Wolność pracy po akcesji Polski do Unii Europejskiej

W olność pracy po akcesji Polski

do U nii Europejskiej

Wprowadzenie

W olność pracy jest pojęciem interdyscyplinarnym , będącym przedm iotem zainteresowania różnych dyscyplin nauki, a zwłaszcza prawa, filozofii, poli­ tologii, ekonom ii, socjologii, jak również psychologii. W naukach prawnych, problem atyka wolności pracy stanowi dom enę praw a pracy.

Podjęte w latach 90-tych ub. stulecia w Polsce działania zm ierzające do wprow adzenia gospodarki rynkowej oraz europeizacja w tym okresie p o l­ skiego praw a pracy z tytu łu stow arzyszenia ze W spólnotam i E uropejskim i i ich państw am i członkow skim i znacząco w płynęły na poszerzenie zakre­ su w olności pracy. U chylone lub zm ienione zostały przepisy, które tę w ol­ ność drastycznie n aruszały1. Słusznie jed n a k zauważono, że odstąpienie w gospodarce od m eto d nakazow o-w ładczych nie m ogło oznaczać całko­ witej rezygnacji państw a z ingerencji w stosunki pracy2. U zasadnieniem dla takiej ingerencji m oże być np. och ron a zdrow ia i życia pracow ników im ­ plikująca ustalenie wykazu prac w zbronionych m łodocianym czy kobietom w ciąży, w prow adzenie zakazu pracy nocnej określonych grup praco w ni­ ków. Ponoszenie nato m iast przez państw o odpow iedzialności za funkcjo­ now anie adm inistracji państw owej czy sam orządow ej upow ażnia do u sta ­ wowego określenia wymogów, które spełniać m uszą osoby ubiegające się o etat urzędnika.

1 Szerzej Z. Góral, Swoboda doboru pracow ników i wolność pracy, [w:] Polskie p ra­

wo pracy w okresie transformacji w oświetleniu praw a wspólnotowego, H. Lewandowski

(red.), Warszawa 1997, s. 21 i nast. 2 Ibidem , s. 9.

114 Halina Wierzbińska

1 m aja 2004 r., w związku z uzyskaniem przez Polskę statusu państw a członkow skiego U nii Europejskiej, zaczęły obowiązywać, na zasadach u sta­ lonych w punkcie 2 Załącznika n r X II3, przepisy art. 39 - 42 T W E 4 dot. swo­ bo d y przem ieszczania się pracow ników i dyrektyw a PE i Rady 96/71/W E o delegow aniu pracow ników w ram ach św iadczenia usług5. N adto zaczęły obowiązywać przepisy przyznające obyw atelom polskim , bez okresu przej­ ściowego, praw o do prow adzenia działalności gospodarczej (art. 43 - 48 TW E) oraz św iadczenia usług (art. 49 - 55 TW E) na tery torium całej Unii Europejskiej. W krótce po akcesji Polski do Unii Europejskiej 1 czerwca 2004 r. weszła w życie ustaw a o prom ocji zatru d n ien ia i instytucjach ry n ­ ku pracy6.

Na gruncie wym ienionych wyżej przepisów, odnoszących się do świad­ czenia pracy, czy to podporządkow anej (stosunki pracy) czy też niepodpo- rządkowanej (prow adzenie działalności gospodarczej, usługi), wyłania się kwestia, czy przepisy te wywarły wpływ na zakres wolności pracy w Polsce.

1. Wolność pracy w stosunkach pracy

Istota wolności pracy jest interpretow ana w różny sposób, w zależności od przyjm owanych założeń ideologicznych. W spółcześnie wolność pracy rozpa­ truje się w pow iązaniu z praw am i człowieka, zaliczając ją do grupy swobód osobistych7. W olność pracy w tym ujęciu oznacza m ożność decydowania d a­ nej osoby o korzystaniu z własnej pracy. Jest to szerokie rozum ienie pojęcia wolności pracy, bowiem m ożna je odnieść do każdej pracy, bez względu na podstaw ę praw ną lub faktyczną jej wykonywania. W nauce prawa pracy p o ­ jęcie to zostało zawężone, odnosi się go jedynie do pracy wykonywanej w ra ­ m ach stosunku pracy. Tak więc istota wolności pracy na gruncie prawa pracy oznacza m ożność decydowania danej osoby o korzystaniu z własnej pracy na podstaw ie stosunku pracy.

