Władysław Holtzman
Czynniki procesu produkcji a zysk w
przedsiębiorstwach przemysłowych :
teoretyczne rozważania nad metodą
analizy
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 213-219
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X V , 17 SECTIO H 1991
Zakład E k on om iki Przem ysłu W ydziału E konom icznego UMCS
W ł a d y s ł a w H O L T Z M A N
Czynniki procesu produkcji a zysk w przedsiębiorstwach przemysłowych
(teoretyczne rozważania nad metodą analizy)
D ie F ak toren des P rod u k tion sp rozesses und der G ew in n in In d u strieb etrieb en (th eoretisch e B etrach tu n g der A n alysem eth od e)
Badanie czynników procesu produkcji m a przede w szystkim n a celu określenie współzależności m iędzy zm ianam i w ilości, w artości oraz w pro porcjach czynników zastosow anych w procesie produkcji a wynikiem , efektem przeprow adzonego procesu, m ierzonym ilościowo lub w artościo wo. Można analizować w artościow y lub ilościowy globalny w ynik czyli p rodukcję, albo zysk jako różnicę m iędzy efektam i a nakładam i. Zysk może być m ierzony różnym i wskaźnikam i.
Pow yższe zależności są rozw iązyw ane różnym i m etodam i. Trafność i przydatność tych sposobów jest przedm iotem żywej i od daw na ciągną cej się polem iki.
Zadanie będzie jeszcze bardziej skom plikow ane, jeżeli jego celem bę dzie badanie zm ian dynam iki pro d uk cji lub zysku, nie tylko w zależności od zm ian w poszczególnych czynnikach procesu produkcji, ale i od p rzy czyn środków oddziaływ ania, jakie te zm iany spowodowały. Mimo zło żoności tego zagadnienia prow adzenie badań w ty m kieru n k u jest ko nieczne. N aw et przybliżone w yniki przeprow adzonych analiz pow inny pozwolić na efektyw niejsze stosow anie środków, nakierow anych na b a r dziej intensyw ne w ykorzystanie zaangażow anych w procesie produkcji czynników .
W takiej sytuacji, kiedy nie m ożna — jak dotychczas — w ypracow ać m etod ścisłych, należy spośród proponow anych w ybrać m etody m ożliwie proste i łatw e. Pogląd te n jest często form ułow any przez różnych au to rów .1 J e st on w pełni słuszny, jeżeli chodzi o zastosowanie praktyczne, a więc dopuszczając dość szeroki m argines przybliżenia.
A nalizow anie w pływ u nauki, techniki, organizacji i czynnika społecz nego n a w zrost gospodarczy jest związane z określaniem efektyw ności
1 Np. w pracach om aw iających problem y funkcji produkcji autorzy często p odkreślają, że n a jp ożyteczn iejsze okazały się m etody stosu n k ow o proste. F. B u - d z i ń s k i : Rola p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n i c z n e g o w r o z w o j u g o s p o d a r c z y m , P race K om isji N au k E konom icznych, PA N , K raków 1972, s. 84.
214 W ła d y sła w H oltzm an
oddziaływ ania ty ch czynników na rozw ój, przede w szystkim na zw iększe nie p rod u k cji przem ysłow ej. O kreślanie tej efektyw ności w stosunku do poszczególnych zakresów działania jest operacją tru d n ą i skom plikow aną poniew aż:
1) nie w szystkie czynniki oddziaływ ujące na proces prod u k cji mogą być określone w artościow o lub ilościowo, n atom iast ich e fek ty w yrażają się w polepszeniu lu b pogorszeniu ilościowych i w artościow ych rezu ltató w procesu produkcji; do tej g ru p y należą przede w szystkim działania orga n izacyjne i w pływ czynnika ludzkiego na czynniki procesu produkcji;
2) znakom ita większość sposobów oddziaływ ania na proces produkcji nie ogranicza się do jednego elem entu; np. nauki, techniki i technologii, organizacji i czynnika społecznego; w zasadzie te sfery działania są ze sobą ściśle sprzężone;
3) w zasadzie czynniki procesu p rod u kcji zm ieniają się łącznie, w róż nych kom binacjach i proporcjach, zależnie od sposobu oddziaływ ania na proces produkcji, co uniem ożliw ia w yodrębnienie skutków działania tylko jednego czynnika;
4) p o stu lu jąc zastosow anie prostych sposobów przeprow adzania badań należy m ożliw ie w szechstronnie trak to w ać analizę procesu produkcji; ko nieczne jest badanie tak zasobów czynników zaangażow anych w procesie pro d u kcji jak i szybkość ich obrotu oraz ich stru m ien i przep ływ ający ch przez jednostkę w ytw arzającą. Badania takie pow inny być kom pleksow e i nie ograniczać się do niejako osobnego badania zasobów i strum ien i przy b rak u zainteresow ania — w większości przypadków — szybkością obrotu.
