A rch eo lo g ia Polski Środkow ow schodniej, t. III, 1998
Ba d a n i a o s a d y
K P L w
Pa r c h a t c e, s t a n o w i s k o12,
w o j. l u b e l s k i e Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a jStanow isko 12 w Parchatce, gm. K azim ierz Dolny, położone je st w północno-zachodniej części Płaskow y żu Nałęczow skiego (51° 23' szerokości geograficznej pół nocnej i 22° 00' długości geograficznej w schodniej), na w ierzchow inie lessowej. Od zachodu ogranicza go stro ma kraw ędź o w ysokości 50-100 m, będąca granicą po m ię d z y D o lin ą W isły i P ła sk o w y ż e m . O d p ó łn o c y i w schodu stanow isko otacza bardzo głęboki i silnie roz gałęziony w ąw óz (ryc. 1).
W latach 1987-1989 zostały tu przeprow adzone son- dażow o-ratow nicze badania w ykopaliskow e. W trakcie ich trw ania odkryto 15 obiektów archeologicznych na pow ierzchni ok. 200 m 2. W iększość z nich stanow iły obiekty gospodarcze K PL, je d e n datow any był na w cze sne średniow iecze (J. N ogaj-C hachaj 1994).
W w yniku licznych prospekcji terenow ych zaobser w ow ano intensyw ne niszczenie stanow iska. W części zniw elow anej w trakcie budow y wyciągu, na ugorze, za łożono dzikie w ysypisko śm ieci. W szystkie te inform a cje spow odow ały p o d jęcie kolejnych badań rato w n i czych. Z ostały one sfinansow ane przez KA UM CS i O d dział W ojewódzki PSO Z w Lublinie.
Prace w ykopaliskow e przeprow adzono w części naj bardziej zagrożonej dew astacją. Z ałożono łącznie 12 w ykopów o pow ierzchni 97 m 2 (ryc. 2). U sytuow ano je w najbliższym sąsiedztw ie sondaży z 1987 r. D odatko wo w ykonano 15 w ierceń, które p osłużą w przyszłości do rekonstrukcji pierw otnej pow ierzchni stanowiska.
W trakcie badań odkryto trzy obiekty. Stropy obiek tu 1/97 (XVI) i 11/97 (X V II) w ystępow ały bezpośrednio w jasnożółtym lessie calcow ym . Poszczególne obiekty znajdow ały się w znacznej odległości od siebie. Pow yż sze przesłanki pozw alają w nioskow ać o usunięciu z te ren u stanow iska około 1,5 m etrow ej w arstw y gleby. W płynęła na to zapew ne niw elacja teren u w ykonana w trakcie budow y w yciągu oraz szczególne silne w tej części W yżyny Lubelskiej natężenie erozji w ąw ozow ej. We w szystkich założonych w 1997 r. w ykopach zaob serw ow ano ponadto ślady now ożytnych wkopów. Ich obecność je st potw ierdzeniem inform acji m iejscow ych rolników o prow adzonej przez „poszukiw aczy skarbów ” dew astacji stanow iska.
O biekt 1/97 (X V I) odkryty został na głębokości 27 cm od pow ierzchni ziem i. Jam a m iała kształt kolisty w planie, średnicę 91 x 93 cm , nieckow aty przekrój, głę bokość około 40 cm (ryc. 3). Na głębokości 20 cm od stropu natrafiono na zw arte rum ow isko polepy barw y
ciem noczerw onej, m iąższości ok. 10 cm. Ponad rum o w iskiem ja m a w ypełniona była lessem barw y beżowo- rudej, zaw ierającym liczne fragm enty przepalonych ko ści i okruchy krzem ienne. W bryłach polepy nie stw ier dzono odcisków konstrukcji drewnianych. W części przy- dennej, bezpośrednio pod polepą, natrafiono na liczne, duże fragmenty ceramiki KPL, które po wyklejeniu utwo rzyły kilka różnych naczyń. Żadne z nich nie było kom pletne (ryc. 4).
N ajciekaw szą w ydaje się am fora z ucham i kolanko w atym i um ieszczonym i nieco pow yżej największej wy- dętości brzuśca (ryc. 4). K ołnierz naczynia został zupe łnie zniszczony. Zachow ana część m a wysokość 270 mm i średnicę brzuśca 269 mm. Pow ierzchnia je st gładka, barw y ceglastoczerw onej. N aczynie ozdobione je st or nam entem plastycznych, nacinanych wąsów, zakończo nych w ypukłym i krążkam i o średnicy około 17 mm. W ąsy b iegną od załom u szyi w kierunku najw iększej w ydętości brzuśca i m ają długość około 127 mm. O rna m ent ten nosi znam iona stylistyki baalberskiej.