Na gruncie praw a pracy pojęcie wolności pracy jest związane z osobą p ra ­ cownika. Po stronie pracodaw cy odpow iednikiem wolności pracy pracow ni­

3 Załącznik nr XII został przyjęty na podstawie art. 24 Aktu dot. warunków przy­ stąpienia oraz dostosowań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej, d o­ łączonego do Traktatu dot. przystąpienia do Unii Europejskiej, Dz.Urz. WE nr L 239 z 23.09.2003.

4 TWE - Traktat Rzymski z 1957 r. o W spólnocie Europejskiej w brzmieniu Trakta­ tu z Nicei.

5 Dyrektywa z dnia 16 grudnia 1996 r., Dz.Urz. WE nr L 18 z 21.01.1997, s. 1. 6 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r., D zU nr 120, poz. 1252.

7 Por. G. Lyon-Caen, La liberte du travail et le droit franęais du travail, [w:] La liber­

ka jest swoboda pracodawcy dob o ru pracow ników przejawiająca się w swo­ bodzie pracodawcy w zakresie rekrutow ania pracowników, m ożności zmiany treści lub rozwiązania przez niego stosunku pracy.

Charakteryzując wolność pracy, eksponuje się jej dwa aspekty: negatyw ­ ny i pozytywny.

Synonim em negatywnej wolności pracy jest dobrow olność pracy, k tó ­ rą uważa się za fundam ent tej wolności8. Jednym z elem entów dobrow olno­ ści pracy jest swoboda decydow ania o niepodejm ow aniu pracy/zatrudnienia (niepracowaniu). Rozpatrując dobrow olność pracy, negatyw ną wolność p ra ­ cy, przeciwstawia się pracę dobrow olną pracy przym usowej i pracy obow iąz­ kowej, które są zakazane w świetle przepisów m iędzynarodow ego oraz eu ro ­ pejskiego praw a pracy9.

Naruszenie dobrowolności pracy m oże nastąpić np. na podstaw ie przepi­ sów, które przym uszają daną osobę do podjęcia pracy wbrew jej woli (przy­ kładem była ustaw a z 1982 r. o postępow aniu wobec osób uchylających się od pracy10), przepisów wywierających bezprawny nacisk n a pracow nika, by k o n ­ tynuował zatrudnienie (np. uzależnienie praw a pracow nika do określonego świadczenia z tytułu zatrudnienia od nieprzerw anego stażu pracy u danego pracodawcy) a także przepisów, które utru d niają pracow nikow i podjęcie d e­ cyzji o zakończeniu stosunku pracy dobrowolnie nawiązanego (np. przepisy o utracie pewnych upraw nień z pow odu rozwiązania stosunku pracy).

W ostatniej dekadzie ub. stulecia uchylona została większość przepisów, które m ogły stanowić przykład naruszania przez polskiego ustawodawcę d o ­ browolności pracy11. Nadal jednak ustawodawca różnicuje konsekwencje usta­ nia stosunku pracy w zależności od tego, która ze stron i w jakim trybie go rozwiązuje. Zarzut tego rodzaju różnicowania skutków rozwiązania stosunku pracy postaw iono ustawodawcy przed kilku laty na gruncie ustawy z 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu12. Pom im o tego zarzutu, usta­ wodawca ponownie, we w spom nianej ustawie z 2004 r. o prom ocji zatru d­ nienia i instytucjach rynku pracy, pozbawił w zasadzie prawa do zasiłku z ty­ tułu bezrobocia osoby, które w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem w powiatowym urzędzie pracy rozwiązały stosunek pracy lub stosunek służbo­

8 Z. Góral, op. cit., s. 22.

9 Por. art. 8 M iędzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich z 1966 r., Konwencję MOP nr 29 za 1930 r. dot. pracy przymusowej lub obowiązkowej i Zalecenia nr 35 i 36, Konwencję MOP nr 105 z 1957 r. o zniesieniu pracy przymusowej, art. 4 ust. 2 Konwen­ cji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych W olności Rady Europy z 1950 r., art. 1 Europejskiej Karty Społecznej Rady Europy z 1961 r.

10 D zU nr 35, poz. 229.

11 Szerzej na ten temat Z. Góral, op. cit., s. 22 i nast.

116 Halina Wierzbińska

wy za wypowiedzeniem lub n a m ocy porozum ienia stron (ustawa przewiduje nieliczne wyjątki, np. w przypadku upadłości czy likwidacji pracodawcy)13.

