Poziom życia społeczeństw Europy Środkowowschodniej w świetle wskaźników trwania życia ludzkiego

Pełen tekst

(1)621. 2003. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Czes³aw Bywalec Katedra. Badañ. Konsumpcji. Poziom ¿ycia spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej w œwietle wskaŸników trwania ¿ycia ludzkiego 1. Poziom ¿ycia ludnoœci – istota i kwestie pomiaru Poziom ¿ycia jest rozumiany jako stopieñ zaspokojenia potrzeb cz³owieka (spo³eczeñstwa), wynikaj¹cy z konsumpcji dóbr materialnych i us³ug, a tak¿e wykorzystania walorów œrodowiska naturalnego i spo³ecznego. Z definicji tej wynika, ¿e poziom ¿ycia jest kategori¹ wieloelementow¹, wieloaspektow¹ i z tych powodów bezpoœrednio nieobserwowaln¹ i niemierzaln¹. Nie mo¿na wiêc poziomu ¿ycia badaæ i oceniaæ wprost, lecz poœrednio, na podstawie ró¿nych symptomów, wyra¿onych najczêœciej za pomoc¹ wskaŸników spo³eczno-ekonomicznych1. Zakres tej kategorii jest bardzo szeroki i obejmuje zaspokojenie potrzeb dotycz¹cych wy¿ywienia, mieszkalnictwa, zdrowotnoœci, bezpieczeñstwa publicznego i socjalnego, komunikacji, edukacji, uczestnictwa kulturalnego, a tak¿e œrodowiska naturalnego oraz spo³ecznego. Do najwa¿niejszych kwestii w badaniach poziomu ¿ycia nale¿y dobór jego miar i sposób pomiaru. Istniej¹ w tej dziedzinie dwa podejœcia, jedno – preferuj¹ce wyra¿anie poziomu ¿ycia za pomoc¹ zestawu wskaŸników „reprezentuj¹cych” poszczególne elementy poziomu ¿ycia, a drugie – wykorzystuj¹ce jako miarê poziomu ¿ycia jeden wskaŸnik syntetyczny (agregatowy). Wybór metody zale¿y od celu badawczego, posiadanego materia³u empirycznego, zasiêgu badañ itp. WskaŸnik syntetyczny jest bardzo praktyczny, daje bowiem ujêcie ca³oœciowe, u³atwia porównania w czasie i przestrzeni oraz formu³owanie ogólnych opinii i ocen. „Syntetycznoœæ” ta jest jednak równie¿ jego wad¹. Znaj¹c bowiem tylko wskaŸnik syntetyczny, zazwyczaj nic nie potrafimy powiedzieæ o zmianach w strukturze badanego. 1. S. Nowak, Metodologia badañ spo³ecznych, PWN, Warszawa 1985, s. 165..

(2) Czes³aw Bywalec. 14. zjawiska, dynamice jego elementów itp. Takie zaœ informacje mo¿na uzyskaæ stosuj¹c do pomiaru zestaw wskaŸników reprezentuj¹cych poszczególne segmenty badanych kategorii. W niniejszym artykule podjêto próbê analizy przemian poziomu ¿ycia ludnoœci wybranych krajów Europy Œrodkowowschodniej na podstawie kszta³towania siê wartoœci przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia ludzkiego (eo). Przeciêtne trwanie ¿ycia potraktujemy wiêc jako syntetyczny wskaŸnik poziomu ¿ycia, wskaŸnik naturalny, czyli jeden ze wskaŸników istniej¹cych w