O biekt 11/97 (X V II) odkryty został na głębokości 35 cm od pow ierzchni. Jam a m iała zarys zbliżony do ow alnego, w ym iary 117 x 87 cm, przekrój workow aty i głębokość około 56 cm (ryc. 5). W stropie natrafiono na liczne drobne fragm enty naczynia. N a głębokości około 26 cm od stropu zarejestrow ano w ystępow anie bardzo słabo zachow anych szczątków ludzkich w po staci fragm entów kości długich i czaszki, zębów (kości noszą ślady nadpalenia). W jam ie pogrzebano przypusz czalnie zw łoki dw óch osobników (w skazuje na to liczba zębów). U łożeni oni zostali w pozycji lekko podkurczo nej, na lew ym boku, w zdłuż północniej ściany jam y (ryc. 5). Przy kościach nóg (przy stopach?) natrafiono na czterouchą am forę z szeroko rozchylonym kołnierzem, zdobioną pod w ylew em ornam entem zygzaków i pro stokątnych stem pelków inkrustowanych białą masą. Ucha um ieszczone są na przejściu kołnierza naczynia w brzu siec. Górna część brzuśca zdobiona je st festonam i utw o rzonym i z rzędów trójkątnych odcisków , rów nież w ype łnionych białą m asą (ryc. 6). N aczynie m iało 230 mm wysokości, średnica w ylew u w ynosiła 332 m m , a śred nica największej w ydętości brzuśca 282 mm. Oprócz tego na tym sam ym poziom ie natrafiono na fragm ent ostrza czworościennej siekiery gładzonej wykonanej z krzem ie nia pasiastego oraz na am forę z ornam entem nacięć. Frag m enty ceram iki grupow ały się w jed n y m m iejscu. Wy stąpiły one także pod kośćm i ludzkim i, gdzie natrafiono
Ba d a n iao s a d y K P L w Pa r c h a t c e, s t a n o w is k o 1 2 37
Ryc. 1. Parchatka, stan. 12 (P). A - strefy krajobrazowe okolic Parchatki; В - plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska: 1 - wierz chowiny lessowe, 2 - brzeg wysoczyzny lessowej, 3 - zbocza dolin i wąwozów, 4 - terasa nadzalewowa, 5 - terasa zalewowa, 6 - wąwozy, 7 - stanowiska KPL o powierzchni 1 ha, 8 - stanowiska KPL o powierzchni 0,5 ha, 9 - znaleziska luźne, 10 - urządze nia wyciągu narciarskiego, 11 - krawędź Płaskowyżu, 12 - krawędź wąwozu, 13 - obszar występowania materiału KPL na po wierzchni, 14 - obszar dzikiego wysypiska śmieci, 15 - droga polna (szlak turystyczny).
38 Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Ryc 2 P archatka stan. 12. A - rozplanow anie w ykopów w części północnej osady, В - w ybrany m ateriał K PL z pow ierzchni stanow iska· 1 - w ykopy założone w 1997 r., 2 - w ykopy z 1987 r., 3 - ślady w kopów w spółczesnych, 4 - obiekty w yeksplorow ane w 1997 r., 5 - o biekty w yeksplorow ane w 1987 r., 6 - obszar zniw elow any w trakcie budow y w yciągu, 7 - granice działek, 8 - odw ierty glebow e w yk o n an e w 1997 r.
Ba d a n iao s a d y K P L w Pa r c h a t c e, s t a n o w is k o 1 2 3 9
Ryc. 3. Parchatka, stan. 12. Obiekt I/97(XVI). A - plan stropu, В - profil obiektu: 1 - humus, 2 - less biało-beżowy, 3 - less szaro- biały, 4 - less szary, 5 - less ciemnoszary, 6 - rumowisko polepy, 7 - fragmenty naczyń KPL, 8 - drobne fragmenty ceramiki KPL, 9 - zarys stropu obiektu, 10 - linia profilu, 11 - less żółty (calec).
40 Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Ba d a n iao s a d y K P L w Pa r c h a t c e, s t a n o w is k o 1 2 4 1
Ryc. 5. Parchatka, stan. 12. Obiekt 11/97 (XVII). A - plan stropu, В - poziom szkieletów: 1 - less rudo-szary, 2 - less beżowo- szary, 3 - less żółto-szary, 4 - less popielaty z licznymi ziarnami zboża, 5 - bryły polepy, 6 - odciski konstrukcji drewnianych w polepie, 7 - fragmenty naczyń KPL, 8 - kości ludzkie, 9 - zarys stropu obiektu, 10 - zarys obiektu na poziomie odsłonięcia szkieletów.