Wejście w życie wskazanych wyżej przepisów wspólnotowych w przed­ m iocie swobody przem ieszczania się pracow ników pozostaje na razie bez wpływu na negatyw ną wolność pracy (dobrow olność pracy).

Pozytywny aspekt wolności pracy przejawia się przez swobodę decydo­ wania o podjęciu pracy. Skorzystanie z tego typu swobody jest zagwaranto­ wane praw em dostępu do zatrudnienia oraz praw em do w yboru zatrudnienia (miejsca i rodzaju pracy).

Z istoty wolności pracy w ynika zasada, że osoba zainteresowana podję­ ciem pracy czyli osoba chcąca skorzystać z wolności pracy nie może być p o ­ zbawiona możliwości jej podjęcia. W ystępujące w przepisach prawa ograni­ czenia w dostępie do zatrudnienia m uszą być uzasadnione. Np. ograniczenia w zatrudnianiu dzieci i m łodocianych ze względu na wiek, a także kobiet - przy pracach niebezpiecznych, są uzasadnione społecznie i wynikają z norm praw a m iędzynarodow ego oraz europejskiego.

Swoboda w yboru zatrudnienia (pracy) przejawia się przynajmniej w trzech postaciach: sw obody w yboru rodzaju pracy, swobody w yboru pra­ codawcy oraz sw obody w yboru m iejsca zatrudnienia w ujęciu przestrzennym (geograficznym).

Spośród w ym ienionych wyżej przejawów sw obody w yboru zatrudnienia (pracy), sw oboda w yboru m iejsca zatrudnienia rozum iana przestrzennie sta­ nowi ważny elem ent konstrukcji wolności pracy. Swoboda ta powiązana jest ze zjawiskiem m igracji zarobkowych, zarów no krajowych jak i zagranicznych. Dlatego też ten aspekt wolności pracy pozostaje w ścisłym związku z akcesją Polski do Unii Europejskiej.

Obywatele Polski uzyskali pełny dostęp do rynków pracy nowych państw członkowskich Unii Europejskiej i korzystają ze swobody przemieszczania się w obrębie tych państw na podstaw ie przepisu art. 39 TW E, posiadającego fun­ dam entalne znaczenia dla problem atyki przem ieszczania się pracowników14.

Ze znacznej sw obody w przem ieszczaniu się w celu podjęcia pracy w ob­ rębie dotychczasowych państw członkowskich korzystają pracow nicy delego­ w ani do tych państw na podstaw ie Dyrektywy Rady 96/71/W E o delegowaniu pracow ników w ram ach świadczenia usług.

13 Por. przypis 6.

14 Por. Art. 24 Aktu dot. warunków przystąpienia..., w związku z punktem 2 Załącz­ nika nr XII; przepis art. 39 TWE gwarantuje prawo przemieszczania się pracowników pom iędzy państwami członkowskim i, zapewnia m ożliw ość poszukiwania, podejm owa­ nia oraz świadczenia pracy na terytorium całej U nii Europejskiej na warunkach obowią­ zujących pracowników-obywateli danego państwa członkowskiego.

Jedynie Austria i Niem cy uzyskały praw o do zastosowania ograniczeń przepływu pewnych kategorii usług, np. w budow nictw ie, projektow aniu wnętrz, zakładaniu ogrodów 15.

Dla osób nie objętych Dyrektywą Rady 96/71/W E został wprowadzony 7-letni okres przejściowy, podzielony na trzy podokresy: 2+3+2 (ust. 2 -7 i 12 punktu 2 Załącznika n r XII). O znacza to, że w okresie przejściowym w sto­ sunku do pracow ników polskich nie będą stosowane przepisy wspólnotowe odnoszące się do podejm ow ania pracy. Z atrudnienie Polaków będzie regu­ lowane przez państw a członkowskie ich przepisam i krajowymi. Każde z d o ­ tychczasowych państw członkowskich podejm ow ać będzie w poszczególnych podokresach okresu przejściowego decyzję, czy zachowuje krajowe ograni­ czenia dotyczące zatrudnienia cudzoziem ców (w tym Polaków), czy też o t­ wiera swoje rynki pracy dla obywateli innych państw członkowskich, w tym obywateli Polski16. Z dniem 1 m aja 2004 r. otworzyły dostęp do swoich ry n ­ ków pracy 3 kraje, a to Irlandia, W ielka Brytania oraz Szwecja. Dwa kraje, Austria i Niem cy zapowiedziały stosowanie 7-letniego okresu przejściowego, przy czym A ustria zadeklarowała zawarcie um ow y dw ustronnej, regulującej dostęp obywateli polskich do austriackiego rynku pracy. Tego typu um ow a od dawna obowiązuje m iedzy Polską a Niem cam i. Pozostałe państw a członkow ­ skie z grona dawnej Piętnastki podjęły znacznie różniące się treścią decyzje w sprawie otwarcia swoich rynków pracy dla obywateli polskich17.

