Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie

Roman Marcinek

Regionalny Ośrodek Studiów i

Ochrony Środowiska Kulturowego w

Krakowie

Ochrona Zabytków 55/1 (216), 82-83

REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA

KULTUROWEGO W KRAKOWIE

H istoryczna ziemia krakow ska sięgała od Jaślisk na wschodzie po Żywiecczyznę na południow ym zacho­ dzie i Wyżynę W ieluńską na północnym zachodzie. Taki też terytorialny zasięg działania przyjął w chwili swej organizacji we w rześniu 1991 r. Regionalny O śro ­ dek Studiów i O chrony Środow iska K ulturow ego w K rakowie. Po zm ianach granic adm inistracyjnych w ojew ództw od 1 stycznia 1999 r. w centrum zainte­ resow ania krakow skiego O środka znalazł się teren w o ­ jew ództw a m ałopolskiego.

Przyświeca nam idea integrow ania ludzi z różnych branż — historyków , archeologów , architektów , histo­ ryków sztuki, etnografów etc. i ich zaw odow ych k om ­ petencji w okół ochrony dziedzictw a kulturow ego i je­ go tożsam ości, rozum ianych jako nierozerw alna ca­ łość, której w yrazem w w yniku w ielow iekow ego roz­ woju jest krajobraz kulturow y.

Do najważniejszych celów i zadań naszego O środka należą:

— naukow e rozpoznanie i opisanie dziedzictw a k u ltu ­ row ego w ojew ództw a m ałopolskiego,

— tw orzenie m erytorycznych podstaw polityki k o n ­ serw atorskiej w zakresie dóbr kultury i św iadectw tożsam ości kulturow ej regionu,

— opracow anie analityczno-syntetycznych ujęć krajo­ brazu kulturow ego regionu, służących m .in. p ro g ra­ m ow aniu działań w zakresie ogólnokrajow ej polity­ ki konserw atorskiej,

— tw orzenie podstaw naukow ych bieżącej polityki konserw atorskiej Służby O chrony Zabytków , — integracja środow isk naukow ych związanych z dzia­

łalnością na rzecz ochrony i kształtow ania środow i­ ska kulturow ego w skali regionu.

O środek realizuje wyżej określone cele m.in. poprzez: — tw orzenie odpow iadającego w spółczesnym standar­ dom systemu grom adzenia, przechow yw ania i prze­ tw arzania oraz udostępniania inform acji,

— studia nad krajobrazem kulturow ym ,

— ocenę zagrożeń i konfliktów w środowisku kulturowym, — inwentaryzację cech i w artości środow iska k u ltu ro ­ w ego w ram ach badań własnych i pozyskiw ania in ­ form acji zgrom adzonych w zasobach archiw alnych instytucji,

— w ytyczanie granic subregionów kulturow ych i w y­ odrębnianie ich swoistych cech,

— bieżącą w spółpracę ze Służbą O chrony Z abytków i innymi instytucjam i związanymi z och ro n ą śro d o ­ wiska kulturow ego i przyrodniczego (np. zarządam i parków krajobrazow ych, dyrekcjam i parków n a ro ­ dow ych, wydziałam i ochrony środow iska szczebli w ojew ódzkich i gm innych), m .in. przy uzgadnianiu planów zagospodarow ania przestrzennego i sporzą­ dzaniu wytycznych konserwatorskich do tychże planów,

— działalność popularyzatorską i wydaw niczą. W ram ach działalności statutow ej O środek wydał drukiem od roku 1994 trzynaście to m ó w „Tek K rako­ w skich”, pism a nagrodzonego w roku 1998 przez Sto­ warzyszenie K onserw atorów Z abytków i G eneralnego K onserw atora Zabytków . O publikow ano także: Stani­ sława Kołodziejskiego, Średniowieczne rezydencje ob­ ronne m o żn o w ła d ztw a na terenie w ojew ó d ztw a kra­ kowskiego (1995), Janusza B ogdanow skiego, Królew ­ ski ogród na Ł obzow ie, (1997) i Ogrody w Polsce (1999), Księgę jubileuszow ą dr. M ariana Korneckiego „Patientia et te m p u s” (1999), M arian a Korneckiego, Kościoły drewniane w M ałopolsce (1999), Krajobrazy. Księgę ku czci Janusza Bogdanowskiego (2000) oraz instruktażow ą kartę ewidencji dziedzictw a k u ltu ro w e­ go miejscowości i gm iny O chrona w artości krajobrazu i środowiska kulturow ego w stu d iu m planu i m iejsco­ w ym planie zagospodarowania przestrzennego g m iny (1998) i Kościoły drewniane proponow ane na Listę U NESCO (2000), Krajobraz ku ltu ro w y Polski. W oje­ w ó d ztw o m ałopolskie (2001).