O kreślone w yżej badania pow inno się prow adzić w n astępujących k ie runkach:
a) na płaszczyźnie SPOSOBÓW oddziaływ ania na w zrost gospodarczy w skali m ak ro - i m ikroekonom icznej (postęp techniczny i technologiczny, postęp organizacyjny, w pływ czynnika społecznego oraz osiągnięcia n a u kowe);
b) na płaszczyźnie procesu p roduk cji — w pływ zm ian w CZYNNI KACH prod u k cji na zm iany w efektach gospodarow ania;
c) pow iązania pow yższych dwóch kierunków badań, określenia sprzę- zeń zw rotnych, co pozw oliłoby odpowiedzieć na pytanie:
— jakim i środkam i i w jakich proporcjach oddziaływ ać na czynniki procesu pro du k cji i jak różnicować to oddziaływ anie, aby osiągnąć o p ty m alny efekt działalności w ytw órczej jednostek pro d u k cy jn y ch i zreali zować założone cele społeczno-ekonom iczne?
Do tak uk ieru n k o w an y ch badań m ożna zastosować m etodę analizy sform ułow aną przez a u to ra 2; opiera się ona na rodzajow ym układzie kosz tów (większość p o trzebn y ch danych może być w zięta ze spraw ozdaw czości i księgowości), jed n ak u jm u je w szystkie podstaw ow e czynniki procesu produkcji; proponow ana fo rm u ła jest elastyczna i może być dostosow ana do k o n k retn y ch celów badaw czych.
2 P r a c a z b i o r o w a : Z a rzą d z a n ie a ra c h u n e k e k o n o m i c z n y w p r z e d s ię b i o r s t w i e p r z e m y s ł o w y m . W . H o l t z m a n : P o d s t a w o w e c z y n n i k i ra c h u n k u eko n o m ic zn e g o w p r z e d s i ę b i o r s t w i e p r z e m y s ł o w y m , W a r s z a w a 1 9 7 1 , P W E , s . 20 9— 2 2 6 . W . H o l t z m a n : P r o d u k c y j n y m a j ą t e k t r w a ł y w ra c h u n k u e k o n o m i c z n y m , W a r s z a w a 1 9 6 3 , P W E , s . 1 9 0 . W . H o l t z m a n : R a c h u n e k e k o n o m i c z n y p r o d u k c j i p r z e m y s ł o w e j ( p r o p o z y c j a m e t o d y a n a l i z y ) . Z e s z y t y N a u k o w e U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o , s e r i a I I I , N a u k i E k o n o m i c z n e 1 9 6 6 , z . 1 2 .
I. M ETODA A N A LIZY
P rz y jm u je się n astępujące oznaczenia:
P ro d u k cja tow arow a w w yrażeniu n a tu ra ln y m — Pr Jednostkow a cena fabryczna — cf
1) Zasoby:
a) środków trw ały ch — x b) środków m ateriałow ych — w c) funduszu płac (3) — z
2) Szybkości k rążenia zasobów m ierzone liczbą obrotów w badanym okresie:
a) środków trw ały ch (stopa am ortyzacji) — b b) środków m ateriałow ych — h
c) funduszu płac — g 3) Strum ienie:
a) odpisy am ortyzacyjne w badanym okresie — bx b) koszty m ateriałow e w badanym okresie — h w c) fundusz płac w badanym okresie — gz
4) Zysk w badanym okresie — Z
P rz y jm u ją c powyższe oznaczenia o trzy m uje się dla produkcji tow aro w ej liczonej w cenach fabrycznych n astęp ujący wzór:
P r X c f = b x + h w + g z + Z (1)
Do w zoru w prow adzić m ożna bardziej interesujące elem enty:
g z = p X r (2)
gdzie:
przeciętna płaca robocza w badanym okresie — p średnia liczba zatrudnionych w bieżącym okresie — r
W te n sposób przeprow adzona analiza będzie bliższa ak tu aln y m p otrze bom.