statystyce spo³ecznej. Przyjêcie za syntetyczn¹ miarê poziomu ¿ycia spo³eczeñstw krajów Europy Œrodkowowschodniej wskaŸnika przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia ludzkiego (eo) ma g³êbokie uzasadnienie merytoryczne. WskaŸnik ten jest przede wszystkim miernikiem oczekiwanej, przeciêtnej d³ugoœci ¿ycia kobiet oraz mê¿czyzn w ka¿dym z badanych krajów. Z uwagi jednak na to, co siê kryje za konkretnymi wartoœciami tego miernika oraz co oznaczaj¹ jego zmiany, jaka jest ich merytoryczna interpretacja itp., mo¿na podnieœæ go do rangi wskaŸnika nie tylko demograficznego, ale – w szerszym znaczeniu – spo³ecznego, a w tym przede wszystkim makrowskaŸnika poziomu ¿ycia danego spo³eczeñstwa. Wybitny polski demograf, E. Rosset, nazwa³ tablice trwania ¿ycia ludzkiego „barometrem postêpu spo³ecznego”2. D³ugoœæ ¿ycia cz³owieka jest bowiem funkcj¹ ca³okszta³tu warunków jego ¿ycia, czyli pracy, poziomu i sposobu od¿ywiania, warunków mieszkaniowych, zdrowia, uczestnictwa kulturalnego, poziomu edukacji, jakoœci œrodowiska naturalnego i spo³ecznego, a wiêc jest w istocie wypadkow¹ wszystkich wymiarów egzystencji cz³owieka, które zazwyczaj uwzglêdniamy w badaniach poziomu i jakoœci ¿ycia. Oprócz merytorycznej adekwatnoœci przyjêty wskaŸnik poziomu ¿ycia spe³nia tak¿e wymogi poprawnoœci formalnej. Jest on bowiem interpretacyjnie jednoznaczny w wypadku ka¿dego badanego obiektu (kraju) oraz czasu i – jak wy¿ej stwierdzono – wyczerpuje zakres badanego zjawiska, czyli – w naszym przypadku – poziomu ¿ycia3. W sensie statystyczno-matematycznym przyjêty wskaŸnik ma charakter stymulanty i jest liniowy wzglêdem indicatum, a tak¿e – co jest bodaj najwa¿niejsze – ma zdolnoœæ dyskryminacji tego indicatum. Jednak, ze wzglêdu na œcis³oœæ i naukow¹ rzetelnoœæ, pos³u¿enie siê wartoœciami przeciêtnego trwania ¿ycia ludzkiego w badaniach poziomu ¿ycia nie zawsze mo¿e byæ w³aœciwe. Badania s¹ poprawne wówczas, gdy analizowane obiekty (z regu³y spo³ecznoœci krajów czy regionów) znajduj¹ siê w tej samej (lub zbli¿onej) strefie klimatycznej i podobnym krêgu etniczno-kulturowym. Chodzi bowiem o to, ¿e na d³ugoœæ ¿ycia ludzkiego znacz¹cy wp³yw wywiera œrodowisko geograficzne i to nie tylko w okresie badanym, ale tak¿e znacznie wczeœniej. Nie bez wp³ywu s¹ tak¿e czynniki etniczne, np. rasa czy kultura. Te bowiem geograficzno-kulturowe uwarunkowania w d³u¿szym okresie maj¹ wp³yw na genotyp ludzki, który odgrywa 2. E. Rosset, Tablice wymieralnoœci jako barometr postêpu spo³ecznego, „Ekonomista” 1959, nr 4–5.. 3. J. Rutkowski, Rozwój gospodarczy i poziom ¿ycia, GUS, Warszawa 1984, s. 91–102..