Pracownicy Regionalnego O środka Studiów i O chro­ ny Środow iska K ulturow ego w K rakow ie wygłosili ok. 150 referatów na sesjach naukow ych i k o n feren ­ cjach, w ydali drukiem ok. 300 artykułów i publikacji oraz kilkanaście pozycji książkowych. Spośród p ra­ cow ników i stałych konsu ltan tó w O środka pow ołani zostali rzeczoznawcy M inistra Kultury i Sztuki (J. Bo­ gdanow ski, S. Kołodziejski, R. M arcinek i Z. Mycz- kowski). O środek w spółpracuje ze Stowarzyszeniem „K ultura i N a tu ra ” im. J. G. Paw likow skiego, którego celem jest harm onijna integracja ochrony zabytków, przyrody i krajobrazu. Interdyscyplinarność zespołu jest gwarancją wszechstronności oceny obiektu czy obszaru, bez pom ijania aspektów archeologicznych czy etn o g ra­ ficznych.

Podstaw ow ą działalnością O środka jest grom adze­ nie inform acji w postaci kom puterow ych baz danych. Towarzyszą im obszerne zbiory ikonograficzne i kar­ tograficzne. Pozwoliły one na w szechstronne przygo­ tow anie różnorodnych opracow ań, m .in.:

— w 1993 r. — ra p o rt o stanie środow iska k u ltu ro w e­ go historycznej ziemi krakow skiej;

— w 1994 r. — dokum entacje do 6 zabytkow ych za­ łożeń zielonych z terenu ów czesnego w ojew ództw a krakow skiego;

— w latach 1 9 9 4 -1 9 9 6 — kom pleksow y plan u tw o ­ rzenia stref zieleni i upiększenia gm iny Bieruń Stary oraz sześciu projektów do poszczególnych fragm en­ tó w gm iny i m iasta;

— w 1995 r. — ocena oddziaływ ania na dobra kultury będące pod o chroną i krajobrazu — do projektu przebiegu autostrady Z gorzelec-T arnów ;

— operaty kulturow e do planów zagospodarow ania przestrzennego: otuliny O jcow skiego Parku N a ro ­ dow ego (1992 r.), Bieszczadzkiego Parku N a ro d o ­ wego (1994 r.), O jcow skiego Parku N arodow ego (1996 r.), Tatrzańskiego Parku N aro d o w eg o (1997­ 1998 r.), Pienińskiego Parku N aro d o w eg o (1998­ 2 0 0 0 r.); pracow nicy O środka są w spółautoram i instrukcji M inisterstw a O chrony Środow iska d o ty ­ czącej sporządzania planów ochrony p arków n a ro ­ dow ych;

— w 1996 r. — uw arunkow ania k ulturow e zagospo­ darow ania przestrzennego w ojew ództw a k rak o w ­ skiego (na zlecenie W ojewody Krakow skiego); — opracow ania w ram ach V Program u Resortow ego

M inistra K ultury i Sztuki „O chrona i konserw acja zabytkow ego krajobrazu k u ltu ro w eg o ” dla: gminy D rw inia (1995 r.) i Świątniki G órne (1997 r.), woj. krakowskiego (1996 r.), woj. tarnowskiego (1997 r.), woj. bielsko-bialskiego (1998 r.), woj. now osądec­ kiego (1998 r.) oraz: D okum entacja dla utw orzenia Niepołom ickiego Rezerwatu Kulturowego (1997 r.), A rcheologia krajobrazu kulturow ego ziemi k rak o w ­ skiej w średniow ieczu (1997 r.), K rajobraz k u ltu ro ­ wy historycznej ziemi krakow skiej — zestawienie zachow anych m ap katastralnych dla obszaru woj. krakow skiego, tarnow skiego i now osądeckiego (1997 r.), Z estaw ienie zachow anych m ap katastral­ nych dla obszaru woj. bielsko-bialskiego i ziemi chrzanow skiej (1998 r.);

— w 1997 r. — ra p o rt na tem at strat spow odow anych pow odzią na terenie historycznej ziemi krakow skiej; — w 1999 r. — och ro n a krajobrazu kulturow ego M a ­ łopolski, O ch ro n a krajobrazu kulturow ego pow iatu Proszow ice, O ch ro n a krajobrazu kulturow ego gm i­ ny Liszki;

— w 1999 r. — ra p o rt dla U rzędu M arszałkow skiego w K rakow ie w spraw ie zarządzania dziedzictw em kulturow ym w ojew ództw a m ałopolskiego;

— w 2 0 0 0 r. — w niosek o wpis na Listę Św iatow ego Dziedzictw a K ulturalnego i N aturalnego UNESCO siedmiu kościołów drewnianych Polski Południowej; — w 2000 r. — założenia do utw orzenia skansenu spi­

skiego w Falsztynie;

— w 2001 r. — w niosek o wpis na Listę Św iatow ego D ziedzictw a K ulturalnego i N aturalnego UNESCO D oliny Prądnika.