Jednocześnie wydzielić m ożna koszty względnie stałe i przyjąć ozna czenie:
K oszty w zględnie stałe — S
Proponow any wzór p rzy jm ie wówczas postać:
P r X c f = b x + h w - \ - p r + S + Z (3)
II. ZA STO SO W AN IE METODY
W pow ołanych pracach przedstaw iono możliwości dostosow ania wzo ru zasadniczego do rozw iązyw ania szeregu zagadnień:
a) analiza działalności przedsiębiorstw przem ysłow ych oraz gałęzi
przem y słu w w aru n k ach wysokiego zagregow ania danych i w skaźników ;
3 Z asoby funduszu płac są to nak ład y na p łace robocze, uprzed m iotow ion e w zasobach produkcji niezakończonej i w yrobów gotow ych, znajd u jących się w p rzed sięb io rstw a ch .
216 W ła d y sła w H oltzm an
b) analiza stosunku przedsiębiorstw o — centru m w aspekcie określe nia efektyw ności u ru ch am iania rezerw różnego rodzaju oraz pow iązania decyzji m akro- i m ikroekonom icznych;
c) uściślenie obliczania n iek tó ry ch w skaźników określających proces p ro d uk cji (np. tem po n a ra sta n ia nakładów w to ku przetw arzan ia m a te riałów , rozliczanie spodziew anej ak u m u lacji lub zysku n a produkcję nie- zakończoną, szybkość k rążen ia środków obrotow ych itp.);
d) określenie w agi zasobów poszczególnych czynników zaangażow a nych w procesie p ro d u k cji p rzy zastosow aniu różnych form rach u n k u p ro d u k cji oraz u stalan ie stóp su b sty tu c ji czynników ;
e) analiza różnych fo rm u ł badania ekonom icznej efektyw ności in w estycji;
f) analiza w y k o rzy stan ia zdolności p ro d u k cy jn y ch zespołów w y tw ó r czych i efektyw ności w y k o rzystania rezerw ;
g) analiza zużycia m ateriałow ego.
Proponow ana m etoda analizy może być zastosow ana do badania za leżności zm ian zysku m ierzonego różnym i w skaźnikam i od zm ian w za sobach, szybkości k rążen ia i wielkości zużycia poszczególnych czynników w badanym okresie. W tak ic h badaniach zasadniczą spraw ą jest określe nie, czy m ają być one prow adzone w w aru nk ach:
— ceny u stalan ej, — ceny u sta lo n e j.4
W pierw szym p rzy p a d k u badania są b ardziej skom plikow ane, gdyż zachodzi konieczność uw zględnienia różnych sposobów kształtow ania się ceny fabrycznej czy też ceny zbytu. W p rzy p ad k u d ru gim zysk jest róż nicą m iędzy sum ą realizacji w edług ustalon ych cen fabrycznych, a kosz tam i produkcji.
P rz y jm u je się założenie badań w w a ru n k ach ceny ustalo nej. P ropo zycja badań o bejm u je n astęp u jące w skaźniki: kw o ta zysku, obniżka jed nostkow ych kosztów p ro d u k cji, rentow ność, stopa zysku, poziom w y n i kow y kosztów. P rz ed sta w iają c spraw ę przykładow o nie uw zględnia się zagadnienia oprocentow ania ani zagadnień zw iązanych z podatkam i, a więc analizu je się p ro d u k cję tow arow ą w cenach fabrycznych.
Dla lepszego zobrazow ania zagadnienia p rzy jm u je się dodatkow e ozna czenia:
C ałkow ity koszt p ro d u k cji przem ysłow ej — K
K = b x -ł-h w -ł-p r -\-S (4)
oraz wielkość jednostkow ych kosztów p ro du kcji — k bx-\-hw-\-pr-\- S
k = p ; (5)
a także środków zaangażow anych — F
F —x + w (6)
4 M. B. N i e w i a d o m s k a : C e n y f a b r y c z n e a fu n k c jo n o w a n ie w s k a ź n i k a r e n
to w n ości, A nn. U niv. M ariae C u rie-S k ło d o w sk ą , sectio H, voL II, L u b lin 1969, s. 13— 36.
P rzy przy jęciu tej sym boliki różne ujęcia zysku p rzed staw iają się następująco:
1. K w ota zysku — Z
Z = P r X c f - K = P r X c f —( b x - \ - h w + g z + S ) (7)
2. W spółczynnik obniżki jednostkow ych kosztów produkcji — (—Ak*)
— A (bx-\~hw-\-pr-ł- S)
~ A k ~ ---T r--- <8)
3. R entow ność obrotu — Ro
_ _ Z ^ _ P r X c f ~ K _ P r X c f 1_ b x + h w + p r + S + Z
K K K * b x + h w i - p r + S ^ ^
4. Rentowność zaangażow anych środków — Rzs
Z P r X c f —(bx+hw-ł-pr-\-S)
R z s = = --- j--- (10)
F x + w
5. W spółczynnik (wynikowy) poziom u kosztów — K w
_ K P r X c f - Z _ t _ Z __
K W ~ P r X c f P r X c f 1 _ b x + h w + p r + S + Z b x + h w + p r + S
b x + hw - ł - pr + S -\ ~ Z
Badanie wyżej sform ułow anych wzorów może być przeprow adzone p rzy zastosow aniu:
a) różniczek cząstkow ych w yliczonych w stosunku do poszczególnych zm iennych niezależnych (pr, b, x, h, w, p, r, S), które m ogą być p rzy ję te w przybliżeniu jako rów ne zm ianom zm iennej zależnej (Z, k, Ro, Rzs , K w czyli w skaźników zysku) odpow iadającym określonym przyrostom zm ien nych niezależnych (w p rzy p ad k u zależności liniowej zależności te określo ne są dokładnie);
b) w zoru na elastyczność p unktow ą zm iennej zależnej w stosunku do zm ian poszczególnych czynników produkcji;
c) różniczki zupełnej do badania przyrostów zm iennej zależnej przy zm ianach zachodzących w wielkości więcej niż jednego czynnika p ro dukcji.
Tak prow adzona analiza służyć może w ielu celom. W ydaje się, że n a j w ażniejszym i byłyby:
1) uszeregow anie czynników procesu produkcji w zależności od siły ich oddziaływ ania n a zysk określonej danym czynnikiem ;
2) określanie stóp su b sty tu cji czynników produkcji w zależności od siły ich oddziaływ ania na zm iany zysku;
3) badanie łącznego oddziaływ ania p rzyrostów czynników p rodukcji na wielkość zysku;
4) badanie, jakie p rzy ro sty czynników produkcji pow odują określony przy ro st zysku;
218 W ła d y sła w H oltzm an
5) szereg badań b ardziej szczegółowych, ja k np. współzależność m ię
dzy w ielkościam i zasobów a szybkościam i ich obrotów .
W zory sform ułow ane w pozycjach 7— 11 są w bardzo dużym stopniu uproszczeniem tego, co w badanym problem ie dzieje się w przedsiębior stw ie. Można je jed n ak rozbudow yw ać poprzez podział poszczególnych w yrazów u jm u jąc dodatkow e zagadnienia, tak ie jak wszelkiego rodzaju pod atk i i opłaty, zasoby finansow e w bankach i innych jednostkach go spodarczych, oprocentow anie itp. Należałoby p rzy tym zachować zasadę uw zględniania w ielkości zasobów i szybkości ich obrotów.
P rz y proponow anej m etodzie analizy badaniom pow inny podlegać: 1) wielkość zasobów;
2) szybkość ich obrotu;
3) wielkość czynników zastosow anych w procesach p ro duk cy jny ch w k o n k retn y m okresie.
P rzy ty m k o n stru k cja analizy może być dostosow ana do zagadnień, jak ie są przedm iotem badań.
W ykorzystanie dan y ch badanego obiektu p rz y naw et dużym rozczłon kow aniu wzorów nie pow inno spraw iać tru dn ości przy coraz szerzej sto sow anej k o m pu tery zacji. P rzykładow o analiza w zoru 7 w uproszczeniu p rzedstaw iać się będzie ja k n a stę p u je: w artość p ro d u k cji P r X c f p rak ty c z nie we w szystkich przy p ad k ach będzie sum ą iloczynów wielkości p ro du k cji w w y rażen iu n a tu ra ln y m i cen osiąganych przez jednostkę p ro d u k cy jn ą w b adanym odcinku czasu. D ecydującą rolę będzie tu odgryw ać rozporządzalny a p a ra t p ro d u k cy jn y , stopień k o n k u ren cji, m otyw acja do zw iększania p ro d u k cji lu b czynniki ham ujące rozwój przedsiębiorstw a. T ylko część z nich znajdzie odbicie w dalszej analizie.
W yraz b X x jako iloczyn stopy procentow ej przez średnią w artość użytkow anego a p a ra tu produ kcyjn ego przedstaw ia wielkość am ortyzacji naliczanej w b adanym okresie. U dział am ortyzacji w całości kosztów jest stosunkow o niew ielki wobec w olnego tem pa przenoszenia w artości środ ków trw ały c h na w artość w ytw orzonej produk cji. Rola tego czynnika w kosztach nie m obilizuje do intensyw nego w y korzystyw an ia m ają tk u trw ałego, do racjonalnego jego odnaw iania i zastępow ania środkam i w y d ajniejszym i, now ocześniejszym i i efektyw niejszym i.