(3) Poziom ¿ycia spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej.... 15. znacz¹c¹ rolê w kszta³towaniu zdrowia, a tym samym d³ugoœci ¿ycia mieszkañców danego obszaru. Analizy d³ugich szeregów czasowych parametrów przeciêtnego trwania ¿ycia ludzkiego w krajach, w których w ostatnich dziesi¹tkach lat nast¹pi³ przyspieszony rozwój gospodarczy i spo³eczny wskazuj¹, ¿e funkcje trendu tych parametrów maj¹ zazwyczaj postaæ zbli¿on¹ do krzywej logistycznej. Oznacza to, ¿e w pocz¹tkowej fazie przyspieszonego rozwoju gospodarczo-spo³ecznego przeciêtne trwanie ¿ycia ludzkiego szybko siê wyd³u¿a (zazwyczaj w tempie progresywnym), nastêpnie przyrosty te malej¹, ale w dalszym ci¹gu d³ugoœæ ¿ycia ulega zwiêkszeniu. W spo³eczeñstwach wysoko rozwiniêtych nastêpuje ju¿ na ogó³ stabilizacja wskaŸników przeciêtnego trwania ¿ycia. Mówi siê wówczas o wygasaniu procesu przed³u¿ania siê ¿ycia ludzkiego4. W tej ostatniej fazie u¿ycie parametrów trwania ¿ycia ludzkiego do analizy poziomu ¿ycia, a w szczególnoœci jego zmian, nie mia³oby wiêc sensu, wskaŸnik ten traci wówczas swoje w³asnoœci dyskryminacyjne. Mo¿e byæ natomiast u¿yty do porównañ przestrzennych lub analizy spo³ecznego zró¿nicowania poziomu ¿ycia pomiêdzy krajami znajduj¹cymi siê w ró¿nych fazach rozwoju gospodarczo-spo³ecznego. Badane kraje Europy Œrodkowowschodniej znajduj¹ siê, wed³ug powy¿szej klasyfikacji, w drugiej fazie rozwoju demograficznego, tzn. w okresie umiarkowanych wzrostów przeciêtnego trwania ¿ycia ludzkiego. Oznacza to, ¿e tak¿e z tych formalnych wzglêdów parametry trwania ¿ycia mog¹ byæ wykorzystane jako syntetyczny wskaŸnik poziomu ¿ycia ludnoœci i nale¿ycie aproksymowaæ jego zmiany w badanym okresie.. 2. Przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia ludzkiego i jego zmiany w latach 1988–1999 W tabeli 1 zestawiono wartoœci parametru przeciêtnego dalszego trwania ¿ycia ludzkiego (e o) w siedmiu krajach Europy Œrodkowej i Wschodniej. Graficznym wyrazem tych szeregów czasowych s¹ diagramy przedstawione na rys. 1. Szczególn¹ uwagê zwróciæ nale¿y na parametry trwania ¿ycia mê¿czyzn, gdy¿ maj¹ one – zdaniem autora niniejszego artyku³u – wiêksz¹ wartoœæ diagnostyczn¹ ni¿ parametry trwania ¿ycia kobiet. D³ugoœæ ¿ycia mê¿czyzn z uwagi na pe³nione przez nich role spo³eczne jest bardziej skorelowana z gospodarczo-spo³ecznymi warunkami ¿ycia. Na podstawie analizy tabeli 1 i rys. 1 mo¿na zauwa¿yæ, ¿e w pierwszej po³owie lat 90. istotnie zwiêksza³y siê ró¿nice w d³ugoœci ¿ycia mieszkañców badanych krajów. Dotyczy to szczególnie d³ugoœci ¿ycia mê¿czyzn i wskazuje na znacz¹ce i narastaj¹ce zró¿nicowanie poziomu ¿ycia spo³eczeñstw badanych krajów w tym okresie. Najwy¿szymi wartoœciami parametrów przeciêtnej d³ugoœci trwania ¿ycia ludzkiego spoœród badanych siedmiu krajów wykazuj¹ siê: S³owenia, Czechy, S³owacja i Polska. Kolejnoœæ ta odpowiada w przybli¿eniu uszeregowaniu wymienionych 4. E. Rosset, Granice starzenia siê spo³eczeñstw, „Kultura i Spo³eczeñstwo” 1979, nr 3..

(4) Czes³aw Bywalec. 16. krajów wed³ug wielkoœci PKB per capita5. Dziwiæ mo¿e niska pozycja Wêgier, kraju nale¿¹cego przecie¿ do najlepiej rozwiniêtych gospodarczo pañstw w tej czêœci Europy. Sytuacja ta jest spowodowana prawdopodobnie specyfik¹ sytuacji spo³eczno-demograficznej na Wêgrzech. Wyrazem tej specyfiki s¹ m.in. najwy¿sze w Europie (poza niektórymi krajami b. ZSRR) wartoœci wspó³czynników zgonów osób w wieku 40–50 lat, a tak¿e du¿a œmiertelnoœæ z powodu chorób uk³adu kr¹¿enia i uk³adu trawiennego6. Tabela 1. Przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia ludzkiego (eo) w krajach Europy Œrodkowowschodniej (w latach) Kraj. 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. Polska. M K. 67,2 75,7. 66,8 75,5. 66,5 75,5. 66,1 75,3. 66,7 75,7. 67,4 76,0. 67,5 76,1. 67,6 76,4. 68,1 76,6. 68,5 77,0. 68,9 77,3. 68,8 77,5. Czechy. M K. 68,1 75,3. 67,1 75,4. 67,5 76,1. 68,2 75,7. 68,5 76,1. 69,3 76,4. 69,5 76,6. 69,7 76,6. 70,4 77,3. 70,5 77,5. 71,1 78,1. 71,4 78,1. Słowacja M K. 67,1 75,5. 66,9 75,4. 66,6 75,4. 66,8 75,1. 67,6 76,2. 68,4 76,7. 68,4 76,6. 68,4 76,3. 68,8 76,8. 68,9 76,7. 68,6 76,7. 68,9 77,0. M K. 66,5 74,0. 65,4 73,8. 65,1 73,7. 65,0 73,8. 64,6 73,7. 64,5 73,8. 64,8 74,3. 65,3 74,5. 66,6 74,7. 66,8 74,9. 66,1 74,8. 66,3 75,1. Rumunia M K. 66,5 72,4. 66,6 72,7. 66,6 73,1. 66,5 73,2. 66,1 73,2. 65,9 73,3. 65,7 73,4. 65,7 73,4. 65,3 73,1. 65,2 73,0. 65,6 73,2. 66,1 73,7. Bułgaria M K. – –. 68,0 74,8. 68,2 74,9. 68,3 74,7. 67,6 74,7. 67,4 74,6. 67,3 74,8. 67,8 74,9. 67,8 74,9. 67,9 75,0. – –. – –. Słowenia M K. 67,6 76,8. 68,8 76,7. 69,4 77,3. 69,3 76,9. 69,5 77,3. 69,4 77,3. 70,1 77,5. 70,3 77,8. 70,8 78,3. 71,0 78,6. 71,1 78,7. – –. Węgry. K – kobiety, M – mê¿czyŸni Źród³o: C. Bywalec, Spo³eczne aspekty transformacji gospodarczej w Europie Œrodkowowschodniej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1998, s. 45; Rocznik Statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s. 109; Statisticka Rocenka Ceske Republiky 2000, CSU, Praha 2000, s. 33; Statisticka Rocenka Slovenskej Republiky 2000, SUSR, Bratislava 2000, s. 33; Statistici Letopis Republika Slovenija 1999, SURS, Lubljana 2000, s. 85; Magyar Statisztikai Evkonyv 1999, KSH, Budapest 2000, s. 538.. Analiza materia³u statystycznego wskazuje, ¿e we wszystkich badanych siedmiu krajach nast¹pi³y krócej lub d³u¿ej trwaj¹ce spadki przeciêtnego trwania ¿ycia ludzkiego, co w sytuacji stabilnego rozwoju gospodarczo-spo³ecznego nie powinno mieæ miejsca. Fakt zaœ, ¿e takie spadki wyst¹pi³y œwiadczy o istotnych zak³óceniach, czyli o okresowo wystêpuj¹cym regresie poziomu ¿ycia ludnoœci. Analizuj¹c dane tabeli 1 oraz rys. 1, ³atwo zauwa¿yæ, ¿e wiêksz¹ zmiennoœæ w badanym okresie wykazuj¹ parametry d³ugoœci ¿ycia mê¿czyzn. Zwiêksza³o siê 5. Rocznik Statystyki Miêdzynarodowej 1994, GUS, Warszawa 1995, s. 220.. Ma³y Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 368 oraz Rocznik Demograficzny 1995, GUS, Warszawa 1996, s. 363–364 i 367–368. 6.

