Kapitał ludzki jako podstawowy element konkurencyjności regionów

Pełen tekst

(1)Ekonomicznej w Krakowie. Łukasz. Mamica. Katedra Gospodarki I Adntlnl.tracll Publlcznel. Kapitał ludzki jako podstawowy element, konkurencyjności. . regIonow. 1. Wprowadzenie W koncepcji rozwoju regionalnego opartego na konkurencyjności podstawowe znaczenie ma człowiek dysponujący odpowiednim poziomem wiedzy i umiejętności. W niniejszym artykule zawarto rozważania dotyczące różnych aspektów kapitału ludzkiego, ze szczególnym uwzględnieniem roli szkolnictwa wyższego. Omówiono w nim także kwestie związane ze zjawiskiem innowacyjności, uznawanym za konieczny warunek rozwoju i będącym zarazem specyficznym efektem ludzkiego intelektu. Rozważania na ten temat poprzedzone zostały krótkim omówieniem koncepcji konkurencyjności regionów. Podsumowanie artykułu stanowi klasyfikacja polskich regionów ze względu na charakteryzującą je jakość kapitału ludzkiego, opracowana z wykorzystaniem metod statystycznych. Potencjał województw w zakresie szkolnictwa wyż szego został wyodrębniony poprzez opracowanie osobnego wskaźnika. Na podstawie przeprowadzonych obliczet! sporządzone zostały mapy Polski uwzględniające różnice między regionami w zakresie kapitału ludzkiego.. 2.. PoJęcie konkurencyJności. regionów. Problem konkurencyjności regionów zaledwie od kilku lat stanowi obszar istotnych zainteresowań badawczych. Procesy integracyjne, jakie mają miejsce w Europie od 1951 r., czyli od powołania pierwszej struktury wspólnotowej', przyczyniają się do coraz większego znaczenia układów regionalnych. Doce, 18 IV 1951 r. na mocy Traktatu Paryskiego powalana zostala Europejska Wspólnota Węgla i Stali..

(2) I. Łukasz. Mall/ica. nianie roli, jaką pelnią regiony ,jest związane w pewnym stopniu ze zjawiskiem przekazywania części uprawnień rządów państw członkowskich Unii na rzecz organów wspólnotowych . Funkcjonowanie wielu programów pomocowych na poziomie regionalnym tworzy swoisty rynek dostępnych funduszy ze środków Unii, co prowadzi do konkurowania regionów o ten rodzaj wsparcia'. Znoszenie barier instytucjonalnych w zakresie przepływu kapitału między poszczególnymi krajami zwiększa możliwości lokalizacji inwestycji dla potencjalnych inwestorów. Rozwój systemu bankowego i gieldowego wpływa na większą swobodę w przestrzennym obrocie kapitału. W wypadku coraz większej liczby gospodarek krajowych utrwala się postfordowski paradygmat przemysł owy 3. W przedsiębiorstwach wzrasta znaczenie czynników niematerialnych nad materialnymi. Powoduje to wzrost mobilności przedsiębiorstw. Reakcją na te zjawiska jest konkurowanie regionów o nowe inwestycje, postrzegane jako czynnik rozwoju regionalnego. Regiony współzawodniczą między sobą także o przyciągnięcie inwestycji instytucjonalnych (siedziby struktur administracyjnych krajowych lub międzynarodowych). Szczególną formą konkurencji jest ubieganie się o organizowanie imprez sportowych o charakterze ogólnoświatowym , w wyniku których następuje znaczny przypływ kapitału inwestycyjnego'. Poję cie konkurencyjności regionów określa relacje występujące pomiędzy podmiotami analizowane z punktu widzenia obserwatora zewnętrznego (klasyfikuje on regiony na mniej lub bardziej konkurencyjne). Konkurencyjność regionu dotyczy jednak także jej percepcji przez jednostki już funkcjonujące w danym ukła dzie regionalnym (zarówno różnego typu instytucje, firmy, jak i mieszkańców). Gwarancją trwałości pozycji konkurencyjnej jest w coraz większym stopniu kapital ludzki ,jakość tego kapitału uzależniona jest od całej infrastruktury edukacyjnej i naukowo-badawczej. Bieżący, wysoki poziom zaawansowania technologicznego w regionie bez odpowiedniego zaplecza badawczo-rozwojowego, systemu transferu technologii i wdrażania innowacji nie jest w stanie zapewnić temu regionowi wysokiego poziomu konkurencyjności w dłuższym czasie. O poziomie konkurencyjności podmiotów gospodarczych decydują nie tylko cechy charakteryzujące ich wewnętrzną strukturę (innowacyjność, zaawansowanie technologiczne, wyposażenie w kapital itp.), ale także środowisko zewnętrz ne , w jakim funkcjonują . W tym znaczeniu można mówić o konkurowaniu ze sobą otoczeń firm. Konkurencyjność regionów ma dwa podstawowe wymiary':. 2 Pomoc z reguły jest adresowana do określonej grupy regionów charakteryzujących się odpo~ wiednimi cechami (np. poziomem rozwoju gospodarczego, stopniem zaludnienia itp,), niemniej jednak występuje zjawisko konkurowania o progrnmy pomocowe w ramach tej grupy. 3 J. Hausncr, Postfol'dowski paradygmat przemysłowy, "Gospodarka Narodowa" 199,4, nr 4, 4 Przykładem tego typu konkurencji w Polsce są staranin Zakopanego wraz z Podhalem o orga~ niz.cjc zimowych igrzysk olimpijskich w 2006 r. s T. Markowski, Od konkurencyjności zasobów do konkurencji regionów [w:] Regionalne i lokalIle /Iwarunkowania i czynniki I'estruktw'yzacji gospodarki Polski, Materiały pokonfercncyjnc, Łódź, 1-2 IV 1996, s. 11..