N astępny czynnik analizy przedstaw ia w artość zużytych w danym okresie środków obrotow ych jako iloczyn szybkości krążenia i średniej w ielkości zapasów. Ten sposób analizy zw raca uw agę na nieekonom icz- ność zbędnych i nadm iern ych zapasów , a więc na w łaściw ą gospodarkę m agazynow ą oraz szybki obrót półproduktów w procesie produkcji. Moż na tu ta j podać, że np. w Japonii zapasy półproduktów na stanow iskach roboczych są m inim alne. W analizie pow inno się zwrócić uw agę na w łaś ciw ą pod ty m w zględem organizację produkcji, dyscyplinę realizacji p rze biegu półproduktów , w łaściw y w y bó r techniki i technologii produkcji. Ocenę fu nduszu płac w badanym okresie przeprow adza się na pod staw ie iloczynu szybkości krążenia funduszu płac w liczbie obrotów w danym czasie przez zasoby średnie funduszu płac wyliczone jak w przy pisie 3. J e st to k o n stru k cja dość sztuczna, zw raca jednak uw agę na fu n k cjonow anie fu n du szu płac, m .in. na częstotliw ość i wielkość poszczegól nych w ypłat.
W ięcej inform acji o w pływ ie czynnika ludzkiego na w yniki procesu produkcyjnego m ożna w yprow adzić z w zoru (2), czyli iloczynu p rzeciętnej płacy roboczej w badanym okresie przez średnią liczbę zatrud nio ny ch w tym czasie. W p rak ty ce przy zm ianie w arunków gospodarow ania, u ż y t kow ania surow ców, techniki i technologii w ytw arzania zm ieniają się oba czynniki badanych iloczynów, przy tym zm iany te m ogą być proporcjo nalne, nieproporcjonalne, jedno- lub różnokierunkow e. Proponow ana an a liza może ułatw ić n ajefek ty w n iejszy w ynik m ożliw ych kierunków zm ian tak , aby zm iany korzystne, np. w wielkości zasobów nie pow odow ały zm ian niekorzystnych w szybkości krążenia.
Rozporządzanie takim a p aratem badawczym , szczególnie p rzy stoso w aniu techniki kom puterow ej p rzetw arzan ia danych, w ydaje się być b a r dzo korzystnym w ak tu aln ej rzeczyw istości gospodarczej, kiedy to czyn niki rachunków procesów pro d u k cy jn y ch zm ieniają się bardzo szybko, nierów nom iernie, często w sposób nie d ający się przew idzieć. Przecena środków trw ały ch, w zrost niesprzedanych produktów , blokada p rzecięt nych płac przy spadku p ro d u kcji i konieczności zm ian w zatru d n ien iu — to czynniki dodatkow o uzasadniające stosow anie częstych analiz działal ności gospodarczej jednostek produkcyjnych. Jednocześnie system w ol nych cen w ym aga liczenia się z niedoskonałą jeszcze k on ku rencją oraz z chłonnością ry n k u na poszczególne p rod u k ty .
Na zakończenie wspom nieć można, że powyższe rozw ażania są p rzy czynkiem do teorii siły w pływ u poszczególnych czynników produkcji, za w a rte j w p racy au to ra: P r od uk cyj ny maj ąt ek t rwały pr zemy sł u w ra c h u n ku ekonomicznym.
Z U S A M M E N F A S S U N G
Im A rtik el w urde die durch den A utor g esch a ffen e M ethode der A n a ly se des E in flu sses der P rod u k tion sfak toren a u f die G ew in n gestaltu n g im in d u striellen B e trieb d argestellt. D ie M ethode bezieh t sich auf die U n tersu ch u n g des A n la g e v e r m ögens, U m lau fverm ögen s, L o h n fo n d s' und des durch die v ersch ied en en K e n n z if fe r n e rfa ssen en G ew inns. Zu den V o rteilen der M ethode gehören: 1) F le x ib ilitä t der A n p assu n g an die k on k reten U ntersuchungsziiele; 2) M öglichkeit der G ew in n u n g der A n gab en aus R ech n u n gsw esen ; 3) M öglichkeit der A n w en d u n g der C om p u ter tech n ik .