Jak w spom niano wyżej, okres przejściowy m oże trw ać m aksym alnie 7 lat. Zniesienie jed n ak wszelkich ograniczeń dotyczących zatrudnienia Polaków w państwach dawnej Piętnastki pow inno nastąpić przed 1 m aja 2009 r., b o ­ wiem w latach 2009-2011 ograniczenia takie będą możliwe jedynie w przy­ padku problem ów n a rynku danego państw a członkowskiego.

Należy dodać, że na m ocy ust. 2 p u n k t 2 Załącznika n r XII obywatele p o l­ scy, pracujący legalnie w państw ie członkowskim w chwili akcesji Polski do Unii Europejskiej n a podstaw ie um ów o pracę zawartych n a okres co naj­ mniej 12 miesięcy, uzyskali łatwiejszy dostęp do rynku pracy tego Państwa, jednakże bez dostępu do rynków pracy innych państw członkowskich, sto­ sujących ograniczenia w sw obodnym przem ieszczaniu się pracow ników na podstawie własnych przepisów krajowych. Z podobnego praw a do zatru dnie­ nia korzystają obywatele polscy, którzy po dniu przystąpienia Polski do Unii

15 Wykaz usług do których m oże m ieć zastosowanie ograniczenie sw obody ich w y­ konywania zawiera ust. 13 w punkcie 2 Załącznika nr X I I .

16 Szerzej por. L. Mitrus, Zasady zatrudniania Polaków w Unii Europejskiej w świetle

traktatu akcesyjnego, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2004, nr 5 s. 24 i nast.

17 Szczegółowe informacje o dostępie do rynków pracy państw UE: http://www.mg- pips.gov.pl/wiadomości (2004-05-06).

118 Halina Wierzbińska

Europejskiej podjęli legalnie pracę w państw ie członkowskim na okres w yno­ szący co najm niej 12 miesięcy.

Uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej, pom im o obowiązywania okresów przejściowych w kwestii sw obody przem ieszczania się pracowników w obrębie Unii znacznie poszerzyło obszar, na którym Polacy mogą poszu­ kiwać a następnie podejm ow ać zatrudnienie (pracę). Pom im o ustanowienia w punkcie 2 Załącznika n r XII okresu przejściowego dla pełnego wprowa­ dzenia w życie sw obody przem ieszczania się pracow ników polskich w ob­ szarze Unii Europejskiej, praw o w yboru m iejsca zatrudnienia w ujęciu prze­ strzennym (geograficznym) po akcesji Polski do Unii uległo wzm ocnieniu w stosunku do okresu Stowarzyszenia ze W spólnotam i Europejskimi i ich państw am i członkowskim i.

2. Wolność pracy w stosunkach pracy a prawo do pracy

W olność pracy rozw ażana w kategoriach praw człowieka oraz prawo do pracy stanow ią w zasadzie dwie różne kategorie prawne. Czym innych jest wolność pracy, która zakłada niedopuszczalność oddziaływ ania przepisam i prawny­ m i na sferę decyzji pracow nika co do podjęcia czy kontynuow ania zatrudnie­ nia (pracy), czym innym zaś praw o do pracy, którego realizacja wymaga po d ­ jęcia przez państw o działań zmierzających do zapew nienia pracy. Nie należy jednakże wyraźnie przeciwstawiać wolności pracy i praw a do pracy. Obie te kategorie praw ne funkcjonują równolegle, a nawet m ogą się wzajemnie uzu­ pełn iać18.

O poszanow aniu przez ustawodawcę negatywnej wolności pracy m o­ żemy twierdzić wówczas, gdy przepisy praw a pracy wolne będą od norm przew idujących przym us pracy. Jednakże ochrona wolności pracy nie m o­ że być rozw ażana w kategoriach wolności wyłącznie negatywnej. O chrona wolności pracy stw arza bowiem możliwość realizacji prawa do pracy swo­ bodnie wybranej dzięki państw ow ym gwarancjom ”19. Gwarancje tego ro­ dzaju zostały w prow adzone w czerwcu 2004 r. na m ocy ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy20. Przystąpienie Polski do Unii Eu­ ropejskiej spowodow ało bow iem konieczność dostosow ania systemu in ­ stytucji i instrum entów rynku pracy do wym ogów unijnych. W świetle tej ustaw y instytucjam i rynku pracy są: publiczne służby zatrudnienia, O chot­ nicze Hufce Pracy, agencje zatrudnienia, instytucje szkoleniowe, insty­

18 Z. Góral, Prawo do pracy. S tudium praw a polskiego w świetle porów naw czym , Łódź 1994, s. 137 i nast.

19 T. Zieliński, Prawo do pracy - problem konstytucyjny, „Państwo i Prawo” 2003, nr 1, s. 10.

tucje dialogu społecznego i instytucje partnerstw a społecznego. Podsta­ wowymi natom iast usługam i rynku pracy przew idzianym i w ustawie są: pośrednictw o pracy i usługi Europejskich Służb Z atrudnienia (EURES). We­ dług definicji ustawowej, usługi EURES są realizowane przez publiczne służ­ by zatrudnienia, związki zawodowe i organizacje pracodawców, a obejm ują w szczególności pośrednictw o pracy oraz doradztw o zawodowe z zakresu m o ­ bilności na rynku pracy w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. Ustawa prze­ widuje również szczególne instru m en ty rynku pracy p o d postacią różnych form „wsparcia”, np. finansowanie kosztów przejazdu do pracodaw cy zgłasza­ jącego ofertę pracy czy też finansowanie kosztów zakwaterowania w miejscu pracy osobie, która podjęła zatrudnienie lub inną pracę zarobkową poza m iej­ scem dotychczasowego pobytu. D odatkowe instrum enty, np. refundacja czę­ ści wynagrodzenia lub składek na ubezpieczenie społeczne dla pracodawcy, stypendia na szkolenie zawodowe, zostały w ustawie przew idziane dla osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, w szczególności dla bezro­ botnych: do 25 roku życia, bez kwalifikacji zawodowych, sam otnie wychow u­ jących co najm niej jedno dziecko do 7 roku życia, niepełnospraw nych.

Wydaje się, że przedstaw ione wyżej instytucje i usługi rynku pracy m oż­ na uznać za przykład państwowych gwarancji realizacji praw a do pracy swo­ bodnie wybranej, nie zaś pracy obowiązkowej czy przymusowej. W ten spo­ sób nowe instytucje i usługi rynku pracy przyczyniają się do zwiększenia w Polsce ochrony wolności pracy.

3. Wolność pracy a bezrobocie

O chrona wolności pracy jako rodzaju wolności osobistej pow inna polegać na przyznaniu każdej osobie możliwości podjęcia pracy, jakiej sobie życzy (swobodny wybór zawodu czy rodzaju zajęcia w granicach posiadanych kw a­ lifikacji), tam , gdzie sobie tego życzy (sw obodny wybór osoby pracodawcy, miejscowości), kiedy sobie tego życzy (sw oboda decydow ania o niepracow a- niu, swoboda w ustalaniu okresów pracy, swoboda zaprzestania jednego za­ trud n ienia na rzecz podjęcia innego). Tak pojm ow ana wolność pracy, która w istocie rzeczy wspiera realizację praw a do pracy, m oże w w arunkach stale rosnącego bezrobocia spotkać się z ostrą krytyką. Przeciwnicy um ieszczenia w Konstytucji RP z 1997 r. zapisu ustanawiającego praw o do pracy p od no si­ li, że tego rodzaju prawo konstytucyjne byłoby czczą, pustą obietnicą (L. Bal­ cerowicz), że w w arunkach, gdy bezrobocie jest zjawiskiem strukturalnym , obiecywanie ludziom pracy to hipokryzja (E. Łętowska), urąganie zdrowem u rozsądkowi czy wręcz naigrawanie się z ludzkich tragedii (W. Sanetra)21. N ie­

120 Halina Wierzbińska

wątpliwie jed n ak w w arunkach wysokiego bezrobocia zachodzi sprzeczność m iędzy form alną w olnością pracy a realnym praw em do pracy22.