(3) Kapitalludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... I. - konkurowanie pośrednie rozumiane jako istnienie (lub tworzenie) warunków otoczenia regionalnego dla firm w nich działających, pozwalających na uzyskanie przewagi konkurencyjnej w elementach poza kontrolą ich działania', - konkurowanie bezpośrednie definiowane jako rywalizowanie upodmiotowionych jednostek terytorialnych, które konkurują o różnego typu korzyści (np. o dostęp do zewnętrznych inwestycji, agend i instytucji rządowych, a w szerokim znaczeniu o wysoką jakość życia, o rozwój społecżny i gospodarczy). W nieco innym ujęciu konkurencja w aspekcie regionalnym traktowana jest jako "strategia gry uczestników uznających określone reguły osiągania przez siebie określonej struktury celów, wraz z zawartą w nich użytecznością [ ... l pojęcie konkurencyjność regionów ma znaczną pojemność znaczeniową, gdyż najczęściej jest ono uproszczoną formą prezentacji scenariusza rywalizacji podmiotów w zakresie uzyskania identycznej lub podobnej więzi celów"'. Z poję ciem tym związane jest także niebezpieczeństwo konfliktu celów, różnego typu podmiotów prowadzących własne strategie konkurencji, co może destrukcyjnie wpływać na pozycję konkurencyjną regionów, w których realizowane są te strategie. Konkurencyjność regionów jest pojęciem trudno mierzalnym i zawiera w sobie element subiektywności. Związane jest to m .in. z różną hierarchią wartości cech pożądanych charakteryzujących region w zależności od podmiotu dokonującego klasyfikacji poziomu konkurencyjności poszczególnych regionów. Nie zapominając o wyżej wspomnianych zależnościach, konkurencyjność regionu można zdefiniować jako wypadkową cech charakteryzujących ten region, która czyni go atrakcyjnym w stosunku do innych regionów zarówno w zakresie lokowania w nim inwestycji, jak i osiedlania się. Podkreślenia wymaga związek między przestrzenią a konkurencyjnością, polegający na wielkości rynku. Duży rynek krajowy pozytywnie oddziałuje na poziom konkurencyjności, ponieważ mimo globalizacji gospodarki światowej znacząca część nowych produktów i rozwiązań dostosowywana jest do wymogów rynku krajowego i na nim sprzedawana'.. 3.. PotencJał. demograficzny. Ludność zamieszkująca określone terytorium jest podmiotem prowadzonej tam działalności społecznej i gospodarczej. Z tego też względu wszelkie decyzje istotnie modyfikujące charakter gospodarczy regionu powinny uwzględniać dobro zamieszkującej ten obszar ludności. W uzasadnionych jednak przypadkach z punktu interesu ogólnospołecznego mogą być podejmowane działania 6. Jest ono wyrażane i mierzone zdolnościami konkurencyjnymi firm w nich zlokalizowanych.. R. Broszkicwicz, Zróżnicowanie poziomu konkurencyjności województw Dolnego Śląska [w:1 Zróżnicowanie poziomu konkurencyjności województw Polski PO/Ildlllowej, pod red. A. Kla~ 7. sika, A.. Kuźnika, Materiały. z konferencji, AE w Katowicach. Katowice 1997, s. 68.. J. Szlachta, Regiollalny wymiar konkurencyjności gospodarki, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", DAM w Poznaniu, z. 3, Poznań 1996, s. 89. 8.

(4) I. Łukasz. Mamica. w ograniczonym stopniu uwzględniające interesy spoleczności lokalnych. Przyklad takich działań stanowią decyzje dotyczące lokalizacji uciążliwych dla środowiska zakładów przemysiowych czy wydobywczych. Liczebność populacji zamieszkującej określony teren nie jest wystarczającą cechą charakteryzującą ten obszar z ekonomicznego punktu widzenia. Poza podstawowym wskaźnikiem, jakim jest odsetek ludności czynnej zawodowo, istotny jest poziom kwalifikacji zawodowych tej grupy, poziom kultury technicznej, czy też stosunku do aktywności zawodowej. Potencjalne zasoby pracy określa liczba ludności w tzw. wieku produkcyjnym, który obejmuje kobiety mające 18-59 lat oraz mężczyzn w wieku 18-64 lat. Liczba ludności zamieszkującej dany obszar determinuje nie tylko podaż pracy, ale jest istotnym czynnikiem kształtującym popyt na dobra i usługi. Wzrost gospodarczy może być zapewniony pod warunkiem, iż zgłaszany popyt na ludzką pracę zostanie zaspokojony. Aby taka sytuacja miała miejsce w dluższej perspektywie, konieczne jest prowadzenie odpowiedniej polityki przyrostu naturalnego oraz ruchów migracyjnych . Wiele państw europejskich , stając wobec minimalnego bądź nawet ujemnego przyrostu naturalnego , stosuje aktywną politykę prorodzinną . W Polsce od 1980 r. obserwuje się spadek tempa przyrostu naturalnego. W 1996 r. wyniósł on tylko 42,7 tys. osób, tj. ponad 8 razy mniej niż w 1980 r. W krótszym czasie lepsze efekty uzyskuje się w skali lokalnej poprzez wlaściwą politykę migracyjną zachęcającą do osiedlania się na obszarach o wzmożonym popycie na ludzką pracę. W przeszłości podejmowano próby ograniczania migracji do dużych ośrodków miejskich w sposób administracyjny. Zasadniczo większą chęć do zmiany miejsca zamieszkania wykazują ludzie mlodzi, aktywni zawodowo. W gospodarce wolnorynkowej z reguły popyt na pracę przewyższa jej podaż. W takiej sytuacji występuje zjawisko bezrobocia. Gdy jest ono związane ze zmianą kwalifikacji lub pracodawcy, nosi miano bezrobocia frykcyjnego. Znacznie trudniej jest zlikwidować bezrobocie typu strukturalnego. Występuje ono w sytuacji, gdy mimo starań, znaczny odsetek ludności zawodowo czynnej nie jest w stanie znaleźć pracy z powodu niewystarczającego zapotrzebowania na nią zgłaszanego przez gospodarkę . Zjawisko bezrobocia narasta także w okresie dekoniunktury gospodarczej i jest wywołane zmniejszającym się popytem. W takiej sytuacji można mówić o bezrobociu koniunkturalnym. Bezrobocie będąc zjawiskiem o charakterze regionalnym sprawia, że na niektórych obszarach istnieje zjawisko "społecznego wyłączenia" cechujące się' : zerwaniem więzi części społecze6stwa ze standardowymi formami działalności gospodarczej i społecznej, szerzącą się biedą, wyobcowaniem, przestępczością. Wszystkie wymienione następstwa długotrwałego i powszechnego bezrobocia zagrażają spójności regionu i zmniejszają poziom jego konkurencyjności. 9 Wspieranie rozwoju regiollalnego przez centralne organy pmlsf\Va - raport uzupełniający, Zespól Z"d"oiowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce. Warszawa, VI 1996, s. 23..

(5) Kapitalludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... 4.. Jakościowe. cechy. kapitału. I. ludzkiego. o poziomie innowacyjności decyduje nie tylko stan zaawansowania nowych technologii, ale także zasób wiedzy i umiejętności poszczególnych pracowników. Szczególną rolę w tym zakresie pełni ta część kadry technicznej, która umożliwia funkcjonowanie wdrażanych technologii w przemyśle. Oddzielną grupę stanowią pracownicy naukowi zatrudnieni w centrach technologicznych, parkach naukowych i instytucjach badawczych, którzy tworzą nowe technologie. Ta znacznie węższa grupa specjalistów jest szczególnie istotna z punktu widzenia utrzymania wysokiego poziomu innowacyjności danej gospodarki. W związku z tym podejmowane są działania zmierzające do ograniczenia mobilności tej grupy pracowników, głównie poprzez wysokie gratyfikacje pieniężne. Emigracja zarobkowa wysoko kwalifikowanych kadr oprócz obniżenia potencjału innowacyjnego kraju związana jest także z utratą nakładów poniesionych na wyszkolenie tych kadr. Maksymalnie efektywne wykorzystanie wysoko kwalifikowanych pracowników w skali całego kraju nie jest możliwe bez interwencji państwa. Wynika to z faktu, iż zatrudnienie tego typu specjalistów często przekracza możliwości finansowe małych i średnich przedsiębiorstw. W wielu krajach udzielane są subwencje przeznaczone na zatrudnianie wysoko kwalifikowanych ekspertów 10 • Czynnik ludzki jest szczególnie istotny w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, tworzonych przez ludzi związanych ze środowiskiem naukowym. Istotną kwestią jest znalezienie odpowiednich proporcji pomiędzy zatrudnieniem w szeroko rozumianej sferze B + R a sektorami wykorzystującymi rezultaty ich badań. W krajach o ograniczonej liczbie wysoko wykwalifikowanych specjalistów zbyt rozbudowana sieć placówek naukowo-badawczych może niekorzystnie wpływać na dostępność specjalistów w różnych dziedzinach gospodarki. Ograniczona podaż wysoko wykwalifikowanych kadr ma także swój wymili' międzynarodowy. Szczególnie negatywny wpływ na tempo wzrostu gospodarczego państw rozwijających się ma zjawisko określane mianem "drenażu mózgów". Polega ono na przyciąganiu do krajów najbardziej rozwiniętych wysokiej klasy specjalistów z państw biedniejszych poprzez oferowanie atrakcyjnych świadczeń (wysokie wynagrodzenia, zakwaterowanie, stabilność zatrudnienia itp.). Zjawisko to nie tylko zmniejsza podaż na i tak niewielkim rynku specjalistów w krajach uboższych, ale także związane jest z utratą, ze społecznego punktu widzenia, nakładów poniesionych na wykształcenie emigrujących specjalistów. Ze względu na niski poziom szkolnictwa wyższego w tych krajach, specjaliści ci odbywali często szczególnie kosztowne studia zagraniczne. Na obecnym poziomie postępu technicznego następuje zmiana w proporcjach infrastruktury intelektualnej i materialnej na korzyść tej pierwszej. 10 Na przykład we Francji w ramach programu CIFRE pokrywane jest 75% kosztów osobowych, jakie ponosi przedsiębiorstwo przez 31ata w związku ze współpracą z placówką naukowo-badawczą,.

(6) I. Łukasz. Mamica. W sposób graficzny tendencję tę przedstawia rys l. Infrastrukturę intelektualną tworzy tzw. kapitał ludzki, na który składają się: zdolność do innowacji, wysoki poziom edukacji, zdolność do współpracy, umiejętność organizacji, zdolność systemu społecznego do odtwarzania i rozwoju kapitału ludzkiego".. Rys. l. Zmiany proporcji Źródło:. Infrastruktura materialna. Infrastruktura intelektualna. Infrastruktura. Infrastruktura. intelektualna. materifllna. pomiędzy infrastrukturą materialną. a intelektualną. T. Markowski, op. cit., s. 2.. W krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego szczególnie ważną odgrywa średni personeł techniczny i menedżerski. Od tej wlaśnie gmpy pracowników zależy zdolność danego kraju do absorpcji nowych technologii. Wysoko kwalifikowane kadry zatrudnione w sektorze B +R, stanowiące niewielką część wszystkich pracowników, można w szczególnych okolicznościach do danego kraju przyciągnąć z zewnątrz, oferując wysokie wynagrodzenia. W przypadku średniego personelu technicznego i menedżerskiego taka sytuacja jest w zasadzie niemożliwa. Klasycznym tego przyklademjest Iran, który w latach 70. na podstawie dewiz uzyskanych ze sprzedaży ropy naftowej prowadził intensywną politykę zakupu nowoczesnych technołogii. Jednak z powodu braku średniego personelu tec1micznego zakup tych technologii nie przyniósł zamierzonych rezultatów. Przypadek Iranu obrazuje, że nie ilość, lecz jakość siły roboczej decyduje przy zaawansowanym stanie technologii o poziomie rozwoju gospodarczego. Jakość siły roboczej determinowana jest w znacznej mierze przez funkcjonujący w danym kraju system edukacji. Niedostosowanie tego systemu do potrzeb gospodarki powoduje wzrost bezrobocia, a w skrajnych przypadkach może być barierą wzrostu gospodarczego. W Polsce na poziomie średniego szkolnictwa zawodowego obserwuje się zbyt wysoki odsetek absolwentów, którzy corocznie kończą szkoly o profilu rolniczym. W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się stały spadek zatmdnienia w rolnictwie na rzecz sektora usług, w którym znajduje zatrudnienie także znaczna część mieszkm\ców wsi. Wzrost wydajności w rolnictwie i względy opłacalności produkcji rolnej będą w najbliższych latach rolę. 11. T. Markowski, op. cit .. s. 2..

(7) Kopi/a/ludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... I. wymuszać przesunięcie znacznej części siły roboczej z tego sektora do innych działów gospodarki. Tak więc nie tylko poziom wyksztalcenia i kwalifikacji siły roboczej decyduje o jej przydatności, z punktu widzenia rozwoju gospodarczego, ale także rodzaj zawodu musi odpowiadać popytowi na pracę zgłaszanemu. ze strony gospodarki. Procesy demograficzne i ekonomiczne są ze sobą ściśle powiązane. Ogólna liczba ludno ści, a także jej struktura wiekowa w bezpośredni sposób wpływają na politykę gospodarczą państwa. Wzrost wydajności pracy i wprowadzanie nowoczesnych technologii znacznie obniżających popyt na silę roboczą, w sytuacji zbyt dużej liczby pracowników poszukujących pracy, pogarsza sytuację makroekonomiczną. Rozwój elektroniki i wzrost zastosowań komputerów w przemyśle powoduje zmiany w popycie na siłę roboczą. Powstające nowoczesne linie technologiczne nie wymagają już prawie żadnych pracowników fizycznych, a rola człowieka sprowadza się do nadzoru technicznego i projektowania, które również wspomagane jest komputerowo. "Dotychczasowy homo faber zastępowany jest przez homo dOCIUS, który wyposażony w techniki zwielokrotniające nie tylko pracę mięśni, ale przede wszystkim pracę umysłu zwiększa efektywność nowoczesnych systemów produkcji" 12. W niektórych przypadkach utrzymywanie nadmiernego zatrudnienia w pewnych sektorach gospodarki może nawet korzystniej wpływać na sytuację ekonomiczną w regionie niż konsekwencje wysokiego poziomu bezrobocia. Czynnik łudzki powinien być brany pod uwagę przy planowaniu tempa wzrostu gospodarczego i tworzeniu PKB, tak aby zapewnić optymalne wykorzystanie siły roboczej. Zapewnienie prawidłowych warunków rozwoju gospodarczego ze strony potencjału demograficznego w Polsce wymaga"; - zahamowania negatywnego trendu zmniejszającego się przyrostu ludności l4 , - poprawy jakości populacji i zmniejszenia skali inwalidztwa, - brania pod uwagę w tworzeniu strategii rozwojowej rozmieszczenia zasobów pracy w kraju, z podziałem na miasto i wieś. Szczególne znaczenie dla efektywnego wykorzystania kapitału ludzkiego ma mobilność rynku pracy. W perspektywie zachodzących zmian strukturalnych, których efektem jest zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie i przemyśle ciężkim, niezbędne jest takie uelastycznienie rynku pracy, aby był on zdolny do wchłonięcia nadwyżek siły roboczej z tych sektorów gospodarki. Elastyczny rynek pracy pozwoli na relokację czynników wytwórczych do branż bardziej konkurencyjnych. Kapitał ludzki, w kontekście konkurencyjności regionów, nie jest pojęciem statycznym. Należy go raczej traktować jako "zdolność regionu do rozszerzo121.. Kudrycka, MakroekonomiclIIe efekty postępu technicznego, Raporty - Studia nad kon-. kurencyjnością, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, nr 35, Warszawa 1995. 13 Z. Czyżowska, CZyI/nik ludzki ijego wykol'zystallie, Raporty - Studia nad strategiI},. Insty-. tut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawo t994, s. 48. 1<1 Do przyczyn tego zjawiska nalcżą: malejąca płodność kobiet, nadumieralność mężczytn w wieku produkcyjnym i wysoka śmiertelność SI)Owodowana chorobami cywilizacyjnymi ..

(8) I. Łukasz. Marnica. nej reprodukcji wysokiej jakości tego kapitału"J5. Dlatego też utrzymanie przez region wysokiej pozycji konkurencyjnej wymaga stałych nakładów w sferze nauki i szkolnictwa wyższego.. 5. Szkolnictwo. wyższe. Wraz z postępem naukowo"technicznym następuje wzrost znaczenia jakości pracy człowieka, jego wiedzy, zasobu umiejętności i zdolności do ciągłego dokształcania się. Z reguły raz zdobyte kwalifikacje nie wystarczają na całe życie zawodowe, niezbędna staje się otwartość umysłu na nowe rozwiązania techniczne lub organizacyjne. W oficjalnym dokumencie Unii Europejskiej stwierdza się, że "gospodarka oparta na kreatywności, rozszerzaniu i wykorzystywaniu wiedzy będzie jedną z podstawowych cech XXI wieku"J6. Szkolnictwo wyższe jest podstawowym ogniwem opartego na tym założe niu modelu gospodarki, zdolnym wykształcić kreatywne i wyposażone w odpowiedni zasób wiedzy jednostki. Wraz z ogólnym spadkiem popytu na pracę ludzką zwiększają się wymogi co do kwalifikacji pracowników. Najwyższy poziom rozwoju szkolnictwo wyższe w Europie osiągnęło w latach 60. Liczba studentów została w tym okresie zwielokrotniona. Umasowieniu szkolnictwa sprzyjały trzy cele J7 ; - ekonomiczny (rozszerzenie dostępu do szkół wyższych miało podnieść wartość kapitału ludzkiego poprzez wzrost ekonomicznej waltości i wydajności pracy), - respektowanie praw jednostki (zapewnienie każdej jednostce możliwości kształcenia na poziomie wyższym), - kształcenie dla demokracji (wyższy zasób wiedzy pozwala na lepsze peł nienie roli obywatela demokratycznego społeczeństwa). Idea zakładająca, że wydajność ekonomiczna jest bezpośrednio zależna od poziomu wykształcenia, została skorygowana pod wpływem kryzysu ekonomicznego pod koniec lat 70., którego objawem było m.in. zmniejszenie zapotrzebowania na kadry posiadające wyższe wykształcenie. Rządy państw Europy Zachodniej podjęły inicjatywy zmierzające do większego powiązania profilów i charakteru kształcenia wyższych uczelni z wymaganiami gospodarki. Wzrosła rola państwa w kreowaniu polityki edukacyjnej. Początek lat 80., związany z rosnącym zapotrzebowaniem na specjalistów, zgłaszanym przez wykorzystującą postęp technologiczny gospodarkę, wpłynął na zmiany w polityce rządowej w wielu krajach europejskich. Przejście od "pm\stwa inter15 T,. Markowski, op, cit., s. 3. White Paper on Growth, Competitivenes:,' and Developmem, The European Cornmission, Bruksela, XII 1993. 17 E. Wnuk-Lipińska,l1!1IOWaC)~llośĆ a konserwatyzm. Uczelnie polskie w procesie przemian społecznych, Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s. 20. 16.

(9) Kapitalludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... I. wencyjnego" do "państwa ułatwiającego" polegało na zmniejszeniu planowania i regulacji na rzecz wyznaczania ram funkcjonowania szkolnictwa i tworzenia metod oceny jego funkcjonowania 18. W rezultacie uczelnie wyższe otrzymały większą swobodę w kształtowaniu własnej polityki i musiały podjąć się w szerszym zakresie pełnienia funkcji menedżerskich, co było wymuszone niższymi nakładami ze środków publicznych. Poziom konkurencyjności gospodarki w dłuższym czasie zależny jest od dostępnej na rynku sity roboczej. Brak odpowiednich specjalistów, wymuszający ich sprowadzanie z zagranicy, z reguły podnosi koszty pracy i w konsekwencji zmniejsza konkurencyjność całego układu. Szkolnictwo wyższe, oprócz kształcenia wysoko kwalifikowanych kadr, jest także źródłem innowacji dla przemysłu. Obie te cechy dają podstawę do traktowania sieci szkolnictwa wyższego jako ważnej determinanty konkurencyjności, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym. Obecnie przygotowywana w Polsce reforma systemu edukacji wpłynie także na funkcjonowanie szkolnictwa wyższego. Memoriał Komitetu Prognoz "Polska w XXI wieku" postuluje konieczność rozwiązania czterech podstawowych problemów edukacji, takich jak '9 : - zasadnicze przekształcenie obecnych form kształcenia zawodowego (na rzecz kształcenia maksymalnie elastycznego), - upowszechnienie szkolnictwa ogólnokształcącego szczebla średniego kosztem wąskoprofilowego kształcenia zawodowego, - upowszechnienie wyższego wykształcenia, - masowy rozwój kształcenia ustawicznego (docelowo tą formą kształcenia powinna być objęta 1/3 populacji). Autorzy memoriału uważają, że powodzenie reformy zależy w głównej mierze od posiadania przez nauczycieli umiejętności rozwij ania "innowacyjnych indywidualności". Poziom szkolnictwa wyższego ma podstawowe znaczenie dla całego systemu edukacji, także ze względu na przygotowywanie przez szkoły wyższe kadr dla tego systemu. W większości państw OECD następuje w ostatnich latach redukcja nakła dów na sferę B + R. Coraz częściej środki na ten cel trafiają do szkół wyższych w formie zawieranych kontraktów, które preferują badania krótkoterminowe ukierunkowane na rynek. Jednocześnie następuje wzrost liczby zamówień na usługi o charakterze naukowo-badawczym ze strony przedsiębiorstw. Zwięk szające się znaczenie środków zewnętrznych, których wielkość znacząco może się zmieniać w czasie, wpływa destabilizująco na funkcjonowanie grup badawczych. W niektórych krajach ze środków rządowych finansowane jest tworzenie międzyuczelnianych centrów badawczych, by przeciwdziałać tego typu zjawiskom. Wzrasta znaczenie kooperacji pomiędzy ośrodkami uniwersytec18 G. Ncave, F.A. Vlln Vught, Promelheus Bond. The Challgillg Rellltiollship betweell Gove1'l1~ ment and Highel' Educatioll ill Western EUl'ope, Oxford 1991. 19 PoLska w XXI wieku, Memoriał Komitetu Prognoz przy prezydium PAN, Rola edukacji w kształtowaniu przyszłości Polski, Nauka, kwartalnik, nr 2, Ossolineum, Wrocław 1998, s. 65..

(10) I. LI/kasz Mamica. kimi i innymi placówkami o charakterze naukowo-badawczym, przyczyniając się do wzmocnienia krajowych systemów innowacyjnych. Istnieją trzy strumienie publicznego finansowania badań na poziomie uniwersyteckim: środki na działalność statutową, granty oraz kontrakty. Ze środ ków na działalność statutową najczęściej pokrywane są wydatki bieżące i pensje personelu. W krajach OECD zauważyć można tendencję do nieznacznego zmniejszania się znaczenia tego źródła finansowania. Pozostałe dwa strumienie finansowania publicznego są bardziej ukierunkowane - środki przeznaczane w ten sposób mają być wykorzystane na realizację określonych konkretnie w umowie, często zamawianych projektów badawczych. W państwach OECD finansowanie badań uniwersyteckich ze środków sektora prywatnego odbywa się na poziomie ok. 5%. Aby zwiększyć ten odsetek, jako jedno z kryteriów przyznawania środków na konkretny projekt ustala się możliwość współfinansowania go przez podmioty prywatne. Najlepsze wyniki w tym zakresie osiąga Kanada, gdzie w 1995 r. udział prac B + R realizowanych w sektorze szkolnictwa wyższego, finansowanych przez przedsiębiorstw a , wyniósł prawie 11 %20, natomiast drugie miejsce zajmowały Niemcy (8,7%). O wiele łatwiej niż na badania podstawowe, uczelnie pozyskują środki od sektora prywatnego na prowadzenie badań stosowanych i wdrożeń. Zaznaczający się od początku łat 90 . spadek nakładów rządowych na działalność badawczą na uniwersytetach może w dłuższym czasie zmniejszyć efektywność środ ków przeznaczanych na edukację poprzez zahamowanie dopływu nowej wiedzy. Krótkoterminowa polityka badawcza, wymuszana niejako przez konkretne zamówienia o krótkim zakresie czasowym , może doprowadzić do zaniku otwartego, perspektywicznego charakteru nauki. W dłuższym czasie rozwój nauki i technologii odbywa się z uwzględnieniem wyników badań podstawowych, które miały m.in. istotne znaczenie dla stworzenia podstaw technologii informatycznych. Transfer wiedzy staje się jedną z uprawomocnionych funkcji ucze łni obok funkcji tradycyjnych, takich jak tworzenie wiedzy (poprzez badania naukowe) i jej przekazywanie (kształcenie).. 6.. Innowacylność. Innowacyjność gospodarki jest jednym z podstawowych czynników kształ tujących poziom jej konkurencyjności. Innowacja to zastosowanie w działalno ści produkcyjnej i u s ługowej wyników badalI naukowych, które poprzez zmiany w technołogi i i technice przynoszą określone korzyści ekonomiczne 21 • Innowacje mogą więc dotyczyć usprawniania metod wytwarzania (innowacje procesowe),jak też wprowadzania nowych produktów i usług charakteryzujących się. OECD: STIU Dal.base, marzec 1997. S. Felbur . Postęp techniczny a Wltost gospodarczy Polski . Raporty - Studia nad Instylul Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1993, s. 66. 20. 21. strategią,.

(11) Kapita//lldzkijako podstawowy e/emellt kOllkurencyjności .... I. wyższymi parametrami użytkowymi (innowacje produktowe). Innowacja nie jest już pojedynczym wydarzeniem, lecz procesem. W tym znaczeniu zjawiska innowacyjne obejmują nie tylko końcowy efekt, jaki daje realizacja określonego rozwiązania technicznego, lecz także działania poprzedzające powstanie innowacji". Podkreślany jest także związek innowacji z procesem uczenia się. Innowacja jest definiowana jako "wprowadzenie do gospodarki nowej wiedzy lub nowych kombinacji wiedzy już istniejącej"2J. Zdefiniowana w ten sposób innowacja jest zintegrowanym procesem wprowadzania i rozprzestrzeniania się nowej wiedzy i w związku z tym nie można traktować innowacji jako konkretnego wydarzenia w czasie i przestrzeni. Nośnikami innowacji są: nakłady na badania i rozwój, licencje, patenty, wynalazki i inwestycje. Źródła innowacji można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Te pierwsze związane są z inwestycjami i rozwojem sektora B + R . Za źródlo zewnętrzne uznawany jest import wysoko zaawansowanych technologii. Działania o charakterze innowacyjnym związane są z dużymi nakładami i znacznym ryzykiem. Z tego względu wiele rządów decyduje się na podejmowanie działań mających wspierać innowacyjność rodzimej gospodarki. Interwencjonizm państw należą cych do Unii Europejskiej i OECD w zakresie kreowania innowacyjności może przyjmować następujące formy": - preferowanie subwencji badań naukowych i wdrożeń technicznych o znaczeniu strategicznym, - popieranie tych przedsięwzięć innowacyjnych, które związane są z obniżeniem energochłonności, zarówno w procesie produkcji,jak i w użytkowaniu kOlkowego wyrobu, - stymulowanie i przyspieszanie procesów odnowy majątku trwałego, - zaangażowanie państwa w programy rekonstrukcji tradycyjnych gałęzi przemysłu. Ze środków publicznych finansowane są także prace wdrożeniowe w przedsiębiorstwach branż uznanych za strategiczne dla rozwoju gospodarczego. Na. poziom innowacyjności wplywają również regulacje prawne dotyczące zasad amortyzowania majątku trwałego. Krótszy czas amortyzacji !llaszyn i urządzeń umożliwia częstszą jego wymianę. Także przepisy dotyczące parametrów technicznych produktów wprowadzanych na rynek mogą stać się elementem polityki proinnowacyjnej .. Innowacja nie jest tylko pojęciem technologicznym, związanym wyłącznie z wdrażaniem nowych technologii . Mimo iż podstawowe znaczenie dla powstawania innowacji ma dobrze rozwinięta działałność B + R, to jednak wprowadzanie innowacji związane jest także z działaniami w zakresie organi22 E. StawnSl, Przegląd podstawowych pojęć: innowacje, tral/sfer leciwo/aRii.. krajowy i reglaIwiny system inllowacji, polityka imlOwacyjlln [w:1 Instru/1/clltYJransferu tech1lologii i poblldzani(/ il/Ilowacji, Zespól Zadaniowy ds. Polilyki Stmkturalnej w Polsce, Wars zawa 1997. s. 10. 23. B. Grcgersen B. Johson. Lea/'Ilillg Ecollomies. bl1lovatioll Systems al/d Elłl'Opeall ll1tegraI. t;on, Regiollal Studies "Journal of the RegionIII Studics Association". July 1997. vol. 31 . s. 480. 24 S. F'clbur, op. cit., s. 86. I.

(12) I. Łukasz. Mamica. zacji, marketingu czy finansowania. Podręcznik wydany przez OECD poświę cony pomiarom zasobów przeznaczanych na badania i eksperymentalne prace rozwojowe poza działalnością B + R w procesie innowacji wyróżnia jeszcze sześć obszarów działań innowacyjnych, takich jak 25 : - wyposażenie w narzędzia i inżynieria przemysłowa, - uruchomienie produkcji i rozwój produkcji próbnej, - marketing nowych produktów, - nabycie niematerialnej technologii, - nabycie materialnej technologii, - projektowanie. Źródłem powstawania innowacji są nie tylko kontakty przedsiębiorstw z instytucjami badawczo-rozwojowymi, ale znaczna ich część jest rezultatem dostosowań technologii produktów do sygnałów pochodzących z rynku lub pod naciskiem konkurencji. Innowacje powstają w sprzyjającym im środowisku, posiadającym zarówno odpowiedni potencjał innowacyjny, jak i zdolność do kreowania synergii lokalnych (głównie poprzez relacje poziome występujące pomiędzy podmiotami)". Cechą takiego środowiska innowacyjnego jest koncentracja geograficzna podmiotów tworzących to środowisko, a także ich komplementarność funkcjonalna. Podkreślane znaczenie endogenicznych cech środowiska innowacyjnego musi być uzupełniane relacjami zewnętrznymi. Według autorów raportu "Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji" podnoszeniu efektywności gospodarowania poprzez innowacyjność i przedsiębiorczość sprzyjać będzie w Polsce kontynuacja reform instytucjonalno-rynkowych z ciągłym rozszerzaniem sektora prywatnego i otwieraniem gospodarki na rynki światowe 27 • Do najważniejszych zmian w polskiej gospodarce po 1989 r. w tym zakresie należy zaliczyć: prywatyzację i restrukturyzację gospodarki, wprowadzenie zasad konkurencji, liberalizację gospodarki oraz rozwój rynku kapitałowego. Regionalny system innowacyjny to "specyficzne forum współpracy różnego rodzaju organizacji i instytucji działających w regionie, których celem głów nym (lub jednym z celów) jest rozwój przedsiębiorczości i innowacji w regionie"". Wewnątrz tej struktury powstaje funkcjonalna sieć powiązań pomiędzy wszystkimi podmiotami związanymi z transferem technologii i tworzeniem innowacji, wspierająca wzrost efektywności kontaktów pomiędzy sferą nauki i gospodarki. System innowacyjny można określić jako system kreujący i dys2S GłówIle dejillicje i konwencje pomiaru badmf i eksperymentalnych prac rozwojowych (B + R), OECD, KBN, Warszawa 1996, s. 33. 26 I. Pietrzyk, Teclmopolie jako czynnik stymulowania illllowacji i rozwoju regio1lalnego [w:] Regio1lalne i lokalne uwarunkowania i czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski, Materia~ Iy pokonferencyjne, Łódź, 1-2 IV 1996, s. 5. 27 Synteza raportu grupy roboczej nr 3 "Instrumenty transferu technologii i pobudzania inna· wacj;", Zespól Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Warszawa, VI 1997, s. 14. 28 B, Stawasz, op. cit .. s. 25..

(13) Kapitalludzki jako podstawowy element kOllkurellcyjllości .... I. trybuujący wiedzę, wykorzystujący tę wiedzę poprzez wprowadzanie jej do gospodarki w formie innowacji podlegającej dyfuzji i transformacji w określoną wartość, np. międzynarodową konkurencyjność i wzrost gospodarczy29.. Realizacja procesów innowacyjnych jest determinowana przez30 : - rosnące koszty badań naukowych i prac rozwojowych, - skrócenie cyklu życia poszczególnych produktów i technologii, - wzrastającą kompleksowość nauki i techniki. Ze względu na wzrastające koszty działań innowacyjnych, mających na celu wypromowanie produktów konkurencyjnych na rynku, coraz większego znaczenia nabiera kwestia mechanizmu transferu rozwiązań innowacyjnych. Występowanie w danym regionie instytucji, w których tworzone są innowacje nie musi oznaczać, iż region ten charakteryzuje się wysokim poziomem wdrażanych innowacji. Aby taka korelacja istniała , niezbędne jest istnienie sprawnie działającego regionalnego systemu innowacyjnego, rozumianego jako "zbiór wzajemnie powiązanych instytucji, zlokalizowanych na określonym terytorium, działających na rzecz lub sprzyjających procesom innowacji i postępowi technologicznemu"31. System taki ma służyć wymianie informacji i kontaktom instytucji publicznych z sektorem prywatnym. Region w pojęciu regionalnego systemu innowacyjnego jest jednak czymś większym od jednostki administracyjnej, jaką stanowiło województwo przed 1999 r. W praktyce regiony w tym kontekście to obszary, na jakie oddziaływają duże agłome racje miejskie posiadające odpowiedni potencjał naukowo-badawczy. Pobudzanie popytu w sferze zaawansowanych technologii ze strony pań stwa bardzo często przyjmuje postać zamówień rządowych, zwłaszcza od sektora przemysłu zbrojeniowego. Występowanie tego typu sektora w danym regionie, mogącego się dynamicznie rozwijać dzięki zbytowi na swoje produkty, jest impulsem prorozwojowym dla całego regionu, a wiele nowych rozwiązań technologicznych znajduje zastosowanie w przemyśle cywilnym. Podstawową rolę w koordynowaniu polityki proinnowacyjnej ma spełniać w Polsce powalana w 19961'. Agencja Techniki i Technologii. Z punktu widzenia potencjału innowacyjnego kraju (regionu) zatrudnianie wysoko kwalifikowanych specjalistów na stałe mieszkających w danym kraju (regionie) jest dzialaniem pozytywnym i przynoszącym nie tylko bieżące, ale i długotrwale korzyści. Zasób wiedzy i doświadczeń zdobyty przez tego typu specjalistów podczas współpracy z danym przedsiębiorstwem zostaje wykorzystany w innych projektach, przyczyniając się do powstania regionalnej (krajowej) sieci powiązań o charakterze innowacyjnym. Istnienie tego typu sieci postrzegane jest jako podsta29 B. Grcgcrsen. B. Johsall, op. cit., s. 482. 30 K. Matusiak, Uwarunkowallia wspierania postępu techllologiclIIego w Polsce w warWlw kacI! transformacji - kontekst regionalny [w:] Regionalne i lokalne uwarunkowania i cZyllniki ,'estrl/ktu/'Ylacji gospodarki Polski, M.terialy pokonferencyjne,l:.6dt, 1-2 IV 1996, s. 2. li Program wspieralTia rozwoju instytucji regionalnych, działających na rzecz transferu tcch IIO/ogU, Ministerstwo Przemysiu i Handlu, Warszawa 1996, s. 271. w.

(14) I. Łukasz. Mamica. wowy element kształtujący konkurencyjność układów regionalnych". Analiza doświadczeń pm\stw znacznie zaawansowanych technologicznie wskazuje, iż do osiągnięcia wysokiego poziomu innowacyjności gospodarki nie wystarczy nawet znaczna liczba samodzielnych ośrodków typu B + R,jak i tych zlokalizowanych w przedsiębiorstwach. Równie ważne jest zaistnienie sieci wymiany informacji i powiązań pomiędzy tymi podmiotami. Z tego właśnie powodu angażowanie wysoko kwalifikowanych specjalistów przez przedsiębiorstwa służy powstawaniu powiązań interpersonalnych, tak istotnych dla osiągnięcia wysokiego poziomu innowacyjności całego układu.. 7. Syntetyc:&ny. wskaźnik konkurencyJności. Do opisywania wybranych zagadnień poziomu konkurencyjności wykorzystać można wskaźnik syntetyczny, budowany z wykorzystaniem maksymalnego rozstępu wartości poszczególnych cech. Przyjmuje on postać 33 :. gdzie:. Wj - syntetyczny wskaźnik konkurencyjności, zij - wartość j-tej standaryzowanej cechy diagnostycznej w i-tym obiekcie, m -liczba cech diagnostycznych. Doprowadzenie danych do. porównywalności. odbywa. się według następu. jących formuł: Zj. Zj. X{-X min. = 100 x -x w przypadku stymulant, max min X max -Xi. = 100 . '. xmax. -xmin. w przypadku destymulant.. Wskaźnik ten pozwala na stworzenie rankingu klasyfikowanych obiektów (regionów) ze względu na poziom analizowanego zjawiska, Im większa wartość wskaźnika, tym dany obiekt jest lepiej rozwinięty ze względu na rozważane cechy, i tym samych obiekt ten charakteryzuje się wyższym poziomem konkurencyjności. Maksymalna wartość tego wskaźnika wynosi 100, minimalna zaś O. Wraz ze zmniejszaniem się jego poziomu wzrasta różnica pomię dzy danym obiektem a obiektem optymalnym,. 32 B, Gruchman, Nowy paradygmat rozwoju regionalnego, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", UAM w Poznaniu, z. 2, Poznań 1992, s. 19-24. 33 T. Michalski, Metody taksonomiczne IV badalliach kOllkurellcyjllościgospodarek. "GOSPOM darka Narodowa" 1996, nr 3, s. 20..

(15) I. Kapitalludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... 8. Charakterystyka polskich wolewództw ze na kapitał ludzki. względu. Konsekwencją funkcjonującego od stycznia 1999 r. nowego podzialu administracyjnego kraju są także zmiany w sposobie klasyfikowania danych przez Główny Urząd Statystyczny. Dostępne obecnie dane statystyczne w ukladzie 16 dużych regionów są jeszcze stosunkowo ograniczone. Fakt ten w pewnym stopniu wpłynąl na dobór cech wykorzystanych do skonstruowania wykorzystanego w tej pracy wskaźnika syntetycznego. Ze względu na szczególną rolę, jaką pelni szkolnictwo wyższe w tworzeniu podstaw konkurencyjności regionów zostało ono omówione odrębnie, czego konsekwencją jest opracowanie oddzielnego wskaźnika syntetycznego w tym zakresie. Przy konstruowaniu cech dotyczących kapitału ludzkiego (z pominięciem szkolnictwa wyższego) wykorzystano dane charakteryzujące stopień skolaryzacji na poziomie szkól średnich". Ze względu na ogólne. tendencje w krajach wysoko rozwiniętych w zakresie wzrostu znaczenia sektora usług, poziom zatrudnienia w usługach rynkowych został wykorzystany jako stymulanta przy konstruowaniu wskaź nika syntetycznego. W szczególności prezentowany wskaźnik W j utworzony został na podstawie takich cech, jak": - stosunek liczby uczniów liceów ogólnokształcących do ogólnej liczby ludności w regionie (stan na początek roku szkolnego 1997/1998), - stosunek liczby uczniów szkól średnich technicznych do ogólnej liczby ludności w regionie (stan na początek roku szkolnego 1997/1998), - stosunek liczby pracujących poza rolnictwem indywidualnym w 1997 l'. w uslugach rynkowych do ogólnej liczby ludności w regionie. Wszystkie trzy wymienione cechy zostały uznane za stymulanty.. Tabela I. Wskaźnik syntetyczny dotyczący kapitalu ludzkiego wedlug województw Lp. l 2 3. 4. 5 6 7 8 Źródło:. Województwo. Mazowieckie Lubelskie Lubuskie Podkarpackie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Świętok.-zyskie. Pomorskie. Wsknżnik. syntetyczny 57,2 52,S 49,3 43,7 43,7 43,6 42,9 42,4. Lp.. Województwo. 9. Wannil\sko-mazurskie. W sknźnik. syntetyczny. 10 II. Dolnoślqskie. 12 13 14 15 16. Podlaskie Kujawsko-pomorskie Malopolskie. 40,S 40,1 36,9 34,2 33.6 31.0. Łódzkie. 19,0". Opolskie. t5,4. Śląskie. obliczenia własne,. 34 Ze względu na wspomniane wyżej ograniczenia vi materiale statystycznym, wykorzystano stosunek uczących się w danym typie szkól do calkowitej liczby mieszknliców województwa, a nie w stosunku do liczby młodzieży w wieku odpowiadającym temu poziomowi ksztalqcnin. J,S Polska", "owym podziale tery/orialllym, GUS, Warszawa 1998 ..

(16) I. Łukasz. wskaźnik. syntetyczny. ~. ~. 20 O. Rys. 2. Mapa charakteryzująca wskaźnik syntetyczny dotyczący według województw Żródło:. Mamica. kapitału. ludzkiego. obliczenia własne.. Pierwsze miejsce w rankingu województw ze względu na poziom syntetycznego wskaźnika charakteryzującego poziom kapitału ludzkiego zajmuje województwo mazowieckie (wartość wskaźnika ponad 57). Na drugiej pozycji znajduje się województwo lubelskie, zawdzięczające tak wysoką lokatę najwyższemu w całym kraju stosunkowi liczby uczniów liceów ogólnokształcą cych do ogólnej liczby ludności w regionie. Patrząc na mapę Polski charakteryzującą poziom kapitału ludzkiego, można zauważyć, że stosunkowo wysokie wartości omawianego wskaźnika osiągają województwa położone w północno -zachodniej części kraju (rys. 2). Szczególnie korzystnie w tej grupie wypada województwo lubuskie lokujące się na trzeciej pozycji w rankingu. Regiony o naj niższym poziomie wskaźnika syntetycznego to województwa łódzkie i opolskie. Tak niska lokata województwa łódzkiego spowodowana jest najniższym w skali kraju stosunkiem liczby uczniów szkół technicznych do ogólnej liczby ludności, choć także stosnnek liczby uczących się tam uczniów liceów ogólnokształcących do ogólnej liczby ludności jest nieznacznie niższy niż średnia krajowa. Stosunkowo niskie miejsce w tej klasyfikacji zajęło województwo małopolskie (wskaźnik syntetyczny 31), choć należy pamiętać, że.

(17) I. Kapitalllldzki jako podstawowy element konkurencyjn ości .... różnice w poziomie wskaźnika syntetycznego pomiędzy województwami znajdującymi się wyżej w tej klasyfikacji nie są zbyt znaczące. Szczegółowe infor-. macje na ten temat przedstawia tabela 1.. 9. Charakterystyka polskich wolewództw ze na potenclal szkolnictwa wyższego. względu. Prezentowany wskaźnik Wj dotyczący potencjału polskich regionów w aspekcie szkolnictwa wyższego utworzony został na podstawie takich cech,jak"; -liczba szkół wyższych w regionie w stosunku do liczby mieszkańców, - liczba nauczycieli akademickich w regionie w stosunku do liczby mieszkańc ów,. -liczba studentów w regionie w stosunku do liczby mieszkańców. Wszystkie trzy wymienione cechy zostały uznane za stymulanty.. ws kaźnik. syntetyczny 50. 1 ;ZS~G. 40 20. O. Rys. 3. Mapa charakteryzująca wskaźnik syntetyczny dotyczący szkolnictwa wyższego według województw Zr6dlo: obliczenia wlasnc. 36 Polska. w nowym podziale ....

(18) I. Łukasz. Tabela 2. Mapa. charakteryzująca wskaźnik. wyższego według. Lp.. Malllica. syntetyczny dotyczący szkolnictwa. województw. Województwo. Wskaźnik. syntetyczny. Lp.. Województwo. 35,3 29,0 21,3 20,3 15,2. I. Mazowieckie. 92,4. 9. 2 3 4 5. Malopolskie. 66,4. 10. Zachodniopomorskie. II. Kujawsko-pomorskie. 12. Świętokrzyskie. !3. Lubuskie Warmińsko-mazurskie. 9,9. Opolskie Podkarpackie. 5,8 5,0. 6. Łódzkie. 65,9 50,1 47,1 42,3. 7 8. Pomorskie. 41,4. 14 15. Wielkopolskie. 40,8. 16. Żródlo:. Podlaskie Dolnoślijskie. Lubelskie. Wskaźnik. syntetyczny. Śląskie. obliczenia wlasne.. Zdecydowanie najwyższym potencjalem w zakresie szkolnictwa wyższego charakteryzuje s ię województwo mazowieckie, osiągające wartość wskaźnika syntetycznego ponad 92, O poziomie dominacji tego regionu może świadczyć fakt, że drugie z kolei w rankingu województwo małopolskie cechuje się blisko o jedną trzecią niższym poziomem wskaźnika, Co ciekawe, zbliżony potencjał do Małopolski w tym zakresie charakteryzuje województwo zachodniopomorskie. Przyjęcie w budowie wskaźnika syntetycznego odniesienia poszczególnych cech charakteryzujących potencjał szkolnictwa wyższego w stosunku do liczby mieszkaticów spowodowało jednak, że województwo śląskie, mimo iż w wartościach bezwzględnych posiada wysoki udział szkół wyższych w regionie, znaczącą liczbę nauczycieli akademickich i studentów, ze względu na dużą liczbę ludności znalazło się dopiero na ID, pozycji w rankingu, Stosunkowo wysokie lokaty (wskaźnik syntetyczny powyżej 47) zajęły także województwa podlaskie i dolnośląskie, Analizując mapę Polski, charakteryzującą potencjał województw w aspekcie szkolnictwa wyższego, można zauważyć, że najniższy wskaźnik syntetyczny charakteryzuje regiony przygraniczne, tj, województwa: warmińsko-mazurskie, podkarpackie, opolskie oraz zajmujące ostatnie miejsce w rankingu województwo podkarpackie ze wskaźnikiem syntetycznym 5. Szczegółowe dane na ten temat zawiera tabela 2 oraz rys. 3, Literatura Broszkiewicz R 'I Zróżnicowallie poziomu konkurencyjności województw DoJllego Śląska [w:] Zr6inicowanie poziomu konkurencyjllości wojew6dztw Polski potlldlliowej, Materiały Z konferencji, pod red. A. Klasika, A. Kuźnika, AR w Katowicach, Katowice 1997. Czyżowska Z., CzynIlik llldzki i jego wykorzystanie, Raporty - Studia nad strategią, Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych, Warszawa 1994. Felbur, S., Postęp techllicZ/lY a wzrost gospodarczy Polski, Raporty - Studia nad strategią, Instytut Rozwoju i Stndiów Strategicznych, Warszawa 1993. Gt6wne defillicje i kollwencje pomiaru badalf i eksperymelllaln)'ch prac rozwojowych (B + Ri, OECD, KBN, Warszawa ł996 ..

(19) I. Kapitał ludzki jako podstawowy element konkurencyjności .... Gregersen B., Johson B. , Learning Economies, lmlOVQt;oll Systems alld Europeallllllegra · lioll, Region"1 Studies, ,,Joumai of the Regional Studies Association", July 1997, vol. 31. Gruchman B Nowy paradygmat rozwoju regionalnego, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", UAM w Poznalliu , z. 2, Pozna ń 1992. Hausner J., Postfordowski paradygmat przemyslowy , "Gospodarka Narodowa" 1994, nr 4. Kudrycka L, Makroekonomiczne efekty postępu technicznego, Raporty - Studia nad konkurencyjnością , Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznyc h, nr 35, Warszawa 1995. Markowski T., Od konkurencji zasobów do konkurencji regionów [w:] Regionalne i lokalne uwarunkowania i czynniki restrukturyzacji gospodarki Polski, Materiały pokonferencyjne, Łódź , 1-2 IV 1996. Ot. MHtusiak K. Uwarunkowania wspierania postępll lechn ologic'l.l!ego w Pol.'1ce Wwarunkach transformacji - kontekst regionalny [w:] Regiotlallle i lokalne uwarunkowania i czynniki t. restmkturyzacji gospodarki Polski, Materiały pokonferencyj ne, Łódź, 1-2 IV 1996. 't IV badaniach konk urencyjności gospodarek, "GosPOM darka Narodowa" 1996, nr 3. Ne.ve G., Vught FA van, Prometll eus Bond. Tlle Cllallgillg Relationship beMeell Govenzment mul Higher Educatioll iu Western Europe, Oxford 199 1. Pietrzyk 1., Tecllllopolie jako czynnik stymulowania innowacji i rozwoju regionalnego [w:] Regionallle i lokalne uwarunkowania; czynniki reslrukturyzacji gospodarki Polski, Materiały pokonferencyjne, Łódź, 1-2 IV ł9 96. Polska w nowym podziale terytorialnym, GUS, Warszawa 1998 . Po lska w XXI wieku, Memorial Komitetu Prognoz przy prezydium PAN, Rola edukacji w kształtowaniu przyszłości Polski, Nauka, kwartalnik, nr 2, Ossolineum, Wrocław 1998.. Michalski T Metody taksollomicwe. Program wJpierallia rozwoju i1lStytucji regionalnych, działających 110 rzecz Iransferu technologii, Ministerstwo Przemysłu i Handlu, Warszawa 1996. Synteza raportu grupy roboczej nr 3 "Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji", Zespół Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce, Warszawa, VI 1997. Stawasz E" Przegląd podstawowych pojęć: innowacj e, tra",!er technologii, krajowy i regionalny system innowacji, polityka innowacyjna [w:] Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji, Zespół Zadaniowy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa 1997. Szlachta J., Regionalny wymiar k01lku,.ellcyj"o.~ci gospodarki, "Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", UAM w Poznaniu, z. 3, Po znań 1996.. White Paper on Growth, Competitivel1ess a"d Developmellt, The European Commision, Bntkseła,. XII 1993.. Wnuk-Lipińska E.,/mlOwacyj1lość. a kOllscn vatYVII . Uczelnie polskie w procesie przemian Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wy ższego Uni wersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.. spolecVlych, Centrum. Badań. Wspieranie rozwoju regiollalnego przez centralne organy pmistwa - raport uzup elniają cy, Zespół. Zadaniowy ds. Rozwoju Regionalnego w Polsce , Warszawa , VI 1996.. Human Capltal as a Basic Component of the Competitlveness of Reglons. In this article, the author analyses certa in nspecls of competitiveness, including dcmographic potential, higher education and innovation. Prior to these reflections, he. prescnts vnrious definitions of region al competitiveness. Using. fi. composite indicator of. competitiveness, the author classifies Polish regions - based on the country's system of 16.

(20) I. Łukasz. Mamica. voivodships - according to human capital and higher educ.tion levels. He uses these c.lculations to construct maps of Poland that take into .ccount differences between regions. in these areas af competitiveness. In bath cases, the Mazowieckie voivodship is the elear leader in Poland, whiJe the Opolskie voivodship is ranked 10wesL.

(21)