O środek wydaje także opinie konserw atorskie i k ra ­ jobrazow e na zlecenie G eneralnego K onserw atora Z a ­ bytków i Z espołu E kspertów O D Z . W zakresie badań obszarów karpackich O środek w spółpracuje ze swym słow ackim odpow iednikiem — Strediskiem Slovenske- ho Ustavu Pam iatnikovej Starostlivosti w Lewoczy.

O d 1993 r. O środek organizow ał Europejskie Dni D ziedzictw a K ulturow ego, odbyw ające się pod p a tro ­ natem Rady E uropy oraz M inisterstw a Kultury i Sztu­

ki. N aczelną ideą Dni, zorganizow anych po raz pier­ wszy we Francji w roku 1978, jest popularyzacja w ie­ dzy o zabytkach, tożsam ości i krajobrazie k u ltu ro ­ wym. Pomysł ten zaow ocow ał m .in. pow staniem ich regionalnych odpow iedników . Celem Europejskich Dni Dziedzictw a jest udostępnienie obiektów zabytko­ wych nieprzystosow anych na co dzień do zwiedzania. Im preza służy propagow aniu kultury i jest bezpłatna. O rganizow ane przez nas już od kilku lat Dni Dziedzic­ tw a cieszą się ogrom nym zainteresow aniem krakow ian — w 1993 r. wzięło w nich udział ok. 100 000 osób.

W pierw szym roku um ożliw iono publiczności zwie­ dzanie skarbców pięciu krakowskich średniowiecznych klasztorów (franciszkanów, dom inikanów , benedykty­ nów, augustianów , norbertanek). Ekspozycję połączo­ no ze zw iedzaniem w nętrz klauzurow ych, częściowo udostępnionych po raz pierwszy. W 1994 r. u d o stęp ­ niono dw ory oraz rezydencje w K rakow ie i okolicach. W ybrano te, które żyją w łasnym życiem i nie są (z jed­ nym w yjątkiem ) obiektam i przystosow anym i do stan­ dardowego zwiedzania (pałac Radziwiłłów w Balicach, pałac biskupi w K rakow ie, dw ór Branickich w Brani­ cach, dw ór K onopków w M odlnicy, dw ór K onopków w M ogilanach, dw orek Jana M atejki w Krzeslawicach, Rydlówkę i Tetm ajerów kę w Bronow icach M ałych).

W 1995 r. organizatorzy postanow ili zwrócić uw a­ gę na znaczenie zabytków techniki oraz ich gw ałtow ną degradację. U dostępniono M uzeum L otnictw a, ekspo­ zycję zabytkow ego taboru w starej zajezdni tram w ajo­ wej przy ul. św. W awrzyńca oraz Skansen Kolejowy w C habów ce (kursow ał tam pociąg „ re tro ”).

W 1996 r. udostęp n io n o publiczności zaplecza k ra­ kow skich teatrów.

W 1999 r. Dni zorganizow ano w Bieczu.

Z o chroną dziedzictw a narodow ego ściśle wiąże się prow adzona od 1993 r. przez O środek akcja ewidencji strat w ojennych dziedzictw a kulturow ego historycznej ziemi krakow skiej. Jej efektem są katalogi przedm io­ tów utraconych, świadczących o polskiej kulturze m a­ terialnej.

W gestii O środka znajduje się także archiw um nie­ istniejącego już PP Pracow nie Konserwacji Z abytków w K rakow ie, mieszczące się przy ul. Kanoniczej 12, w którym zgrom adzono kilkanaście tysięcy tom ów i poszytów dokum entacji konserw atorskiej, historycz­ nej i projektow ej. U tw orzono bazę danych d o k u m en ­ tacji konserw atorskich zespołów i obiektów zabytko­ wych z terenu historycznej ziemi krakowskiej. W bib­ liotece O środka zgrom adzono 1300 książek (katalog skom puteryzow any).

O d 1999 r. O środek w spółpracuje z Sejmikiem Sa­ m orządow ym W ojew ództw a M ałopolskiego przy o r­ ganizow aniu regionalnych M ałopolskich Dni Dzie­ dzictw a K ulturow ego, im prezy o charakterze inform a- cyjno-prom ocyjnym .

Roman Marcinek

D yrektor Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie