|an Albert Bakker
I d e a m e g a l i t y c z n a w o b r z q d k u p o g r z e b o w y m k u l t u r y p u c h a r ó w l e j k o w a t y c h ,
pod redakcją Jerzego Libery i Krzysztofa Tuni, Lublin-Kraków 2 0 0 6 , 4 3 8 s.;
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie,
Instytut Archeologii UMCS w Lublinie
Jest to n iezm iern ie w ażna książka. W ciągu n iem al że ćw ierćw iecza, k tóre u p łynęło o d publikacji przez M agdalenę S. M idgley (1985) w yników b a d a ń n ad długim i ziem n y m i g ro b o w cam i k u ltu ry p u ch a ró w lejkow atych (dalej KPL), a ty m bardziej p o czasie jaki u p ły n ą ł o d fu n d a m en taln y ch b a d a ń W aldem a ra C hm ielew skiego (1952) i K onrada Jażdżewskiego (1936), w sposób zasadniczy zw iększyła się w iedza na tem at w ielkich tró jk ątn y ch , czy też trapezow atych, grobow ców „kujaw skich” w Polsce. 28 p rac n ap isa nych przez 32 au to ró w przybliża tą now o osiągniętą w iedzę n a k a rta c h tej atrakcyjnie w ydanej i dobrze ilustrow anej 438 stronicow ej książki. A rty k u ły n a p i sane zostały p o polsku i zaw ierają streszczenia p o a n gielsku, a w je d n y m p rzy p a d k u p o francusku. Książka ta jest stanow czo zbyt w ażna, aby zabrakło jej recenzji (której d o k o n u ję na p ro śb ę m oich kolegów z Polski, p o m im o iż nie w ład am językiem polskim ). Publikacja ta jest ład n ie w ydana i bo g ato ilu stro w an a 11 tab li cami, 13 diagram am i, dotyczącym i m .in. c h ro n o lo gii, 15 m ap a m i ogólnym i, 20 p lan am i sytuacyjnym i, 66 planam i stanow isk i ry su n k am i profili, 64 r y s u n kam i zabytków ru ch o m y ch i 42 fotografiam i. K orzy stanie z książki w ym aga pew nego rozeznania, p o n ie w aż rozpraw y nie są pod zielo n e w sposób logiczny na g ru p y k u ltu ry p u ch aró w lejkow atych, tj. na g ru p ę w sc h o d n ią (8 p rac), g ru p ę p o łu d n io w o -w sc h o d n ią (15 p rac) czy g ru p ę p o łu d n io w ą (2 prace), a ogólne m apy w ystępow ania poszczególnych g ru p pojaw iają się rzadko lub w ręcz ich brak.
Na p o c zą tk u należy zrozum ieć specyfikę polskiej term inologii. W polskich badaniach archeologicznych
pojęcie „megalit” je st używ ane w odniesieniu do ko n strukcji grobowych wykonanych z dużych kam ieni na rzutowych n ap isała D o b ro c h n a Jankow ska w sw oim
klarow nym w stępie do „m egalitycznych” grobow ców kultur p u c h aró w lejkow atych i am fo r kulistych (КАК)
w p ó łn o cn o -zach o d n iej i centralnej Polsce (1999, s. 214). Z d an iem Tadeusza S. W iślańskiego, D. Jan kowskiej i m o im w łasnym w p ó łn o cn o -zach o d n iej i centralnej Polsce tylko m ała liczba k o m ó r g ro b o w ych КА К m oże być n azw ana autentycznie m eg ali tycznym i, a już na p ew n o żaden z po ch ó w k ó w KPL (J. A. B akker 1992, rozdział V III; D. Jankow ska 1999). K am ienie z dużych grobow ców „kujaw skich” są zw y kle m niejsze niż 0,5-1,0 m. D uże k am ien ie były rzadko kiedy używ ane na obszarach, gdzie b rak było głazów narzutow ych, a k o n stru k cje obstaw n a sy p ó w g ro b o w ców m ogły być w y k o n an e z d rew n a, ru m o sz u czy o to czaków. A leksander Kosko (s. 19-26, ryc. 1-3) w sw o jej analizie ro z m ia ru k am ien i grobow ców tego ty p u z okolic T upadł, w kujaw skim m ik ro reg io n ie g ru p y w schodniej, w p ro w ad ził jeszcze bardziej d e z o rie n tu jący te rm in „quasi-m egalityczny”. N azyw a o n „quasi- m egalitycznym ” trap ezo w ate w kształcie rozproszenie otoczaków w okół g ru p y p o jedynczych g ro b ó w bez k o n stru k cji kam ien n ej i w idocznej obstaw y n asy p u ze Sławska D olnego (s. 407). I dalej, cm entarzysko z p ła skim i g ro b am i g ru p y p o łu d n io w o -w sch o d n iej jest nazyw ane „nie-m egalitycznym ”. Taka term in o lo g ia p o w o d u je zbytnie rozszerzenie te rm in u „m egalitycz n y ” i jest niead ek w atn a w kontekście m ię d z y n a ro d o w ym . M etaforyczność użycia te rm in u „m egalityczny” w Polsce prow adzi naw et do użycia sylw etki S to n eh enge na okładce, chociaż sarseny (sarsen - rodzaj ska- ły-piaskow ca; pojęcie to je d n a k często jest używ ane, także tutaj przez a u to ra recenzji, jako sy n o n im o k re ślonego ty p u k o n stru k cji kam ien n ej - przyp. redakcji) są znacznie m łodsze i k u ltu ro w o niezależne.