42 Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Ba d a n i ao s a d y K P L w Pa r c h a t c e, s t a n o w is k o 12 43
również na bryły silnie przepalonej polepy, w których zachowały się odciski drew nianych konstrukcji. B ryły te układały się regularnie na obw odzie owalnej, niezbyt dużej jamy. Wewnątrz niej, pom iędzy polepą, zarejestro wano obecność liczn y c h , zw ę g lo n y c h zia re n zb o ża (ryc. 5). Pobrano próby do analizy paleobotanicznej. Po między ziarnami zboża znajdow ały się drobne fragm en ty przepalonej czaszki ludzkiej. O bserw acje stratygra ficzne wskazują, że na dnie spichlerza zbożow ego K PL dokonano w późniejszym czasie pochów ku.
Obiekt III/97 o w y p ełn isk u szaro-beżow ym m iał wymiary 134 x 143 cm i głębokość 20 cm. L iczny m a teriał ceram iczny zarejestro w an o je d y n ie w stropie, w wypełnisku natom iast w ystąpiły liczne drobne p rze
palone kości. *
Badania 1997 r. przyniosły niezm iernie interesujący materiał archeologiczny. Pochów ki w obiektach osado wych należą do zjaw isk w kulturze pucharów lejkow a tych stosunkowo rzadkich. D otychczas pojedyncze tego
typu obiekty odkryto na stanow isku w Ć m ielow ie, Bro- nocicach, G ródku nad B ugiem , Pieczyskach i K am ieniu Ł ukaw skim . N o tow ane one były na dużych osadach obronnych K PL. Ich geneza je st trudna do jed noznacz nego określenia. Często w jam ach nie zanotow ano żad nego w yposażenia lub w ystępujące tam zabytki zw iąza ne były z zasypiskiem jam y. Pochów ek odkryty w P ar chatce należy do w yjątkow o ciekaw ych. W ystępujące na poziom ie szkieletu naczynia m ożna interpretow ać jak o w yposażenie zm arłych. W ydaje się, że w ypełnisko tej części jam y pochodzi z jednorazow ego zasypania, nato m iast znajdujący się w dnie obiektu depozyt zboża nie je st najpraw dopodobniej w spółczesny pochów kow i.
P ozyskane w latach p o p rzed n ich daty C -14 oraz now e m ateriały w skazują, że osada w Parchatce je st dw u fazowa. Jej funkcjonow anie m ożna synchronizow ać z II i III fazą rozw ojow ą osady KPL w B ronocicach (J. Kruk, S. M ilisauskas 1983). Z agrożenie zniszczeniem tego sta now iska je s t ogrom ne. B adania b ęd ą kontynuow ane.
Lit e r a t u r a
K r u k J., M i l i s a u s k a s S. nowiska 12 w Parchatce, gmina Kazimierz
Dol-1983 Chronologia absolutna osadnictwa neolityczne- ny, Spr. Arch., t. 47, s. 255-263.
go z Bronocic, woj. kieleckie, APol., t. 28, N o g a j - C h a c h a j J.
s. 257-312. 1994 Dwa obiekty zawierające makroszczątki
roślin-L i t y ń s k a - Z a j ą c M . ne ze stanowiska 12 w Parchatce, „Polish
Bo-1996 Charakterystyka niektórych aspektów upraw na tanical S tudies” , nr 11, G uidbook series,
podstawie analizy szczątków roślinnych ze sta- s. 71-81.
Jo l a n t a No g a j- Ch a c h a j
Re s c u e Ex c a v a t i o n s a t Pa r c h a t k a, Si t e 1 2 , Lu b l i n Vo i v o d s h i p
Site 12 at Parchatka is situated in the north-western part of the Nałęczów Plateau. The western perimeter of the site is delimited by a steep ridge of the Vistula valley, while the eastern and northern ones are delimited by a deep ravine.
In the years 1987-1989, 15 features were discovered in the area of about 200 sq. m. The majority of these features were domestic pits belonging to the Funnel Beaker culture. One feature was early Medieval.
In 1997 an area of 97 sq. m was examined which yielded 3 features assigned to the Funnel Beaker culture.
The first one contained numerous Funnel-Beaker-culture potsherds of Baalberge stylistics which were deposited under
a layer of red daub. The second feature, a granary, contained remains of at least two people. The arrangement of skeletal remains suggests that the bodies were laid on their left side. Next to the skeletons, which were partly cremated, an four- handled amphora and a fragment of a cutting edge of a poli shed axe (quadrangular in section) made of banded flint was found. The third feature functioned as a rubbish pit.
The archaeological data obtained this year point to a two- phase development of the Funnel-Beaker-culture settlement at Parchatka, which can be correlated with phase II and III in the development of the Bronocice settlement.