(5) Poziom ¿ycia spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej.... 17. 80. Trwanie życia kobiet (w latach). 79 78 77 76 75 74 73 72 71 70. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999. Trwanie życia mężczyzn (w latach). 72 71 70 69 68 67 66 65 64 63 62. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Polska. Czechy. Słowacja. Rumunia. Bułgaria. Słowenia. Węgry. Rys. 1. Przeciêtne dalsze trwanie ¿ycia ludzkiego (eo) w wybranych krajach Europy Œrodkowowschodniej Źród³o: dane tabeli 1..

(6) Czes³aw Bywalec. 18. tak¿e – jak wspomniano – zró¿nicowanie w zakresie trwania ¿ycia mê¿czyzn w poszczególnych krajach. Dowodzi to s³usznoœci sformu³owanej wczeœniej opinii, ¿e parametry dotycz¹ce d³ugoœci ¿ycia mê¿czyzn s¹ bardziej zale¿ne od zmian sytuacji gospodarczej i spo³ecznej ni¿ parametry dotycz¹ce kobiet. Zjawisko to mo¿na wyt³umaczyæ przede wszystkim tym, ¿e mê¿czyŸni aktywniej uczestnicz¹ w ¿yciu gospodarczym i spo³ecznym. Radykalne przemiany zachodz¹ce na pocz¹tku lat 90., a wiêc zmiana ustroju politycznego, g³êboka recesja gospodarcza i jej bezpoœrednie efekty w postaci wysokiego bezrobocia, inflacji, spadku dochodów realnych, du¿e zmiany kadrowe, czêste bankructwa firm i zwi¹zane z tym niepowodzenia osobiste bardziej dotknê³y populacjê mê¿czyzn i musia³y siê ujemnie odbiæ na ich kondycji zdrowotnej, a tym samym zwiêkszyæ œmiertelnoœæ. Tym w³aœnie t³umaczyæ nale¿y w g³ównej mierze obni¿enie siê lub zahamowanie wzrostu d³ugoœci ¿ycia mê¿czyzn na pocz¹tku lat 90. W mniejszym stopniu transformacja ustrojowa dotyczy³a populacji kobiet, których role spo³eczne nie zmieni³y siê w takim wymiarze, jak wiêkszoœci mê¿czyzn. Ponadto w demografii istniej¹ opinie, ¿e kobiety – prawdopodobnie z powodów genetycznych – lepiej znosz¹ trudne sytuacje ¿yciowe. Œwiadczyæ o tym mog¹ poœrednio takie chocia¿by fakty, jak ten, ¿e – w wypadku Polski – ponad 80% ogó³u samobójstw stanowi¹ zamachy samobójcze mê¿czyzn, a ponadto liczba tych samobójstw w latach 90. szybko wzrasta³a – w 1999 r. odebra³o sobie ¿ycie o ok. 60% wiêcej osób ni¿ w 1990 r.7 Po 2–4 latach obni¿ania siê parametrów d³ugoœci ¿ycia ludzkiego w wiêkszoœci badanych krajów nast¹pi³ ich ponowny wzrost, co odpowiada w przybli¿eniu okresowi przezwyciê¿ania recesji gospodarczej. Wzrost wskaŸników trwania ¿ycia ludzkiego œwiadczy wiêc o zapocz¹tkowaniu poprawy poziomu ¿ycia wiêkszoœci spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej. Najbardziej by³ on widoczny w Polsce, Czechach i S³owenii, a wiêc w krajach przoduj¹cych w reformowaniu gospodarki i ¿ycia spo³ecznego. W tabeli 2 i na rys. 2 przedstawiono ró¿nice wskaŸników przeciêtnego trwania ¿ycia kobiet i mê¿czyzn. Wielkoœæ tych ró¿nic oraz ich zmiany maj¹ pewn¹ merytoryczn¹ interpretacjê i mog¹ byæ przydatne przy identyfikacji i ocenie zmian poziomu ¿ycia ludnoœci. Z biologicznego punktu widzenia nie ma w zasadzie wiêkszych podstaw do istnienia ró¿nic w d³ugoœci ¿ycia kobiet i mê¿czyzn. Wystêpuj¹ce w rzeczywistoœci ró¿nice maj¹ Ÿród³a g³ównie w czynnikach natury spo³eczno-kulturowej. Mê¿czyŸni ¿yj¹ statystycznie krócej przede wszystkim dlatego, ¿e wykonuj¹ znacznie ciê¿sze i bardziej niebezpieczne prace, okres ich aktywnoœci zawodowej jest d³u¿szy, czêœciej ulegaj¹ wypadkom, a ponadto dodatkowymi czynnikami skracaj¹cymi ¿ycie mê¿czyzn jest du¿e spo¿ycie alkoholu, na³ogowe palenie papierosów, nieracjonalne od¿ywianie siê – zjawiska tak czêste w badanym regionie Europy. Wszystko to w wymiarze makrospo³ecznym wyra¿a siê w tzw. nadumieralnoœci mê¿czyzn w œrednim wieku. 7. Rocznik Statystyczny 1998, s. 101..

(7) Poziom ¿ycia spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej.... 19. Tabela 2. Ró¿nice pomiêdzy przeciêtnym trwaniem ¿ycia (eo) kobiet i mê¿czyzn w wybranych krajach Europy Œrodkowowschodniej 1988. 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. Polska. Kraj. 8,5. 8,7. 9,0. 9,2. 9,0. 8,6. 8,6. 8,8. 8,5. 8,5. 8,4. 8,7. Czechy. 7,2. 8,3. 8,6. 7,5. 7,6. 7,1. 7,1. 6,9. 6,7. 6,7. 7,0. 6,7. Słowacja. 8,4. 8,5. 8,8. 8,3. 8,6. 8,3. 8,2. 7,9. 7,9. 7,9. 8,1. 8,1. Węgry. 7,8. 8,4. 8,6. 8,8. 9,1. 9,3. 9,5. 9,2. 8,1. 8,1. 8,7. 8,8. Rumunia. 5,9. 6,1. 6,5. 6,7. 7,1. 7,4. 7,7. 7,7. 7,8. 7,8. 7,6. 7,6. Bułgaria. –. 6,8. 6,7. 6,4. 7,1. 7,2. 7,5. 7,1. 7,1. 7,1. –. –. Słowenia. 9,2. 7,9. 7,9. 7,6. 7,8. 7,9. 7,4. 7,5. 7,5. 7,4. 7,6. –. Źród³o: obliczenia w³asne na podstawie tabeli 1.. Różnica długości życia kobiet i mężczyzn (w latach). 10. 9. 8. 7. 6. 5. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Polska. Czechy. Słowacja. Rumunia. Bułgaria. Słowenia. Węgry. Rys. 2. Ró¿nice pomiêdzy przeciêtnym trwaniem ¿ycia kobiet i mê¿czyzn w wybranych krajach Europy Œrodkowowschodniej Źród³o: dane tabeli 2.. Z biegiem czasu jednak, wraz z popraw¹ sytuacji gospodarczej, wzrostem poziomu edukacji spo³eczeñstwa, racjonalizacj¹ trybu ¿ycia itp., ró¿nice w d³ugoœci.