K olejnym zapożyczonym , o b cy m ro d zy n k iem jest flasza z kryzą z F o ru m w D anii, zdobiąca m arginesy każdej stro n y oraz okładkę. Jerzy T. Bąbel, k tó ry pisze o m ożliwej roli o p iu m i k o n o p i jako h alu cy n o g en ó w w społeczności KPL (s. 171-196), uw aża kształt flasz
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, polem ics
z k ry zą jako skeuom orficzne (tj. w elem entach zd o b ie nia odw ołujące się do w yglądu s tru k tu r niezbędnych w pierw ow zorze - przyp. tłum acza) n aśladow nictw o m aków ek i uznaje, zgadzając się z w cześniejszą su gestią A n d rew a S h erratta (1991), okaz z F o ru m jako najlepszy p rzykład to ilustrujący. M oim zd aniem w łaściw sze byłoby użycie ładnego n aczynia z polskiej g ru p y p o łu d n io w o -w sch o d n iej (ryc. n a s. 177, 254, 303, itd.).
Janusz K ru k p rezen tu je k ró tk i przegląd eu ro p e j skiego m egalityzm u (s. 9-18), a Sew eryn Rzepecki om aw ia genetyczne związki grobow ców „kujaw skich” ze środow iskiem fran cu sk im (cm entarzyska ty p u P as sy - s. 77-85). Jacek W ierzbicki (s. 87-101) dow odzi, że grobow ce m egalityczne m iały d użo szersze znaczenie niż tylko m iejsca sk ład an ia zwłok: odg ry w ały znaczą cą rolę w p a tria rc h aln y m kulcie przodków , któ ry ch chw ała spływ ała na społeczność i k tórzy o chraniali sw oich p o to m k ó w i zapew niali d o b ro b y t, jeżeli przy ty ch m o n u m e n ta ln y c h bud o w lach były o d p raw ian e o d p o w ied n ie rytuały. G robow ce były ró w n ież p u n k ta m i o rien tacy jn y m i w terenie, sym bolem p raw lo k al nych społeczności do eksploatacji ekonom icznej d a nego obszaru. A u to r w sp o m in a, że N iels H. A n d ersen (1981) podzielił obszar w okół ufortyfikow anej osady S arup (D ania) n a m ałe w ieloboki T hiessena, które u z n a ł za o ddzielne m ałe społeczności, z grobow cam i m egalitycznych jako centram i. R ów nież M ärta Ström - b erg (1980) ro zp o zn ała trz y strefy w o k ó ł grobow ców m egalitycznych i osad w Skanii, z rolnictw em o g ra n iczo n y m w yłącznie do strefy centralnej. Jednakże sytuacja w Łupaw ie n a P o m o rzu była in n a (J. W ierz bicki 1999). Była tam je d n a duża osada cen traln a w Poganicach, o to czo n a p o d w ó jn y m p ierścieniem zg ru p o w an y ch lub pojedynczych g robow ców „kujaw skich”. W ew n ętrzn y pierścień otaczał m ik ro reg io n 0 p o w ierzc h n i 116 k m 2 w ykorzystyw any przez osadę. Pierścień zew n ętrzn y o b ejm o w ał 527 k m 2 i opasyw ał 15 cm en tarzy sk z pojed y n czy m i grobam i. G robow ce „kujaw skie” były zapew ne rozm ieszczone w zdłuż szla ków p row adzących do Poganie. W adą tego m odelu, w edług J. W ierzbickiego, jest niem ożliw ość w y tłu m a czenia dlaczego k ilku b ard zo w czesnym o sad o m KPL w centralnej Polsce nie tow arzyszą grobow ce „kujaw skie”, pod czas gdy na uro d zajn y ch teren ach Kujaw 1 Z iem i Pyrzyckiej w ystępują ich gęste koncentracje. D o d am , że F redrik H allgren (2008) opo w ied ział się za w y stęp o w an iem niew ielkich m atry lo k aln y ch społecz n o ści KPL (k u ltu ra Vrâ) w środkow ej Szwecji. N ieste ty, rzeczyw iste i schem atyczne m ap y zostały p o m in ię te przez J. W ierzbickiego.
