Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
W y n i k i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h p r z y r e m o n c i e k a m i e n i c y
n a u l. Zł o t e j n r 3 w Lu b l i n i e
Ra f a ł N i e d ź w i a d e k
Od połow y listopada 1997 do końca m aja 1999 roku prow adzono nadzór archeologiczny nad pracam i ziem nymi zw iązanym i z rem ontem kam ienicy położonej przy ul. Złotej 3 w Lublinie. Zakres pow ierzonych badań obej m ował przede w szystkim nadzór nad podbijaniem ścian fundam entow ych budynku. D odatkow o prospekcji pod dano inne prace prow adzone w tej kam ienicy, m .in. w y bieranie zasypisk pach sklepień na pierw szym piętrze.
A naliza obiektów i naw arstw ień kulturowych pozw o liła w yróżnić dziew ięć faz zw iązanych z użytkow aniem terenu ujętego granicam i działki przy Złotej 3. Przed om ów ieniem kolejnych faz w arto zw rócić uw agę na in teresujący przebieg stropu lessu calcow ego przed fron tonem kamienicy. O bserw uje się m ianow icie jeg o w y raźny spadek w kierunku zachodnim i północnym , co zdaje się potw ierdzać tezę o istnieniu w okresie V III-X wieku fosy pow stałej w w yniku adaptacji naturalnego obniżenia terenu. Fosa biegła zgodnie z łukiem ulic Zło tej, Rynku i Rybnej i oddzielała gród położony w pół nocnej części W zgórza Starom iejskiego od osady rozlo kowanej w południow ej części lubelskiej Starówki (por. I. Kutyłowska 1985, s. 173-180; A. Rozwałka 1997, s. 35, 54, ryc. 5, 6).
Z p ierw szą fazą zagospodarow ania terenu pod ka m ienicą Złota 3 w iązać należy pierw otny poziom użyt kowy. Poziom ten został uchw ycony jedynie odcinko wo, zarów no przy frontonie, ja k i na tyłach budynku (ryc. 2). Punktow e w ystępow anie tego depozytu należy tłum aczyć zniszczeniam i, jak ie pow stały podczas póź niejszych prac niw elacyjnych. W w arstw ach w iązanych z pierw szą fazą użytkow ania om aw anego terenu w ystą piły zabytki pradziejow e i w czesnośredniow ieczne.
W m łodszych fazach w czesnego średniow iecza (ok. X I-XII stulecia) pow stały zapew ne obiekty o charakte rze gospodarczym - różnego kształtu jam y zasobow e, które przecięły pierw otny poziom hum usow y (ryc. 1, 2). O kres ich funkcjonow ania zaliczym y do drugiej fazy użytkow ania terenu w obrębie parceli przy Złotej 3. A na liza fu n k c jo n a ln o -p rz e strz e n n a o śm iu o d sło n ię ty c h obiektów w skazała, że m ogą one stanow ić relikty piw n iczek, w k tó ry ch zap ew n e p rze ch o w y w an o zboże. O biektom tym tow arzyszyła jak aś zabudow a naziem na, dziś trudna do określenia. W rzucie poziom ym dom ino w ał kształt owalny. Tylko w jednym w ypadku natrafio no na czw oroboczny zarys z zaokrąglonym i narożnika mi i bardzo różnorodnie ukształtow anym dnem , gdzie
m ożna doszukać się negatyw ów dołów posłupow ych. A nalogie co do kształtu i pow ierzchni tego obiektu m ogą nasuw ać skojarzenie z półziem iankam i odsłoniętym i na pobliskim placu rynkow ym (I. C hrzanow ska 1988, s. 81- 85, 89-92; A. i R. N iedźw iadkow ie 1998, s. 237). Przy pomnijmy, że obiekty odkryte na Rynku pochodzą z doby plem iennej (V III-X wiek).
Z w róćm y uw agę na fakt, że w łaściw ie każda z jam p osiadała indyw idualny kształt. W w ielu w ypadkach zaobserw ow ano w ystępow anie dołów posłupow ych i re liktów słupów drew nianych w bitych w podłoże calco- we, zaś na ściankach obiektów ślady plecionki. N ajpraw dopodobniej są to pozostałości po konstrukcjach wziem - nych, w zm acniających piw niczki oraz k onstrukcjach naziem nych, zabezpieczających dostęp do nich.
Kres funkcjonow ania odsłoniętych obiektów wziem- nych nastąpił w XV, a najpóźniej na przełom ie XV i XVI wieku, na co w skazuje m ateriał zabytkow y znajdujący się w ich zasypiskach (ryc. 3, 4). Zaw artość w ypełnisk w skazuje rów nież na fakt, że nastąpiło to w w yniku po żaru, ja k i m usiał straw ić tę część m iasta. M om ent de strukcji wyżej w ym ienionych obiektów łączyć się będzie z trzecią z w yróżnionych faz.
N a p o g o r z e lis k u , po d o ść ro z le g łe j n iw e la c ji, w czwartej fazie w zniesiono kam ienicę. Odkryte frag menty m urów pod pierw szym traktem współczesnego bu dynku pozw alają sądzić, że najstarsza kam ienica na tej działce posiadała z całą pew nością jednotraktow e, m u row ane przyziem ie. M ury tego dom u zostały w zniesio ne z łam anego kam ienia w apiennego łączonego gliną. P onadto front kam ienicy był cofnięty w stosunku do obecnej pierzei ulicy o ponad 2 m etry (ryc. 1, 2). Źródła pisane z pierw szej połow y X V I w ieku budynek przy ul. Złotej 3 w Lublinie określają ja k o dom us, a w tym cza sie obiekty m urow ane nazyw ano dom us lapidea. Pierw szy m z n a n y m w ła ś c ic ie le m p o s e s ji, ja k w sk a z u je w zm ianka z 1521 roku, był M aciej M aterna (E. Szczęch
1978, s. 22).
P iąta faza w iąże się z zak o ńczeniem w znoszenia dom u M acieja M aterny i utw ardzeniem terenu przed, jak i n a ty ła c h k a m ie n ic y , k tó re w y k o n a n o z fa sz y n y i (ryc. 2). N aw ierzchnia tego typu była charakterystycz na dla placów i ulic późnośredniow iecznego Lublina.
Stosukow o niedługo po w zniesieniu najstarszej ka m ienicy w ybuchł pożar, który straw ił nie tylko dom M a cieja M aterny, ale także tow arzyszącą m u zabudow ę na
1 5 6 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k R yc . 1. Lublin, u l. Z ło ta 3 - zb io rc zy pl an o d k ry ty ch o b ie k tó w na tle rz ut u fu n d a m en tó w I k o n d y g n a c ji p iw n ic . 1 - w sp ó łc z e sn y za ry s m u ró w fu n d a m e n to w y c h ; 2 - re k o ns tr u kc ja n ajs tar sze j fa zy k a m ie n ic y (X V /X V I - p o c z . X V I w.); 3 - za ry s wcię ć o b ie k to w y c h w p od ło że c a lc o w e ; 4 - sp o só b u fo r m o w a n ia dn a/s tro pu o b ie k tó w ; 5-6 - w y p e łn is k a o b ie k tó w ; 7 - ko nst ruk cje d rew ni an e to w a r z y sz ą c e o b ie k to m ; 8 - li n ia p rz ek ro ju Х -Y p rz ez k a m ie n ic ę na o si p ó łn o c -p o łu d n ie .
Wy n ik in a d z o r ó wa r c h e o l o g i c z n y c h p r z yr e m o n c iek a m i e n ic yn au l. Zł o t e jn r 3 w Lu b l in ie 1 5 7 R y c. 2. Lu bl in , ul . Z ło ta 3 - p rz ek ró j Х -Y pr ze z k am ie n ic ę na os i p ó łn o c -p o łu d n ie . 1 - pi erw o tn y po zi om u ży tk o w y i h u m u so w y (I fa za ); 2 - za ry sy i wy pe łn is k a o d k ry ty ch ob ie kt ów (I I i II I fa za ); 3 - ko n str u k cj e d re w n ia n e towarz ys ząc e o bi ek to m (I I i II I faz a) ; 4 - m ur y najst ars zej k am ie n ic y (f az a IV ); 5 - utw ard zen ie te re nu (V fa za ); 6 - w ar st w a p o p o ża ro w a (V I fa za ); 7 - m ur y k am ie n ic y V II fa zy u ży tk o w an ia tere nu ; 8 - m u ry k am ie ni cy w V II I fa zi e użytkow an ia tere nu ; 9 - p o zo st ał e m ury .
158 Ra f a l Nie d ź w ia d e k
Wy n ik in a d z o r ó wa r c h e o l o g ic z n y c h p r z y r e m o n c ie k a m i e n ic yn au l. Zł o t e jn r 3 w Lu b l in ie
Ryc. 4. Lublin, ul. Złota 3 - wybrane zabytki ruchome: a - zasypisko obiektu nr 7 (XV w.); c-e strop zasypiska obiektu (1 poł. XVII w.); f - zasypisko wkopu pod nowożytne podbicie fundamentów (1 poł. XVII w.).
1 6 0 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
R y c . 5. L u b lin , u l. Z ło t a 3 - w y b r a n e f r a g m e n t y c e r a m ik i n a c z y n io w e j z z a s y p i s k n o w o ż y t n y c h w k o p ó w p o d p o d b i c i e f u n d a m e n t ó w ( d z i e w i ą t a f a z a ) : a - p ó ź n e ś r e d n io w ie c z e ; b - e - X V I I w .
Wy n ik in a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c hp r z yr e m o n c iek a m i e n ic yn au l. Zł o t e jn r 3 w Lu b l i n i e 161
Ryc. 6. Lublin, ul. Złota 3 - wybrane fragmenty kafli piecowych z zasypisk nowożytnych w kopów pod podbicie fundamentów (dziewiąta faza): a - późne średniowiecze; b-c - XVII w.
1 6 2 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
Ryc. 7. Lublin, ul. Złota 3 - wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej i kafli piecowych z zasypisk pach sklepiennych na pierw szym piętrze: a - VIII w.; b-e - XVII w.
Wy n ik in a d z o r ó wa r c h e o l o g ic z n y c h p r z yr e m o n c iek a m i e n i c yn au l. Zł o t e jn r 3 w Lu b l in ie 1 6 3
tyłach działki. O rozległości i intensyw ności tej klęski św iadczy w arstw a pożarow a odsłonięta w w ielu profi lach badanych w ykopów (ryc. 2). Zniszczenie zabudo w y parceli m ożem y określić ja k o szóstą fazę użytkow a nia tego terenu.
Kolejna, siódm a faza w iąże się z postaw ieniem no wego, częściow o pokryw ającego się z w cześniejszym budynkiem , dw utraktow ego i trójdzielnego założenia m urow anego kam ienicy. Jak w skazują dane historycz ne, następuje to w latach 1545-1575, kiedy to w łaścicie lem parceli M acieja M aterny był W ojciech Ślusarz z ro dziną (E. Szczęch 1978, s. 22). A naliza odsłoniętych m urów ukazuje, że istniejący do dzisiaj m ur fundam en tow y pow stał z łam anej opoki w apiennej, spojonej za praw ą piaskow o-w apienną. N ależy zw rócić uwagę, że 80 cm ponad stopą fundam entow ą w ystąpiła w arstw a w yrów naw cza. Jeżeli porów nam y poziom jej w ystępo w ania z ów czesnym , X V I-w iecznym utw ardzeniem uli cy, to m ożem y stw ierdzić, że obecna pierw sza kondy gnacja piw nic tw orzyła w tedy kondygnację parterow ą. Na m arginesie zauw ażm y, że różnica pom iędzy w spół czesnym a renesansow ym poziom em ulicy w ynosi oko ło 250 cm (ryc. 2).
Z ósm ą fazą użytkow ania m ożem y wiązać m ury trze ciego traktu kam ienicy oraz przylegających do niego oficyn. N a fundam enty w tej części parceli składały się m ury ceglane i kam ienno-ceglane z w staw kam i z ciosa nych bloków w apiennych. N iezw ykle intrygująca je st obecność w tórnie w m urow anych w fundam enty ciosów kam iennych, bow iem na podw órzu sąsiedniej kam ieni cy D om inikańska 7 w trakcie badań architektonicznych odkryto relikty fundam entow e w czesnośredniow iecznej w ieży (I. K utyłow ska 1990, s. 92; A. K asiborski, M. Sta siak 1995, s. 12-15). W edług danych historycznych trze ci trakt i oficyny w znieśli spadkobiercy W ojciecha Ślu sarza w ciągu pierw szej połow y X V II w ieku (E. Szczęch
1978, s. 53).
U kład rozplanow ania pow stałej w drugiej poł. XVI i pierw szej połow ie X V II w ieku kam ienicy przetrw ał z niew ielkim i zm ianam i do czasów nam współczesnych.
Front zabudow y został dopasow any do przebiegu linii ulicy Złotej, ja k rów nież do granic z sąsiednim i działka mi. N ow e założenie było b u d o w lą trzytraktow ą, przy czym pierw szy trakt pokryw ał się niem alże w całości z dom em M acieja M aterny.