(8) Czes³aw Bywalec. 20. ¿ycia kobiet i mê¿czyzn powinny siê zmniejszaæ, a tempo tego zmniejszania bêdzie jedn¹ z miar postêpu gospodarczego oraz spo³ecznego. Procesy takie, jak wskazuj¹ zawarte w tabeli 2 i na rys. 2 dane statystyczne, zosta³y ju¿ zapocz¹tkowane w wiêkszoœci krajów Europy Œrodkowowschodniej – najwczeœniej w Czechach (1991), Polsce (1992), a nastêpnie w S³owacji (1993), S³owenii (1994), Bu³garii (1995), na Wêgrzech (1996) i w Rumunii (1998). Pod koniec lat 90. w wiêkszoœci badanych krajów nast¹pi³o jednak¿e ponownie zwiêkszenie siê ró¿nic w przeciêtnym trwaniu ¿ycia kobiet i mê¿czyzn. Œwiadczy³oby to – zgodnie z przyjêt¹ interpretacj¹ wskaŸników trwania ¿ycia – o zahamowaniu poprawy albo nawet pogorszeniu sytuacji gospodarczej oraz warunków ¿ycia ludnoœci. Tezê tê potwierdzaj¹ tak¿e inne, wa¿ne wskaŸniki, jak np. zmniejszenie siê tempa wzrostu PKB, obni¿enie dynamiki wzrostu b¹dŸ nawet spadki dochodów realnych, znacz¹ce wzrosty stopy bezrobocia oraz stopy inflacji.. 3.. Podsumowanie. Poczynione rozwa¿ania teoretyczne i metodyczne wskazuj¹ na du¿¹ przydatnoœæ w badaniach poziomu ¿ycia ludnoœci wartoœci parametrów przeciêtnego trwania ¿ycia ludzkiego. Miernik ten mo¿e byæ wiêc uznany za wa¿ny wskaŸnik syntetyczny poziomu ¿ycia. Przeprowadzona analiza empiryczna potwierdza zapowiedzian¹ na wstêpie sekwencjê kszta³towania siê spo³ecznych efektów transformacji w Europie Œrodkowowschodniej. Obni¿enie siê wartoœci parametrów trwania ¿ycia ludzkiego we wszystkich badanych krajach w pierwszej po³owie lat 90. œwiadczy o pogorszeniu siê poziomu ¿ycia ludnoœci. Bezpoœredni¹ przyczyn¹ spadku poziomu ¿ycia by³y – najogólniej ujmuj¹c – recesja gospodarcza i zmiany ustrojowe. Od po³owy lat 90. wartoœci parametrów trwania ¿ycia ponownie wzrastaj¹, co wskazuje na przezwyciê¿enie recesji i wchodzenie na œcie¿kê rozwoju gospodarczego oraz poprawy warunków ¿ycia spo³eczeñstw badanych krajów. W koñcu lat 90. nast¹pi³o jednak zahamowanie lub nawet spadek wartoœci parametrów trwania ¿ycia w niektórych krajach, co sugeruje, ¿e nast¹pi³ ponowny regres poziomu ¿ycia spo³eczeñstw tych krajów. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w innych wskaŸnikach gospodarczych i spo³ecznych. Literatura Bywalec C., Spo³eczne aspekty transformacji gospodarczej w Europie Œrodkowowschodniej, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1998. Nowak S., Metodologia badañ spo³ecznych, PWN, Warszawa 1985. Rosset E., Granice starzenia siê spo³eczeñstw, „Kultura i Spo³eczeñstwo” 1979, nr 3. Rosset E., Tablice wymieralnoœci jako barometr postêpu spo³ecznego, „Ekonomista” 1959, nr 4–5. Rutkowski J., Rozwój gospodarczy i poziom ¿ycia, GUS, Warszawa 1984..

(9) Poziom ¿ycia spo³eczeñstw Europy Œrodkowowschodniej.... 21. Level of Living Standards in Central-eastern Europe in the Light of Life Expectancy Rates Human life expectancy is an overall effect of various factors i.e., nourishment, living conditions, health, social safety, education, quality of the social environment as well as the natural environment. Owing to these factors, life expectancy (eo) can be accepted as a synthetic measure of living standard of a given population. On the basis of this index an attempt to empirically analyze changes in the living standards of the peoples of 7 selected central-eastern European countries which at the beginning of the 1990s undertook steps to transform their economies from socialist to market economy. The analyses show that living standards got worse in most of the countries covered by the research during the early years of transformation. The situation began improving in the middle of the first 10 years of implementation but then a drastic unstoppable decline in living standards was observed towards the end of that decade. Comparing the values of life expectancy rates allows for the identification of differences in levels of living standards of countries covered by the research. The analysis has also shown the benefits of applying human life expectancy indices for researches on peoples; social living standards on the macro basis..

(10)