Z MINIONYCH CZASÓW Na wyżynach polskiej geologii

Na wy¿ynach polskiej geologii

Jerzy B. Miecznik

A b s t r a c t. The times of the loss of the Polish statehood in the 19th century to early 20th century did not favour the development of Polish geology. This development began in the interwar years, and it considerably accelerated after World War II as a result of both the Soviet concept to develop a huge heavy industry sector in Poland and the need to create an appropriate resource base. The funding for research and geological exploration was highly increased, and the period of great discoveries of raw materials commenced. Large academic centres of geology developed in Warsaw and Kraków, where excellent scientific schools were established around outstanding scien-tists. The leading ones included the Polish school of sedimentology and, more broadly, of geology, established by Professor Marian Ksi¹¿kiewicz (1906–1981) at the Jagiellonian University in Kraków, and the school of paleontol-ogy developed by Professor Roman Koz³owski (1889–1977) in Warsaw. Their achievements, despite the political isolation of Poland, quickly became well-known abroad and influenced the development of world science.

Keywords: Polish school of sedimentology of Professor M. Ksi¹¿kiewicz, flysch geology, tectogenesis of the Carpathians, Polish school of paleontology of Professor R. Koz³owski, graptolites

Rozwój polskiej myœli geologicznej, która na dobre zaczê³a siê rodziæ w czasach stanis³awowskich, kiedy to podjêto reformy edukacji i gospodarki, aby ratowaæ zagro¿ony byt pañstwowy, napotyka³ w minionych dwóch stuleciach wiele przeszkód wynikaj¹cych z trudnych losów naszego kraju. Trwa³ on i po upadku Rzeczypospolitej, pocz¹tkowo z pomoc¹ Niemców z Freibergu, sprowadzo-nych przez Stanis³awa Staszica do Szko³y Akademiczno--Górniczej w Kielcach, z Jerzym Bogumi³em Puschem na czele. By³y to czasy pierwszej rewolucji przemys³owej w Europie Zachodniej i rosn¹cego zapotrzebowania na su-rowce mineralne. Wielka rola przypad³a Ludwikowi Zejsz-nerowi, który przez wiele lat kontynuowa³ rozpoczête przez Puscha systematyczne badania, tworz¹c fundamenty wiedzy o budowie geologicznej Polski (Samsonowicz, 1948; Garbowska, 1998; Graniczny i in., 2007a; Wójcik, 2011). Rozwój polskiej geologii by³ wówczas uzale¿niony od bie¿¹cych wydarzeñ politycznych i przebiega³ poza g³ównym nurtem œwiatowej nauki, ale prowadzi³ niejedno-krotnie do osi¹gniêæ na najwy¿szym poziomie. Najtrud-niejszy by³ okres miêdzy powstaniami 1831 i 1863. Roz-wój ten znacz¹ indywidualne zas³ugi najwybitniejszych uczonych: Józefa Morozewicza, Stanis³awa Józefa Thu-gutta, Rudolfa Zubera, Józefa Grzybowskiego, Mieczy-s³awa Limanowskiego i innych. Pomijam tu geologów na obczyŸnie, dzia³aj¹cych w oderwaniu od kraju. By³y te¿ bardzo udane przedsiêwziêcia zespo³owe, jak realizacja „Atlasu geologicznego Galicji”, owocne czasy profesury W³adys³awa Szajnochy na Uniwersytecie Jagielloñskim i lata pracy profesora Morozewicza na tej uczelni, który stworzy³ wtedy nowoczesn¹ szko³ê petrografii i mineralo-gii polskiej (Tokarski, 1948; Czarniecki, 1964; Graniczny i in., 2007b; Miecznik, 2010).

Wydarzenia roku 1918 sta³y siê sygna³em dla Polaków za granic¹ do powrotu do odradzaj¹cej siê

Rzeczypospoli-tej. By³o to niezwykle wa¿ne wobec szczup³oœci krajo-wych kadr naukokrajo-wych i in¿ynierskich. Wœród powra-caj¹cych geologów znalaz³y siê tak wybitne postacie, jak: Karol Bohdanowicz, Konstanty To³wiñski, Arnold Sarjusz Makowski, Ferdynand Rabowski, Roman Koz³owski, Sta-nis³aw Doktorowicz-Hrebnicki i inni. Stworzenie struktur organizacyjnych dla dzia³alnoœci edukacyjnej i naukowo--badawczej w geologii – m.in. powo³anie Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, otwarcie Akade-mii Górniczej w Krakowie, utworzenie katedr geologii na niektórych uczelniach, w wyniku czego w kraju powsta³o ogó³em osiem uczelni z katedrami geologii – sprzyja³o dal-szemu rozwojowi nauk o Ziemi. Jednak œrodki finansowe, jakie trafia³y na ten cel z kasy podnosz¹cego siê z upadku pañstwa, by³y sk¹pe.

Na bardziej spektakularne osi¹gniêcia naukowe pol-skiej geologii trzeba by³o jeszcze czekaæ ponad dwie deka-dy. Zaczê³y siê one po wojnie, w latach tê¿enia w Polsce stalinizmu.

W 1945 roku powróci³ do Krakowa na Uniwersytet Jagielloñski, niespe³na 40-letni, ale ju¿ z powa¿nym dorobkiem naukowym, geolog karpacki dr hab. Marian Ksi¹¿kiewicz (1906–1981), uczeñ profesorów W³adys³awa Szajnochy i Jana Nowaka. W 1939 roku na zlecenie Mini-sterstwa Spraw Zagranicznych wyjecha³ on na badania geologiczne do Portugalskiej Afryki Wschodniej (Mozam-bik) (Ksi¹¿kiewicz, 1958), po wybuchu wojny przedosta³ siê do Francji, wst¹pi³ do Wojska Polskiego, a po klêsce Francji zosta³ ewakuowany do Anglii. Jako wysokiej klasy specjalista zosta³ skierowany do s³u¿by kartograficznej, od 1943 roku pracowa³ w Funduszu Kultury Narodowej, potem w emigracyjnym Ministerstwie Oœwiaty, a w koñcu wyk³ada³ w Birmingham dla tych studentów Akademii Górniczej, których los wojenny rzuci³ na Zachód (Znosko, 1983).

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jerzy.miecznik@pgi.gov.pl.

W 1946 roku Ksi¹¿kiewicz zosta³ profesorem UJ, obej-muj¹c tam kierownictwo Zak³adu Geologii. Powróci³ do uprawianej przed wojn¹ tematyki karpackiej i podj¹³ bada-nia sedymentologiczne fliszu. Sedymentologia by³a wtedy dziedzin¹ raczkuj¹c¹. Ma³o znan¹ koncepcjê pr¹dów zawiesinowych Ksi¹¿kiewicz rozwin¹³ i jako pierwszy zastosowa³ do utworów fliszowych, które s¹ typowe dla Alp i wszystkich wiêkszych ³añcuchów górskich na œwie-cie. Nic dziwnego, ¿e og³oszone przez niego wyniki

zna-laz³y natychmiastowy i ¿ywy oddŸwiêk za granic¹ (D¿u³yñski, 1996). Badania sedymentologiczne i paleogeo-graficzne fliszu (Ksi¹¿kiewicz, 1954, 1956a, b, 1958a, b; D¿u³yñski i in., 1959; Ksi¹¿kiewicz, 1960a, b) doprowa-dzi³y do opracowania przez profesora Ksi¹¿kiewicza wraz z grup¹ uczniów i wspó³pracowników znakomitego „Atla-su paleogeograficznego polskich Karpat zewnêtrznych w skali 1 : 600 000 dla kredy i starszego trzeciorzêdu” (1962), który jest pierwszym tego rodzaju wzorcowym opracowa-niem w literaturze geologicznej œwiata, a zarazem jednym z najcenniejszych i najoryginalniejszych osi¹gniêæ polskiej myœli geologicznej (Znosko, 1983). W wydanej wiele lat póŸniej monografii „Evolution of clastic sedimentology” Okady i Kenyon-Smitha (2005) mapy paleogeograficzne Ksi¹¿kiewicza s¹ podane jako przyk³ad doskona³ej analizy facjalnej basenów fliszowych. Badania sedymentologicz-ne przynios³y Ksi¹¿kiewiczowi miêdzynarodow¹ s³awê i pozycjê œwiatowego autorytetu w dziedzinie geologii fli-szu. Zachêcaj¹c do tych badañ swoich uczniów i wspó³pra-cowników stworzy³ szko³ê znan¹ w œwiatowej literaturze jako „polska szko³a sedymentologiczna” (D¿u³yñski, 1982, 1996, 2000; Znosko, 1981, 1983). Szko³a odnios³a spekta-kularny sukces mimo podjêtej w 1951 roku decyzji w³adz o zamkniêciu studiów geologicznych na UJ, o czym bêdzie jeszcze mowa. Wœród przedstawicieli szko³y szczególne miejsce przypad³o profesorowi Stanis³awowi D¿u³yñskie-mu, pionierowi sedymentologii eksperymentalnej.

Ryc. 2. Na XXXIV ZjeŸdzie PTG w Sanoku w 1961 r. Od lewej: Wies³aw Nowak, Józef Go³¹b, Kazimierz ¯ytko (poni¿ej w berecie),

Jadwiga Burtan, Marian Ksi¹¿kiewicz (w kapeluszu), Marian Kamieñski, Józef Jakub Zieliñski (poni¿ej), Feliks Mitura (z przodu), Stanis³aw Wdowiarz (w kapeluszu), Stanis³aw Krajewski (z brod¹), Zbigniew Obuchowicz (poni¿ej), Zbigniew Romuald Olewicz (w berecie) i Stanis³aw Depowski (w berecie)

Ryc. 1. Na XI ZjeŸdzie Naukowym PTG w Nowogródku w 1931 r.

Od prawej: Marian Ksi¹¿kiewicz, Kazimierz Maœlankiewicz, Stanis³aw Soko³owski. Ryc. 1–3 fot ze zbiorów PAN Muzeum Ziemi

Niechêtny przeniesieniu Zak³adu Geologii z UJ do Akademii Górniczo-Hutniczej Ksi¹¿kiewicz zwi¹za³ siê z Oddzia³em Karpackim Instytutu Geologicznego, zacho-wuj¹c czêœæ etatu na uczelni. W latach 1953–1960, jako kierownik oddzia³u, rozwin¹³ badania karpackie, anga¿uj¹c w nie grono swoich uczniów, zarówno z uniwersytetu, jak i z AGH. W drugiej po³owie lat 50. i w latach 60. XX w., po tzw. odwil¿y paŸdziernikowej, reaktywowana Katedra Geologii UJ (nadal bez prawa kszta³cenia geologów) by³a odwiedzana przez geologów z ca³ego œwiata, którzy chcieli pojechaæ w teren, by zobaczyæ karpacki flisz i wys³uchaæ objaœnieñ profesora Ksi¹¿kiewicza (D¿u³yñski, 1996) oraz zapoznaæ siê z najnowszymi badaniami Stanis³awa D¿u³yñskiego, który szybko sta³ siê uczonym o miêdzyna-rodowej renomie.

Jednoczeœnie z badaniami sedymentologicznymi Ksi¹¿-kiewicz prowadzi³ nowatorskie badania skamienia³oœci œladowych w utworach fliszowych, a jego monografia hie-roglifów organicznych, oparta na ogromnej kolekcji oka-zów, które zebra³ podczas prac terenowych, sta³a siê g³oœnym wydarzeniem i nale¿y do klasyki œwiatowej ich-nologii (Ksi¹¿kiewicz, 1977).

By³ Profesor Ksi¹¿kiewicz wybitnym geologiem tere-nowym, który kartografiê geologiczn¹ uwa¿a³ za podsta-wow¹ pracê naukow¹ geologa, autorem znakomitych map geologicznych Karpat (arkusze: Wadowice, Zawoja, Sucha oraz okolice Cieszyna, wszystkie w skali 1 : 50 000). Oso-biœcie zajmowa³ siê oznaczaniem makro- i mikrofauny, biostratygrafi¹, interpretacj¹ i syntez¹ obserwacji sedy-mentologicznych, paleogeograficznych i tektonicznych. Wszechstronne badania w Beskidach Zachodnich umo¿li-wi³y mu rozwik³anie zasadniczych problemów ich skom-plikowanej budowy geologicznej. Zwieñczeniem badañ sta³a siê znakomita synteza geologii Karpat pt. „Tektonika Karpat” (Ksi¹¿kiewicz, 1972). Jej anglojêzyczn¹ wersjê (1977) Marian Ksi¹¿kiewicz uzupe³ni³ o swoje oryginalne pogl¹dy na geodynamikê Karpat w œwietle tektoniki p³yt. Stworzony model tektoniczny Karpat wywo³a³ ¿ywe zain-teresowanie wœród geologów zajmuj¹cych siê alpidami, zw³aszcza w krajach karpackich i alpejskich (Znosko, 1983).

Jako wybitny nauczyciel profesor Ksi¹¿kiewicz by³ autorem cenionych podrêczników akademickich. Jego „Geologia dynamiczna” mia³a 5 wydañ, ostatnie w 1979 roku w nak³adzie 10 000 egzemplarzy (!) i wci¹¿ jest ksi¹¿k¹ poszukiwan¹. Szkoda, ¿e ten znakomity podrêcz-nik nie ma kolejnych aktualizowanych wydañ.

Marian Ksi¹¿kiewicz zas³u¿y³ siê nie tylko jako twórca „polskiej szko³y sedymentologii”, równolegle istnieje pojêcie „szko³y Ksi¹¿kiewicza”, które obejmuje tak¿e inne dziedziny geologii. Profesor Stanis³aw D¿u³yñski (1982) wspomina³: „Marian Ksi¹¿kiewicz by³ cz³owiekiem ogrom-nej wiedzy, wiedzy przemyœlaogrom-nej i stale wzbogacaogrom-nej codziennym czytaniem najnowszej literatury geologicznej. Tê wiedzê umia³ przekazywaæ uczniom. By³ niezrówna-nym wyk³adowc¹. Nic dziwnego, ¿e na jego wyk³ady t³umnie przychodzi³a m³odzie¿ akademicka2

. Owa wszech-stronna i g³êboka wiedza pozwala³a Mu na wskazywanie

innym tematów prac geologicznych nie tylko w zakresie Jego w³asnych badañ, ale równie¿ w tych dziedzinach geo-logii, którymi osobiœcie siê nie zajmowa³. Jego wybór oka-zywa³ siê zawsze trafny. Wskaoka-zywa³ tematy wa¿ne i nowe, a do podejmowania ich zachêca³ ju¿ magistrantów. (...) By³ ogromnym autorytetem, ale swojego zdania nikomu nie narzuca³. S³u¿y³ ¿yczliw¹ rad¹ i zawsze owocn¹ dyskusj¹, szczególnie po przed³o¿eniu Mu gotowej pracy. Niejedno-krotnie, w wyniku takiej dyskusji, praca nabiera³a nowego wymiaru, w którym mieœci³ siê osobisty wk³ad profesora Ksi¹¿kiewicza. Dla postronnych ten wk³ad by³ niewidocz-ny, gdy¿ do publikowanych prac swoich wychowanków profesor Ksi¹¿kiewicz nigdy w³asnego nazwiska nie dopi-sywa³, uwa¿aj¹c to za uw³aczaj¹ce etyce”.

„Niezwyk³a to by³a szko³a!” – pisa³ profesor Jerzy Zno-sko (1983), inny wybitny uczeñ – „By³a ona i jest nadal pojêciem i zjawiskiem niepodwa¿alnym, mimo ¿e Profesor zdawa³oby siê ani o tê szko³ê nie zabiega³, ani j¹ rozg³asza³, ani nawet nie mia³ organizacyjnego zamys³u jej stworze-nia. A jednak powsta³a ! Co wiêcej – za Jego uczniów uwa-¿aj¹ siê niekiedy i ci, którzy u Niego nie studiowali, ale wystarczy³o, ¿e z Nim przebywali”.

Z tej szko³y wyszli znani w œwiecie geolodzy, straty-grafowie, sedymentolodzy, tektonicy, polarnicy, profeso-rowie, akademicy. Obok cytowanych, Stanis³awa D¿u³yñ-skiego i Jerzego Znoski, byli to: Stanis³aw Geroch, Tade-usz Wieser, Krzysztof Birkenmajer, Andrzej Radomski, Rafa³ Unrug, Ryszard Gradziñski, Stanis³aw G¹siorowski, Andrzej Œl¹czka i wielu innych.

Ryc. 3. Prof. Marian Ksi¹¿kiewicz, 1970 r. Fot. R. Wyrwicki

2

Profesor Andrzej Paulo wspomina, ¿e na posiedzenia Polskiego Towarzystwa Geologicznego, podczas których Marian Ksi¹¿kie-wicz zazwyczaj zabiera³ g³os w dyskusjach, wiele osób przychodzi³o g³ównie po to, aby wys³uchaæ jego uwag.

W czasie, kiedy Marian Ksi¹¿kiewicz wraca³ z Anglii do Krakowa, w zniszczonej Warszawie profesorowie Ro-man Koz³owski i Jan Samsonowicz wydobywali z gruzów zburzonego bomb¹ lotnicz¹ tzw. gmachu chemii przy ul. OboŸnej resztki dobytku przedwojennego Zak³adu Geolo-gii i PaleontoloGeolo-gii Uniwersytetu Warszawskiego. Na po-cz¹tku siedzib¹ geologii uniwersyteckiej sta³ siê dom profesora Samsonowicza przy ul. Wilczej 22, gdzie zamieszkiwa³a kadra naukowa i odbywa³y siê zajêcia ze studentami. W 1952 roku otwarto Wydzia³ Geologii UW, jednoczeœnie z likwidacj¹ przyrodniczych studiów geolo-gicznych na Uniwersytecie Jagielloñskim i otwarciem Wydzia³u Geologiczno-Poszukiwawczego na Akademii Górniczo-Hutniczej (Smulikowski, 1994; Ró¿ycki, 1995; Bolewski, 1996; Unrug, 1999).

Mówi¹c najogólniej, rozpoczê³a siê wówczas realiza-cja sowieckiej koncepcji rozwoju bazy surowcowej dla tworzonego wielkiego przemys³u ciê¿kiego, co wymaga³o rozwoju geologii stosowanej, przede wszystkim surowco-wej i maksymalnej koncentracji skromnej liczebnie kadry do kszta³cenia m³odzie¿y w wybranych oœrodkach akade-mickich. Zapotrzebowanie na geologów oceniono na oko³o 1200 osób, a do dyspozycji by³o ich zaledwie oko³o 80 osób (Ró¿ycki, 1995). Koncentracja kadry i œrodków

odby-wa³a siê kosztem mniejszych oœrodków (UAM w Pozna-niu, UMCS w Lublinie, UMK w Toruniu i in.) i z uszczerb-kiem dla geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. W War-szawie utworzono g³ówny oœrodek geologii uniwersytec-kiej, w Krakowie centrum geologii stosowanej, we Wroc-³awiu utrzymano studia geologiczne podstawowe w zakre-sie odpowiadaj¹cym specyfice geologii sudeckiej. Organi-zatorem oœrodka warszawskiego by³ profesor Stefan Zbigniew Ró¿ycki, krakowskiego – profesor Andrzej Bolewski, którego wkrótce powo³ano na stanowisko preze-sa nowo powsta³ego Centralnego Urzêdu Geologii, we Wroc³awiu sprawami geologii zarz¹dza³ profesor Henryk Teisseyre. By³y to zmiany narzucone, ale nie pozbawione racjonalnych podstaw. Natomiast póŸniejsze blokowanie reaktywacji studiów geologicznych na Uniwersytecie Jagielloñskim s³u¿yæ mog³o ju¿ tylko utrzymaniu monopo-lu AGH na kszta³cenie geologów w Krakowie (Unrug, 1999).

Roman Koz³owski (1889–1977) by³ starszy od Maria-na Ksi¹¿kiewicza i w lata powojenne wszed³ jako dojrza³y uczony o miêdzynarodowej renomie. Urodzi³ siê w Zazamczu pod W³oc³awkiem w rodzinie nadleœniczego lasów rz¹dowych, bra³ udzia³ w strajku szkolnym w 1905 r. na rzecz wprowadzenia polskiego jêzyka do szkó³, po ukoñ-czeniu szko³y handlowej w 1907 roku uciek³ do Szwajcarii przed poborem do carskiej armii i podj¹³ studia przyrodni-cze na uniwersytecie we Fryburgu (Koz³owski, 2008). Rok póŸniej przeniós³ siê na Sorbonê w Pary¿u, gdzie studiowa³ geologiê i biologiê. Po uzyskaniu licencjatu zdecydowa³ siê na pracê w Muséum National d`Histoire Naturelle w Pary¿u pod kierunkiem wybitnego francuskiego paleonto-loga Marcellin Boule`a (Osmólska, 1989). Wa¿ny etap w jego ¿yciu stanowi³ oœmioletni pobyt w Boliwii (1913– 1921), gdzie by³ wyk³adowc¹ geologii, mineralogii i paleo-ntologii w Pañstwowej Szkole Górniczej w Oruro (Escuela National de Minas de Oruro), a od roku 1916 jej dyrekto-rem. Jego g³ównym zadaniem by³o przekszta³cenie szko³y w uczelniê wy¿sz¹ na wzór europejskich szkó³ politech-nicznych, do czego doprowadzi³ w 1918 roku. Zorganizo-wa³ tak¿e stacjê meteorologiczn¹ i pierwsze w Boliwii muzeum geologiczne. Na zlecenie boliwijskiego rz¹du wykona³ ekspertyzy geologiczne z³ó¿ wêgla, ropy nafto-wej, srebra i cyny. Nic dziwnego, ¿e bywa nazywany Domeyk¹ Boliwii (Po¿aryska, 1977; Osmólska, 1977, 1989). Zdaniem profesora Zbigniewa Wójcika (1989) to w³aœnie tam pozna³ praktyczne metody chemicznego i fizycznego rozpoznawania kopalin mineralnych, które potem zastoso-wa³ do preparowania skamienia³oœci ze ska³y. W latach 1919–1921 odby³ podró¿e naukowe po Andach, tworz¹c bogate kolekcje paleontologiczne, mineralogiczne i petro-graficzne. Pok³osiem dzia³alnoœci Koz³owskiego w Boli-wii by³y tak¿e artyku³y i rozprawy naukowe o tematyce geologicznej, surowcowej, mineralogicznej i paleontolo-gicznej, publikowane w latach 1914–1935.

Do Polski Koz³owski powróci³ w 1921 roku na wezwa-nie rz¹du polskiego, ale zaraz potem wyjecha³ do Pary¿a, aby ukoñczyæ doktorat. W Muséum National d`Histoire Naturelle kontynuowa³ rozpoczête w Boliwii badania nad dewoñsk¹ faun¹ Andów, których wyniki przedstawi³ w rozprawie doktorskiej obronionej na Sorbonie w 1923 roku. Jednoczeœnie pod kierunkiem znanego profesora mineralo-gii Alfreda Lacroix prowadzi³ badania przywiezionych z

Ryc. 4. Roman Koz³owski w Andach Boliwijskich, 1913 r. Fot. R.

Boliwii okazów mineralogicznych (Kielan-Jaworowska & Urbanek, 1977). W 1924 roku zosta³ powo³any na nowo utworzon¹ katedrê paleontologii i geologii w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, a w 1927 roku jako profesor obj¹³ Katedrê Paleontologii na Uniwersytecie War-szawskim, któr¹ kierowa³ do 1939 r. (Osmólska, 1989).

„Najwiêkszym umi³owaniem profesora Koz³owskiego by³a jednak¿e zawsze paleontologia i ta czêœæ jego twór-czoœci naukowej przynios³a mu najwiêksze uznanie w œwiecie” – pisali jego uczniowie Zofia Kielan-Jaworowska i Adam Urbanek (1977). Mo¿na powiedzieæ, ¿e w dorobku naukowym Koz³owskiego, który obejmuje 43 rozprawy naukowe, co stanowi liczbê skromn¹ w zestawieniu z lista-mi publikacji dzisiejszych pracowników nauki, cztery roz-prawy o charakterze monografii przesz³y do klasyki œwiatowej w dziedzinie paleontologii. Trzy dotycz¹ brachiopodów: „Les Brachiopodes du CarbonifPre Supérieur de Bolivie” (1914), „Faune dJvonienne de Bolivie” (praca doktorska, 1923), „Les Brachiopodes gothlandiens de la Podolie polo-naise” (1929), a jedna graptolitów „Les Graptolithes et quelques nouveaux groupes d`animaux du Tremadoc de la Pologne” (1949).

Trzy pierwsze z wymienionych sytuowa³y profesora Koz³owskiego na pozycji najwybitniejszego badacza ramienionogów, który stosowa³ nowatorskie, chemiczne i termiczne techniki preparatorskie i metody badawcze, dziêki którym móg³ poznaæ szczegó³y budowy wewnêtrz-nej muszli, zrozumieæ funkcje poszczególnych elementów strukturalnych muszli, a tak¿e analizowaæ zmiennoœæ osobnicz¹ i wzrostow¹ poszczególnych gatunków

(Bier-nat, 1989). Wszechstronnoœæ badañ Koz³owskiego i ich wyraŸnie biologiczne ukierunkowanie pchnê³y badania nad kopalnymi ramienionogami na nowe tory.

Czwarta publikacja sta³a siê wielk¹ sensacj¹ naukow¹ i sprawi³a, ¿e Roman Koz³owski znalaz³ siê w w¹skim gro-nie najwybitgro-niejszych paleontologów XX w. Odkrycie w 1930 roku, przy okazji badañ brachiopodów w Wysocz-kach w Górach Œwiêtokrzyskich, w utworach dolnego ordowiku, œwietnie zachowanych graptolitów we wk³adkach chalcedonitowych, tak bardzo zaintrygowa³o Koz³owskie-go, ¿e swoje naukowe zainteresowania przeniós³ z ramie-nionogów na graptolity. Dziêki zatopieniu w pierwotnie krze-mionkowym ¿elu graptolity nie by³y sprasowane, jak to siê dzieje z nimi w ³upkach, lecz mia³y zachowan¹ formê trój-wymiarow¹. Do preparowania szcz¹tków z chalcedonu Koz³owski u¿y³ kwasu fluorowodorowego, który rozpusz-cza ska³ê, nie naruszaj¹c organicznej struktury skamie-nia³oœci. By³ to znakomity materia³ do badañ. Mimo sze-rokiego rozprzestrzenienia i wielkiego znaczenia jako ska-mienia³oœci przewodnie w ordowiku i sylurze, graptolity nie mia³y ustalonego stanowiska systematycznego; zwykle zaliczano je do jamoch³onów lub mszywio³ów. Kilkulet-nie, systematyczne i szczegó³owe badania graptolitów, m.in. histologiczne przy pomocy szlifów seryjnych, nowa-torskie w tamtym czasie, pozwoli³y na dok³adne poznanie budowy i rozwoju ich kolonii, a w konsekwencji wykaza-nie i udowodwykaza-niewykaza-nie bliskiego pokrewieñstwa ze znanymi ze wspó³czesnych mórz pióroskrzelnymi, czyli pó³stru-nowcami, o zupe³nie odmiennym typie organizacji ni¿ dotychczas uwa¿ano (Urbanek, 1989).

Ryc. 5. U Czarnockich w Kielcach, lata 20. XX w. Od lewej: Roman Koz³owski, G. Troedsson – geolog szwedzki, NN – geolog

Wybuch wojny spowodowa³, ¿e rozprawa zosta³a opu-blikowana dopiero w 1949 roku. Przygotowany do druku manuskrypt i cenne preparaty w tragicznych dniach powstania warszawskiego profesor Koz³owski ukry³ w pie-cu centralnego ogrzewania w piwnicy domu profesorskie-go przy ul. Brzozowej, a ilustracje wys³ane do reprodukcji tu¿ przed wybuchem wojny znajdowa³y siê we Francji. Dom profesorski sp³on¹³, ale rêkopis i preparaty ocala³y, a skliszowane ilustracje wróci³y po wojnie do kraju (Po¿a-ryska, 1977).

W latach okupacji Koz³owski pracowa³ jako kustosz zbiorów geologicznych w Pañstwowym Instytucie Geolo-gicznym pod zarz¹dem niemieckim.

Aktywnoœæ naukowa profesora Koz³owskiego trwa³a niemal do koñca jego ¿ycia: rozwija³ chemiczne metody preparowania skamienia³oœci, odkry³ kopalne pióroskrzel-ne (m.in. w ordowiku) i znalaz³ kolejpióroskrzel-ne podobieñstwa miê-dzy nimi a graptolitami, opisywa³ nowe gatunki graptolitów, wydzielaj¹c rz¹d Crustoidea, bada³ aparaty szczêkowe wieloszczetów i inne szcz¹tki organiczne o nieustalonej czêsto pozycji systematycznej.

Roman Koz³owski odznacza³ siê talentem organizacyj-nym, b³ysn¹³ nim ju¿ w Boliwii jako m³ody geolog bezpo-œrednio po studiach i wykorzysta³ go w latach powojennej odbudowy, najpierw podczas reaktywowania Katedry Paleontologii UW. „Jako znany w œwiecie uczony, (...) uzy-ska³ wydatn¹ pomoc z zagranicy przy odnowieniu ksiêgo-zbioru, jak równie¿ przy organizowaniu praktyk zagra-nicznych dla swoich uczniów” – pisze profesor Jerzy Dzik (2003), dodaj¹c: „Jego wp³ywy w kraju by³y równie¿ du¿e. Jako cz³onek Polskiej Akademii Umiejêtnoœci (od 1945 roku) i Prezydium Polskiej Akademii Nauk mia³ udzia³ w przemianach organizacyjnych nauki po wojnie, chroni¹c swoj¹ katedrê przed upolitycznieniem. Dla niego (ale mo¿e wbrew jego intencjom) zosta³ utworzony Zak³ad Paleozoo-logii PAN”.

W ten sposób powsta³y instytucjonalne ramy kszta³-tuj¹cego siê silnego oœrodka paleontologii, znanego jako „szko³a Romana Koz³owskiego”. Profesor Koz³owski kie-rowa³ obiema jednostkami do roku 1960, kiedy przeszed³ na emeryturê. W 1990 roku Zak³ad Paleozoologii zostanie przekszta³cony w Instytut Paleobiologii i nazwany imie-niem Romana Koz³owskiego. Dodaæ trzeba, ¿e wa¿n¹ zas³ug¹ Koz³owskiego by³o tak¿e za³o¿enie dwóch

perio-dyków naukowych, które zdoby³y miêdzynarodowe zna-czenie: Palaeontologia Polonica (od 1929 r.) i Acta Palae-ontologica Polonica (od 1956 r.). Jakby tego wszystkiego by³o za ma³o, ju¿ po przejœciu na emeryturê profesor Koz³owski wyszed³ z inicjatyw¹ podjêcia badañ paleonto-logicznych na Gobi w Mongolii, otwieraj¹c nowe horyzonty przed polsk¹ paleontologi¹. Gobijskie badania kierowane przez uczennicê, profesor Zofiê Kielan-Jaworowsk¹, wnios³y znacz¹cy i uznany w œwiecie wk³ad w poznanie rozwoju dinozaurów i ssaków (Kielan-Jaworowska, 2004). „Rezultatem dzia³alnoœci naukowej profesora Romana Koz³owskiego by³o stworzenie niezwykle profesjonalnej polskiej szko³y paleontologicznej, znanej i powa¿anej w œwiecie. Da³a ona œwiatowej paleontologii tak wybitnych uczonych, jak Adam Urbanek i Zofia Kielan-Jaworowska, Krystyna Po¿aryska, Józef KaŸmierczak i Jerzy Dzik, Halszka Osmólska i Teresa Maryañska oraz wielu innych” – wspomina profesor Aleksiej Rozanow, s³awny paleonto-log rosyjski.

A tak tê szko³ê charakteryzuje profesor Jerzy Dzik (2010): „Roman Koz³owski stworzy³ w Warszawie szko³ê naukow¹, która mia³a charakter paleobiologiczny w dzi-siejszym rozumieniu. Przekaza³ swoim wychowankom pozytywistyczne nastawienie badawcze, z nakazem solid-noœci warsztatowej i unikania spekulacji, a opierania wnio-skowania wy³¹cznie na mocnej dokumentacji kopalnej. Jego interpretacje zawsze mia³y biologiczn¹ podbudowê i rozleg³e nawi¹zania literaturowe”.

Obok niepoœlednich zalet umys³ów, profesorów Koz³owskiego i Ksi¹¿kiewicza ³¹czy³a wielka prawoœæ charakterów, skromnoœæ, wysoka kultura osobista, g³êboka uczciwoœæ i ¿yczliwoœæ wobec ludzi. Jako nauczyciele i wspó³pracownicy byli ludŸmi wymagaj¹cymi, ale sprawie-dliwymi, i byli za to darzeni ogromnym szacunkiem i zaufaniem. Ta prawda o nich przebija z licznych wypowie-dzi ich uczniów i tych luwypowie-dzi, którzy siê z nimi zetknêli.

W latach powojennych powsta³y tak¿e inne szko³y geo-logiczne, petrograficzne, minerageo-logiczne, hydrogeologicz-ne i in., które jednak nie dorównuj¹ pod wzglêdem skali sukcesu szko³om Ksi¹¿kiewicza i Koz³owskiego.

Stworzony w PRL-u model gospodarki opartej na surowcach mineralnych wymaga³ intensywnego rozpozna-wania budowy geologicznej kraju, bez liczenia siê z kosz-tami. Zaowocowa³o to wielkimi odkryciami z³o¿owymi. Mimo ró¿nych ograniczeñ by³ to z³oty okres polskiej geo-logii. Wyros³a z geologii i wci¹¿ mocno z ni¹ zwi¹zana paleontologia te¿ na tym korzysta³a, a dodatkowo nabra³a znaczenia w aspekcie œwiatopogl¹dowym. Profesor Adam Urbanek (2003) zwraca uwagê, ¿e silny rozwój nauk przy-rodniczych w latach powojennych by³ w jakiejœ mierze skutkiem „efektu sputnikowego”, wyœcigu systemów poli-tycznych w ka¿dej dziedzinie, tak¿e w naukach nie maj¹cych bezpoœredniego znaczenia praktycznego. Wraz z koñcem dwubiegunowego œwiata nast¹pi³ spadek nak³adów na poszukiwania z³ó¿, ale tak¿e na wielkie programy kosmiczne.

Pani profesor Annie Koz³owskiej z Instytutu Paleobiologii im. R. Koz³owskiego PAN w Warszawie serdecznie dziêkujê za rozmowê i uwagi do artyku³u oraz udostêpnienie fotografii z rodzinnego archiwum. Panu profesorowi Stanis³awowi Depowskiemu bardzo dziêkujê za pomoc w rozpoznaniu osób na rycinie 2, a Panu

Ryc. 6. Prof. Roman Koz³owski z uczennic¹ prof. Zofi¹

profesorowi Andrzejowi Paulo za krytyczne przeczytanie ma-nuskryptu.

LITERATURA

ALEXANDROWICZ S.W. 2011 – Marian Ksi¹¿kiewicz i Jego „Arkusz Wadowice”. Wadoviana – Przegl. Hist.-Kult., 14; www.wadoviana.eu/wp-content/uploads/2013/06/Marian-Ksi¹¿kiewicz.pdf.

BIERNAT G. 1989 – Roman Koz³owski – brachiopodolog. Prz. Geol., 37: 21–24.

BOLEWSKI A. 1996 – Moje ¿ycie – moja praca. Akademia Górniczo--Hutnicza, Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa, Zak³ad Polityki Surowcowej i Energetycznej Centrum PPGSMiE, Kraków, s. 408.

CZARNIECKI S. 1964 – Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. Uniwersytet Jagielloñski Wyd. Jubileuszowe, T. XIV, Kraków, s. 144.

DZIK J. 2003 – Rodowód polskiej szko³y paleontologii. Ewolucja, 1: 14–21.

DZIK J. 2010 – Biologia ewolucyjna a paleobiologia. [W:] Barañska J. & Legocki A.B. (red.) Polskie i œwiatowe osi¹gniêcia nauki. Nauki bio-logiczne: 9–46; http://www.fundacjarozwojunauki.pl.

D¯U£YÑSKI S. 1982 – Wspomnienie o Profesorze Marianie Ksi¹¿kiewiczu (1906–1981). Rocznik Pol. Tow. Geol., 52 (1–4): 337–352.

D¯U£YÑSKI S. 1996 – Marian Ksi¹¿kiewicz (1906–1981). Prz. Geol., 44: 886–889.

D¯U£YÑSKI S. 2000 – Marian Ksi¹¿kiewicz (1906–1981) geolog. [W:] Uniwersytet Jagielloñski Z³ota Ksiêga Wydzia³u Biologii i Nauk o Ziemi, czêœæ I: biografie uczonych. Uniwersytet Jagielloñski, Kraków. D¯U£YÑSKI S., KSI¥¯KIEWICZ M. & KUENEN P. H. 1959 – Tur-bidites in flysch of the Polish Carpathians. Bull. Geol. Soc. America, 70: 1089–1118.

GARBOWSKA J. 1998 – Pocz¹tki geologii w Polsce. Muzeum Ziemi PAN, Warszawa, s. 19.

GRANICZNY M., KACPRZAK J., URBAN H. & KRZYWIEC P. 2007a – Ludwik Zejszner – wybitny cz³owiek i przyrodnik, jeden z pionierów kartografii geologicznej w Polsce. Prz. Geol., 55: 925–932 GRANICZNY M., KACPRZAK J., URBAN H. & WO£KOWICZ S. 2007b – „Atlas geologiczny Galicyi” – pierwsza seryjna edycja map geologicznych ziem polskich. Prz. Geol., 55: 368–372.

KIELAN-JAWOROWSKA Z. 2004 – Pustynia Gobi po trzydziestu latach. Ewolucja, 2: 2–11.

KIELAN-JAWOROWSKA Z. & URBANEK A. 1977 – Roman Koz³owski (1889–1977). Nauka Polska, 25 (8): 105–112.

KOZ£OWSKI R. 1914 – Les Brachiopodes du CarbonifPre supJrieur de Bolivie. Ann. PalJont., 9, s. 100.

KOZ£OWSKI R. 1923 – Faune dJvonienne de Bolivie. Ann. PalJont., 12, s. 112.

KOZ£OWSKI R. 1929 – Les Brachiopodes gothlandiens de la Podolie polonaise. Palaeont. Pol., I, s. 254.

KOZ£OWSKI R. 1949 – Les Graptolithes et quelques nouveaux gro-upes d`animaux du Tremadoc de la Pologne. Palaeont. Pol., III: XII+235.

KOZ£OWSKI W. 2008 – Nie strac¹ lotu go³êbie ani kwiaty barw. Rzecz o moim Ojcu paleontologu Romanie Koz³owskim i o sobie samym. Inst. Paleobiologii PAN, Warszawa, s. 144.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1954 – Uwarstwienia frakcjonalne i laminowane we fliszu karpackim. Rocz. Pol. Tow. Geol., 22: 399–438.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1956a – Jura i kreda Bachowic. Rocz. Pol. Tow. Geol., 24: 119–303.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1956b – Geology of the northern Carpathians. Geologische Rundschau, 45 (2): 369–411.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1958a – Z podró¿y do Mozambiku 1939. Ze wspomnieñ podró¿ników. Wiedza Powszechna, Warszawa: 95–126. KSI¥¯KIEWICZ M. 1958b – Submarine slumping in the Carpathian Flysch. Rocz. Pol. Tow. Geol., 28 (2): 123–150.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1958c – Sedimentation in the Carpathian flysch sea. Geologische Rundschau, 47 (1): 418–424.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1960a – Zarys paleogeografii polskich Karpat fli-szowych. [W:] Czterdzieœci lat Instytutu Geologicznego. Prace Inst. Geol., 30, cz. II: 209–249.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1960b – Pre-orogenic sedimentation in the Car-pathian geosyncline. Geologische Rundschau, 50: 8–31.

KSI¥¯KIEWICZ M. (red.) 1962 – Atlas geologiczny Polski. Zagad-nienia stratygraficzno-facjalne. Z. 13 Kreda i starszy trzeciorzêd w pol-skich Karpatach zewnêtrznych, 1 : 600 000. Inst. Geol., Warszawa. KSI¥¯KIEWICZ M. 1972 – Karpaty. [W:] Budowa geologiczna Pol-ski. T. 4 Tektonika. Cz. 3, Wyd. Geol., Warszawa, s. 228.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1977a – The Tectonics of the Carpathians. [W:] Geology of Poland, vol. 4, Tectonics. The Alpine Tectonic Epoch. Inst. Geol., Warszawa: 476–608.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1977b – Trace fossils in the flysch of the Polish Carpathians. Palaeont. Pol., 36: 3–208.

KSI¥¯KIEWICZ M. 1979 – Geologia dynamiczna. Wyd. 5.. Wyd. Geol., Warszawa, s.708.

MIECZNIK J. B. 2010 – Profesor Józef Morozewicz – organizator i pierwszy dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 58: 1040–1044.

OKADA H. & KENYON-SMITH A. J. 2005 – The Evolution of Cla-stic Sedimentology. Dunedin Academic Press, Edinburgh, s. 251. OSMÓLSKA H. 1977 – Wspomnienie poœmiertne o profesorze dr. Ro-manie Koz³owskim. Kosmos, seria A, 26 (5): 457–461.

OSMÓLSKA H. 1989 – Profesor Roman Koz³owski – w stulecie uro-dzin. Prz. Geol., 37: 10–13.

PO¯ARYSKA K. 1977 – Wspomnienie poœmiertne o profesorze Roma-nie Koz³owskim. Prz. Geol., 25: 499–502.

ROZANOV A.Y. – Profesor Roman Koz³owski. www.paleo.pan.pl/ people/Dzik/Publications/Rozanov.pdf.

RÓ¯YCKI S.Z. 1995 – Geologia. [W:] Historia nauki polskiej wiek XX. Nauki o Ziemi. PAN Inst. Historii Nauk, Warszawa: 111–141. SAMSONOWICZ J. 1948 – Historia geologii w Polsce. PAU, Historia nauki polskiej w monografiach, 6, Kraków, s. 42.

SMULIKOWSKI K. 1994 – Droga po kamieniach. Wspomnienia. War-szawa, s. 396.

ŒL¥CZKA A. & MORYCOWA E. 2006 – Profesor Marian wicz – geolog karpacki. [W:] In memoriam Profesor Marian Ksi¹¿kie-wicz (1906–1981), Profesor Stanis³aw D¿u³yñski (1924–2001). Wyd. Inst. Nauk Geol. UJ, Pol. Tow. Geol., Wydz. Geol., Geofizyki i Ochro-ny Œrodowiska AGH, Kraków: 51–67.

ŒRÓDKA A. 1995 – Uczeni polscy XIX i XX wieku. T. II, Wyd. Aries, Wroc³aw, s.582.

TOKARSKI J. 1948 – Nauki mineralogiczne w Polsce. PAU, Historia nauki polskiej w monografiach, 5, Kraków, s. 38.

UNRUG R. 1999 – Reaktywowanie studiów magisterskich w zakresie geologii w Uniwersytecie Jagielloñskim. [W:] Nauki geologiczne w Uniwersytecie Jagielloñskim w latach 1975–2000. UJ Inst. Nauk Geol., Kraków: 20–22.

URBANEK A. 1989 – Badania Romana Koz³owskiego nad pochodze-niem i organizacj¹ graptolitów. Prz. Geol., 37: 13–21.

URBANEK A. 2003 – Paleontologia w ostatnim piêædziesiêcioleciu. Ewolucja, 1: 32–40.

WÓJCIK A. J. 2011 – Historia nauk o Ziemi. [W:] Dzieje nauki. Nauki œcis³e i przyrodnicze. Wyd. Szkolne PWN, Warszawa–Bielsko-Bia³a: 305–389.

WÓJCIK Z. 1989 – Powstanie i rozwój szko³y paleozoologicznej Romana Koz³owskiego. Prz. Geol., 37: 24–27.

ZNOSKO J. 1981 – Wspomnienie o Nauczycielu – Profesorze Maria-nie Ksi¹¿kiewiczu. Prz. Geol., 29: 361–364.

ZNOSKO J. 1983 – Marian Ksi¹¿kiewicz (1906–1981). Nauka Polska, 31:149–160.

Praca wp³ynê³a do redakcji 6.08.2013 r. Akceptowano do druku 4.09.2013 r.