n ie p o z o s ta w ia w s p o k o ju ż a d n e g o tr a d y c y jn ie filo z o fic z n e g o k r ę g u te m a ty c z n e g o . W p o lu filo z o fic z n e g o s a m o u p e w n i e n ia r o z u m u , k t ó r e d z iś n a z y w a m y p r o b le m e m „ te o r ii r a c jo n a ln o ś c i”, o z n a c z a to , że n a s z r o z u m j e s t r o z u m e m sk o ń c z o n y m , tz n . r o z u m e m ję z y k o w y m i h is to ry c z n y m , a z a r a z e m je s t o n ty m , p r z e c iw c z e m u o b s t a j ą H e g e l i h e g liś c i: że r e f l e k s j a ta k ie j s k o ń c z o n o ś c i n ie p r z e n o s i n a s w m ie js c e r o z u m u n ie s k o ń c z o n e g o lu b r o z u m u a b s o lu t n e g o . S k o ń c z o n o ś ć r o z u m u z n a c z y j e d n a k t a k ż e o tw a r to ś ć r o z u m u ; w s z y s tk ie je j s a m o u z a s a d n i e n ia , k t ó r e k a ż d o r a zow o p o d l e g a j ą p r z y g o d n y m w a r u n k o m , s ą w ty m s e n s ie s k o ń c z o n e , że n ig d y n ie z d o ła ją w y c z e rp a ć w ła s n e j p o te n c ja ln o ś c i. P o d s ta w a te g o tk w i w z a s a d n ic z e j, m o żliw ej do o k r e ś le n ia (e in zie h b a re n ), ró ż n ic y p o m ię d z y r o z u m e m w y ja ś n ia ją c y m a r o z u m e m w y ja ś n io n y m ; sk o ń c zo - n o ś ć o z n a c z a t u , że s a m o p o w o ły w a n ie s ię (S e lb s tre fe re n z ) n ie m o że b y ć t a k t o ta ln e , j a k w s y s te m ie H e g la . Z a te m m o ż e to b r z m ie ć p a r a d o k s a ln ie : t a k a s k o ń c z o n o ś ć r o z u m u s ta n o w i p o d s ta w ę je g o e f e k ty w n e j n ie o g r a n ic z o n o ś c i, g d y ż w s z y s tk ie je g o m o ż liw e w d a n y m c z a s ie do w s k a z a n i a (a n g e b b a r e ) g r a n ic e s ą z a s a d n ic z o p r z e k r a c z a ln e ; t y l
k o w p e r s p e k t y w i e te g o , co n ie s k o ń c z o n e , m o ż n a b y c a łk o w ic ie i d e f in ity w n ie o b jąć g r a n ic e s k o ń c z o n e g o r o z u m u . T a s k o ń c z o n o ś ć ja k o o tw a r to ś ć r o z u m u p o z w a la n ie ty lk o n a o d r z u c e n ie t o t a l i t a r n y c h ro s z c z e ń n a t u r a l i z m u i r a d y k a l n e j k r y ty k i r o z u m u ja k o n ie u z a s a d n io n y c h ; j e s t o n a z a r a z e m p o d s t a w ą n a s z e j w o l n o ś c i, a le t a k ż e n a s z e j o m y ln o ś c i. W o ln o ść, k t ó r a z a k ła d a o m y ln o ść , to p o d s ta w a k a ż d e j filo z o fii p r a k ty c z n e j w d u c h u K a n t a ; p o w in n o ś ć s ta n o w i ty lk o i n n y sp o só b je j w y r a ż e n ia . N a t o m i a s t H e g lo w s k a filo z o fia p r a w a o b ie c u je s w y m c z y te ln i k o m f ilo z o fic z n e p o j e d n a n i e