W schodniej g ru p y dotyczy także przed staw io n a przez A n d rzeja Pelisiaka (s. 103-116) analiza stre f
d ziałalności i m iejsc zam ieszkania n a stanow isku D o b ro ń i Z d u ń sk a W ola-N ow e M iasto, zasięgu eks p loatacji ziem i w p ro m ien iach (nie średnicach!) 1 i 3 km , oraz prezentacja uogólnionego p la n u grobow ców „kujaw skich”. W ty m o statn im a u to r w yróżnia trzy ow alne przestrzenie: je d n ą z k o n stru k c ja m i k a m ie n n ym i lub d rew n ia n y m i i z najw iększym n a g ro m a d zeniem zabytków ruch o m y ch w okół pochów ka(ów ) znajdujących się w części czołowej budow li, p rzestrzeń z tajem niczą „ziem ią torfow ą”, która była specjalnie
wykopana z zawilgoconych obszarów i przyniesiona do grobowcowi, w ystępującą w n iek tó ry ch pochów kach
za tą (tj. pierw szą strefą - przyp. tłum acza) oraz p rz e strzeń ze śladam i p o w ielkich ogniskach znajdującą się w części tylniej. R enata Zych (s. 117-126) rów nież p o d ejm u je tem atykę g ru p y w schodniej grobow ców „kujaw skich” i o d n ajd u je znaczące różnice w szcze gółach zarów no p o m ięd zy jak i w ew n ątrz zespołów z P o m o rza Z achodniego, P o m o rza C entralnego, Kujaw i ziem i chełm ińskiej. Lokalne elem en ty p o chów ków m egalitycznych są p o d o b n e do lokalnych p o chów ków płaskich. Stanisław Kukawka, Jolanta M ałecka-K u- kaw ka i Bogusław a W aw rzykow ska d o k o n u ją p rzeg lą du, znanych z XIX w iecznych źródeł, p o n a d d w u n a stu grobow ców „kujaw skich” pocho d zący ch z ziem i ch eł m ińskiej (s. 127-134, m ap a n a s. 129). B arbara M a- traszek opisuje rezultaty w ykopalisk z 1935 r. „kujaw skiego” grobow ca z Rybna, k tó ry rów nież ozdabia okładkę (s. 247-258). K. Jażdżewski (1936, s. 190-194) opisał szczegółow o p o ch ó w k i KPL, К А К i w czesno średniow ieczne, ale ich p lan został opublikow any po raz pierw szy (s. 250). N iestety zaprezentow any został w ta k m ałej skali, że n u m e ry po ch ó w k ó w m o g ą być ro zró żn io n e jed y n ie z p o m o c ą szkła pow iększającego. L ucyna D o m ań sk a opisała dw a grobow ce „kujawskie” n a teren ie wcześniejszej osady fazy sarnow skiej na stanow isku w Łącku (s. 289-299). N ie p rzed staw io n o m ap y ukazującej w szystkie grobow ce „kujaw skie” g ru p y w schodniej.
G ru p a p o łu d n io w a jest rep rezen to w an a przez przegląd stylów ceram icznych m oraw skiego KPL i po ch ó w k ó w (ow alnych) z C zech przez M iroslava Šm ída (s. 197-223) oraz ra p o rt z nied aw n o o d k ry teg o skupiska sześciu grobow ców „kujaw skich” w M uszko- w icach n a D olnym Śląsku, 60 k m o d W rocław ia, z k tó rych jed en został p rzeb ad an y (W łodzim ierz W ojcie chow ski, P io tr C holew a, s. 225-233). Są to jed y n e z n a ne grobow ce „kujawskie” g ru p y południow ej.
Piętnaście p rac dotyczy g ru p y p o łu d n io w o - w schodniej n a teren ie Polski. M apa z rozm ieszcze niem 18 stanow isk z je d n y m lub więcej g robow cam i „kujaw skim i” i/lu b p o ch ó w k am i płaskim i została za prezen to w an a n a s. 160 (lokalizacje p a trz tabela na
s. 137-138 i m ap a n a s. 417) w przeglądzie zabytków krzem iennych z 76 sp o śró d 362 po ch ó w k ó w in d y w idualnych n a 51 stanow iskach, zaprezentow anym przez Jerzego Liberę i A n n ę Z akościelną (s. 135-169). Zabytki tego ty p u nie w ystępują w pochów kach dzieci, pojaw iają się n a to m ia st w g robach kobiecych w w ie ku Iuvenus i M a tu ru s o raz m ęskich M aturus i Adultus. N arzędzia były um ieszczone w określonym p o ło żen iu w zględem szkieletu, n a to m ia st o d łu p k i nie. G eo m e tryczne m ik ro lity i tró jk ątn e grociki strzał (rys. 14), w ykonane z k rzem ien ia czekoladow ego i niety p o w e dla w ytw órczości KPL zn ajdow ano zawsze w pob liżu klatki piersiow ej p o chow anych osób. D oprow adziło to do fascynujących w niosków , że są on e w y nikiem w rogości ze stro n y autoch to n iczn y ch k u ltu r janisła- wickiej i lubelsko-w ołyńskiej w zględem n apływ ają cej (?) społeczności KPL. Jest to niezw ykle rzadki dla europejskiego neo litu jed n o zn a czn y d o w ó d n a w alkę m iędzy o d m ie n n y m i społecznościam i!
P io tr W ło d arczak (s. 27-66) przedstaw ia bard zo p rzydatny przegląd datow anych radiow ęglow o faz typologicznych i chronologicznych g ru p y p o łu d n io w o-w schodniej. W książce jest też p o n a d to dziew ięć spraw ozdań n a te m a t cm en tarzy sk z je d n y m lub w ię cej g ro b o w cam i „kujaw skim i”, często w spółw ystępu- jących z p o ch ó w k am i płaskim i. Są to cm entarzyska w: Stryczow icach (B arbara M atraszek, Sław om ir Sała- ciński, s. 235-245; Stanisław Iw aniszew ski, s. 259-269), B roniszow icach (Jerzy T. Bąbel, s. 271-288), Z agajach S tradow skich (B arbara B urchard, s. 301-305), G rzy- bow ie (K rzysztof G arbacz, s. 307-333), Słonow icach (K rzysztof Tunia, s. 335-340, temenos z sześciom a g ro bow cam i „kujaw skim i”), M alicach Kościelnych (B ar bara Bargieł, M arek Florek, s. 361-384) i Paw łow ie (B. Bargieł, M. Florek, s. 385-400). N iestety b ra k jest w tej książce o pisu w ażnego stanow iska z grob o w cam i „k u
jaw skim i” i p o c h ó w k am i p łask im i z rozległego c m e n tarzyska w K arm anow icach b ad an eg o w latach 1987-1991 oraz 1993-1995 przez Jolantę N ogaj-C hachaj (1991; 1996). W anda K ozak-Z ychm an opublikow ała je d n a k analizy 60 szkieletów (!) z K arm anow ic i 20 szkieletów z Paw łow a (s. 401-406). W p rzy p a d k u obu stan o w isk dzieci stanow iły 37-40% ogółu, a sto su n ek m ężczyzn do kobiet w ynosił 1:1. Średni w iek w y n o sił o d p o w ied n io 48,6 i 32,5 dla m ężczyzn oraz 36,8 i 37,5 dla kobiet. M ężczyźni m ieli w zrost o d p o w ie d n io 163,3 i 165 cm , podczas gdy ko b iety o d p o w ied n io 153,2 i 157,6 cm . Jedna p iąta m ężczyzn z K arm anow ic cierpiała na p ró ch n ic ę i p aro d o n to zę . O d n o to w an e zostały także in n e upośledzenia.