Prawo do pracy nie m oże być rozum iane jako roszczenie o otrzym ania zatrudnienia przez każdego, kto chce pracować i jest do pracy zdolny. Słusz­ nie podniesiono, że praw o do pracy szeroko pojm ow ane „oznacza prawo do korzystania z efektów polityki prowadzonej przez państw o w celu osiągnięcia stanu możliwie pełnego zatrudnienia”23. Instrum enty aktualnie realizowanej w Polsce polityki zatrudnienia wynikają z przedstaw ionej wyżej ustawy o pro­ m ocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

D ośw iadczenia ostatnich kilkunastu lat wskazują, że bezrobocie w Polsce jest zjawiskiem stałym, strukturalnym , a jego poziom jest jednym z najwyż­

szych w Europie. Pom im o uruchom ienia szeregu instrum entów organizacyj­ no-ekonom icznych poziom bezrobocia oscyluje wokół 20%, co pochłania znaczne środki z budżetu na różnego rodzaju świadczenia.

Relatywnie wysokie koszty pracy sprawiają, że inwestorzy zagraniczni niechętnie angażują się w proces inwestycyjny - poza specjalnymi strefami ekonom icznym i, gw arantującym i wieloletnie ulgi podatkowe. Polityka fiskal­ na państw a sprawia, że znaczna część dochodu narodow ego przechwytywana jest przez tzw. szarą strefę.

Podsumowanie

Wolność pracy nie jest wolnością absolutną. Ograniczają ją warunki gospodar­ cze, zdarzenia faktyczne, względy zdrowotne czy też poziom wykształcenia. W opracowaniu uwaga została skoncentrowana na przepisach prawnych, z których wynika nie tylko zasada wolności pracy, lecz także różne jej aspekty. Autorka zdaje sobie jednak sprawę, że wolność pracy jest przede wszystkim instytucją stworzoną przez prawo, w którą większość społeczeństwa nie wierzy. Dlatego też, reasumując, należy stwierdzić, że bez generalnej przebudowy systemu fi­ skalnego, a także zminimalizowania wydatków w sferze finansów publicznych, wiele z omówionych wątków pozostanie z sferze niezrealizowanych życzeń.

22 T. Zieliński, ibidem, s. 11. Por. także A. Patulski, Wolność pracy, prawo do pracy, za ­

ka z pracy przym usow ej, [w:] Studia z zakresu praw a pracy, A. Świątkowski (red.), Kra­

ków 1995, s. 70.

Bibliografia

Buchner-Jeziorska B., Rola państw a w stosunkach pracy, „Polityka Spo­ łeczna” 1997, n r 2.

Deregulacja polskiego rynku pracy, K. W. Frieske (red.), Instytut Pracy

Spraw Socjalnych, seria: „Studia i M ateriały”, W arszawa 2003.

Golinowska S., Rola państwa w okresie transformacji, „Polityka Społecz­ na” 1997, n r 9.

Łętowska E., Spór o prawo do pracy, „Przegląd” z 26 VIII 2002.

Maciejko W., O wolność pracy i równość pracujących, „Praca i Zabezpie­ czenie Społeczne” 2005, n r 1.

Matey M., Prawo do pracy, [w:] Prawa człowieka. M odel prawny, R. W ieruszewski (red.), W rocław -W arszaw a-K raków 1991.

Praca i polityka społeczna w perspektywie X X I wieku, praca zbiorowa, In ­

stytut Pracy i Spraw Socjalnych, seria „Studia i M ateriały”, W arszawa 2000. Sanetra W., O bezrobociu i prawie pracy, „Praca i Zabezpieczenie Społecz­ ne” 2002, n r 8.

Seweryński M., Działalność M iędzynarodowej Organizacji Pracy na rzecz

ochrony praw człowieka, [w:] Ochrona praw człowieka w świecie, L. W iśniew ­

ski (red.), Bydgoszcz-Poznań 2000.

Skoczyński J., Prawo właściwe w międzynarodowych stosunkach pracy pra­

cowników delegowanych w ramach świadczenia usług (problematyka kolizyjno- prawna, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2004, n r 5.

Szopa B., Państwo wobec problemów pracy i polityki społecznej”, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2005, n r 6.

Świątkowski A., Polityka społeczna i prawo do pracy wobec bezrobocia, „Państwo i Prawo” 2002, n r 8.

W iśniewski L„ Zasady norm atywnej regulacji wolności i praw człowieka, [w:] Konstytucja i władza we współczesnym świecie. D oktryna - prawo - p o ­

lityka, prace dedykowane prof. W. Sokolewiczowi na siedemdziesięciolecie uro­ dzin, Warszawa 2002.

W ratny J., Państwo jako regulator stosunków pracy - tendencje zmian, „Praca i Zabezpieczenie Społeczne” 2004, n r 10.