(V ersö h n u n g ) z r z e c z y w is to ś c ią . W je g o r e z u l ta c ie w o ln o ś ć o z n a c z a „ b y c ie -u -s ie b ie ” w in n o b y c ie i p o w in n a s ię o n a r e a liz o w a ć w p o z n a n i u „ e ty c z n e g o u n i w e r s u m ” j a k o te g o , co e ty c z n e , j a k o o b ie k ty w n o śc i te j w o ln o śc i; n ie m a m ie js c a d la p o w in n o ś c i, a n a w e t s ta n o w i o n a i n d e k s n ie e ty c z n o ś c i. W obec ta k i e j te z y K a n t i k a n ty ś c i s t a w i a j ą z a r z u t , że g o d n o ś ć c z ło w ie k a j a k o i s t o t y s k o ń c z o n e j, tz n . z a r a z e m w o l n e j i o m y ln e j, p o le g a w ł a ś n ie n a ty m , i ty lk o n a ty m , że m o ż e b y ć a d r e s a t e m p o w in n o ś c i. D o s k o n a łe s ą ty lk o B ó g i z w ie r z ę ta , ch o ć z a r a z e m d o s k o n a le p o z b a w io n e w o ln o ś c i (u n fre i). F a t a l n e m u p r z y m u so w i w s z y s tk ic h h e g lis tó w — o d m a r k s is t ó w a ż do n e o a r y s to te lik ó w — do te g o , a b y z a w s z e j a k ą k o l w i e k rz e c z y w is to ś ć u jm o w a ć j a k o r o z u m n ą , p o n ie w a ż in a c z e j ic h k o n c e p c ja w o ln o ś c i m u s i z o s ta ć o p r o te s to w a n a , k a n ty ś c i p r z e c i w s t a w i a j ą d e o n to lo g ic z n ą e ty k ę s p r a w ie d l i w o śc i i o d p o w ie d z ia ln o ś c i. P r z e c i w s t a w ia s ię o n a t a k ż e n ih iliz m o w i e ty c z n e m u r a d y k a ln e j k r y ty k i r o z u m u , k t ó r a z a p u n k t w y jś c ia p r z y j m u je n e g a ty w is ty c z n e o d w ró c e n ie H e g lo w s k ie g o r ó w n a n ia „ rz e c z y w is to ś ć = n ie r o z u m n o ś ć ” (U n v e rn u n ft): p o w in n o ś ć j a k o i n d e k s sk o ń - c z o n o śc i im p lik u je p r z e c ie ż i to , że n ie sp o só b w n io s k o w a ć z f a k ty c z n e j n ie r o z u m n o ś c i w ś w ie c ie o z a s a d n ic z e j n ie m o ż liw o ś c i te g o , co r o z u m n e , do czeg o j e s t e ś m y w e z w a n i.
W filo zo fii p o lity k i p e r s p e k t y w a s k o ń c z o n o ś c i o z n a c z a p o ż e g n a n ie z u t o p i ą p o j e d n a n i a w id e i p o k o ju ; p r a w d o p o d o b n ie n ie i s t n i e j e b a r d z ie j n ie p o je d n a w c z a i d e a n iż i d e a p o je d n a n ia . O b o ję tn ie , c z y j e s t p r z y ty m p o m y ś l a n a w o ln o ś ć s u b s t a n c j a l n a i s u b ie k t y w n a a lb o n a - t u r a l i z a c j a c z ło w ie k a w d ro d z e h u m a n i z a c j i p r z y r o d y — o d r e s z c z e p r z y p r a w i a j ą n a s n ie ty lk o p o lity c z n e d o ś w ia d c z e n ia n a s z e g o s t u l e c ia . F ilo z o fia p r a k t y c z n a , k t ó r a n ie j e s t — m ó w ią c n i e z g r a b n i e — tw o r z o n a p o d c a ło ść , m o ż e u ją ć n a s z ą s k o ń c z o n o ś ć ty lk o j a k o „ m o m e n t” te j c a ło ś c i, i d la te g o m u s i s ię z n i ą r o z m in ą ć . N ie c h o d z i p r z y ty m o t a n i e z a r z u t y t o t a l i t a r y z m u , lec z j e d y n ie o m y ś l, że w e w n ę tr z n y z w ią z e k s k o ń c z o n o ś c i i o t w a r t o ś c i n a s z e g o r o z u m u p o d w z g lę d e m p r a k t y c z n y m n ie p o z w a la n a s d e f in ity w n ie z a m k n ą ć w c a ło ś c i — n a w e t g d y b y to b y ła „ p o je d n a w c z a ” c a ło ść . J e ś l i s k o ń c z o n o ś ć o z n a c z a