N iedaw ne o d k ry cia g robow ców „kujaw skich” w g ru p ie p o łu d n io w o -w sch o d n iej n a ziem iach p o l skich są tak im sukcesem , że zm uszają do z astan o w ie nia się, dlaczego żadne grobow ce „kujaw skie” nie zo stały jeszcze o d k ry te w g ru p ie p o łu d n io w o -w sc h o d niej n a teren ach w okół Lwowa n a U k ra in ie 1.
O pisane zostały cm entarzyska z p o ch ó w k am i p ła skim i g ru p y p o łu d n io w o -w sch o d n iej z K ichar N o w ych (H an n a K ow alew ska-M arszałek, H en ri Duday, M ira Pyżuk, s. 341-360), Łubcza (Jolanta Bagińska, s. 423-429) i S adurek (W aleria M isiew icz, s. 431-438). P onadto M arek Florek om aw ia cm entarzyska płaskie z D acharzow a i jed e n a stu innych stanow isk, jak ró w nież p o ch ó w k i w jam ach g ospodarczych z G orzyczan i trzech innych stanow isk (s. 407-422).
C hociaż m ile w idziane byłoby u p o rząd k o w an ie arty k u łó w w edług p o d z iału na g ru p y KPL i w stęp z m ap ą rozm ieszczenia g robow ców „kujaw skich” n a teren ie Polski w celu p o p ra w ien ia do stęp n o ści treści książki, to sięgnięcie p o tę książkę przez każdego za interesow anego ak tu aln y m stan em b a d a ń n ad KPL w Polsce jest szczególnie polecane.
P rzetłum aczył Paweł Zagórski
Literatura
A n d e r s e n Niels H.1981 Sarup. Befaestede neolitiske anlaeg og deres bag-grund. Kuml 1980, s. 63-103.
В а к k e r Jan A.
1992 The Dutch hunebedden. Megalithic tombs o f the Fu nnel beaker culture. A nn Arbor. International M o
nographs in Prehistory. Archaeological Series 2. C h m i e l e w s k i W aldem ar
1952 Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań. Łódź. Biblioteka M uzeum A r
cheologicznego w Łodzi 2.
H a l I g r e n Fredrik
2008 Identitet i praktik. Lokala, regionala och överrerio-nala sociala sam m anhang inom nordlig trattbä- garkultur. Uppsala.
J a n k o w s k a D obrochna
1999 Megalithik und kujawische Gräber. W: Studien zur
M egalithik. Forschungsstand u n d ethnoarchäol- ogische Perspektiven, ed. K. W. B einhauer і in. M annheim /W eissbach, s. 215-226.
1 Fragm enty takiego obiektu (z w ykorzystaniem kam ieni) od k ry to w W innikach p o d Lwowem - inform acja dr. W italija K onopli (przyp. redakcji).
Recenzje, o m ó w ie n ia , p o le m iki - Reviews, discussion, polem ics
J a ż d ż e w s k i K onrad
1936 Kultura puharów lejkowatych w Polsce zachodniej i środkowej. Poznań.
M i d g 1 e y M agdalena S.
1985 The Origin and Function o f the Earthern Long Barrows o f Northern Europe. Oxford. BAR. In ter
national Series 259. N o g a j - C h a c h a j Jolanta
1991 The stone-packed graves o f the Funnel Beaker cul ture in Karmanowice, site 35. A ntiquity 65 (248),
s. 628-639.
1996 Ósmy sezon badań na stanowisku 35 w Karmano-wicach, gm . Wąwolnica, woj. lubelskie. A rcheolo
gia Polski Środkow ow schodniej 1, s. 17-23.
S h e r r a t t A ndrew
1991 Sacred and profane substances. The ritual use o f narcotics in later Neolithic Europe. W: Sacred
an d profane. Proceedings o f a conference on ar chaeology, ritual and religion, O xford 1989, ed. P. G arw ood і in. Oxford, s. 33-64.
S t r ö m b e r g M ärta
1980 Siedlungssysteme in südwestschwedischen Mega lithgräbergebieten. Fundberichte aus Hessen
19-20, s. 131-144. W i e r z b i c k i Jacek
1999 Łupawski mikroregion osadniczy ludności kultury pucharów lejkowatych. Poznań.
/а п A lb e r t B a k k e r B o th a la a n I 3 7 4 3 CS B a a rn H o la n d ia