D ziew iątym , ostatnim z w yróżnionych etapów były prace rem ontow e i zabezpieczające prow adzone przez kolejnych w łaścicieli parceli. Efektem tych działań były przem urow ania i w zm ocnienia ścian fundam entow ych. P oza z a rejestro w an y m i m ło d sz y m i w ątk am i m urów w szybikach na tyłach kam ienicy stw ierdzono w ystępo w anie głębokich w kopów w ypełnionych m ateriałem za bytkow ym datow anym na X V II i X V III w iek (ryc. 5 ,6 ). Efekty nadzorów archeologicznych prow adzonych podczas rem ontu kam ienicy Z łota 3, gdzie odsłonięto ślady nieprzerw anego uży tk o w an ia terenu od okresu w czesnośredniow iecznego skłaniają do ogólniejszej re fleksji. W chw ili obecnej bow iem dobiegają końca p ra ce zw iązane z w y m ia n ą p o d ziem n eg o u zb ro jen ia na głów nych ulicach Starego M iasta. D zięki nadzorom i ar cheologicznym badaniom przedinw estycyjnym prow a dzonym podczas tych prac uzyskano m ożliw ość prze śledzenia i korelacji n aw arstw ień antropogenicznych zdeponow anych w tej części L ublina od okresu pradzie jow ego do czasów nam w spółczesnych. N iem al w szyst kie zabytkow e kam ienice w tej części Starego M iasta czekają rów nież na niezw ykle potrzebny rem ont. W yni ki przeprow adzonych nadzorów archeologicznych w y kazały, że prow adzone przy tego typu obiektach prace pozw alają nie tylko na odsłonięcie naw arstw ień zw iąza nych z sam ym b u d y n k iem , ale ró w n ież i poziom ów znacznie starszych od niego.
W tym kontekście nie trzeba chyba podkreślać, jak bardzo konieczna je st obecność archeologa i stały nad zór nad pracam i rem ontow ym i. N ie m ożna bow iem w y kluczyć, a raczej należy założyć, że w przypadku innych zabytkow ych kam ienic, i to nie tylko z terenu Starego M iasta w L ublinie, ale także całego Śródm ieścia, p o zio m y osadnicze m o g ą się zachow ać w rów nie dobrym stop niu, ja k w przypadku posesji przy ul. Złotej 3.
Lit e r a t u r a
C h r z a n o w s k a I.
1988 Lublin - Stare Miasto - Blok X - Trybunał.
Wyniki nadzorów archeologicznych, Lublin,
mps SOZ Lublin. K a s i b o r s k i A., S t a s i a k M.
1995 Sprawozdanie z nadzorów badawczych nad pra
cami geotechnicznymi w klasztorze O.O. Do minikanów w Lublinie, Lublin, mps SOZ Lu
blin.
K u t y ł o w s k a I.
1985 Wczesnośredniowieczne umocnienia obronne
na Wzgórzu Staromiejskim w Lublinie, R. Lub., t. 23/24, 1981/1982, s. 173-180.
1990 Rozwój Lublina w VI-XIV wieku na tle urbani
zacji międzyrzecza środkowej Wisły i Bugu,
Lublin.
N i e d ź w i a d k o w i e A. i R.
1998 Wyniki nadzorów archeologicznych na ulicy
Bramowej i zachodniej pierzei Rynku w Lubli nie, APŚ, t. 3, s. 237-242.
1 6 4 Ra f a ł Nie d ź w ia d e k
R o z w a ł k a A.
1997 Lubelskie wzgórze staromiejskie w procesie fo r
mowania średniowiecznego miasta, Lublin.
S z c z ę c h E.
1978 Kamienica Złota 3 w Lublinie (Nr rejestru А /
505). Dokumentacja naukowo-historyczna
opracowana na zlecenie Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych w Lublinie, mps SOZ
Lublin.
Ra f a ł Ni e d ź w i a d e k
Re s u l t so f Ar c h a e o l o g i c a l Su p e r v i s i o n o v e rt h e Re n o v a t i o n o fa Ho u s e a t 3 Zl o t a St r e e t in Lu b l i n
Between November 1997 and May 1999 archaeological supervision was carried out over the renovation process of the house situated at 3 Złota street in Lublin. The analysis of the features and cultural layers allowed for distinguishing eight phases of utilisation of the estate in question. In front of the building it was possible to reconstruct the outline of the top of the primary loess which corresponds to the level of the moat. In the 8'h- 10lh centuries, the moat separated the stronghold, si tuated in the northern part of the Old Town hill, from the open settlement. The oldest phase of utilisation of this area, dated to the 11,h- 12th centuries, is preserved only in the form of ran domly observed original soil profiles and fossil humus. In the following phase, 8 features o f domestic and dwelling charac ter were dug into the primary ground. These constructions were most probably utilised from the 15,h and 16,h century. In the 15lh century, and at the turn of the 16th century at the latest, the whole area around the 3 Złota street estate was levelled out,
and the older constmctions were covered with earth. The mo ment of destruction of the early mediaeval settlement designa tes the third phase. In the fourth phase, occurring at the end of the 15lh or the beginning of the 16,h century, a house was erec ted with a brick ground floor. On completion of the construc tion works around the building, the paving was made of fasci ne and matted straw, which constitutes the fifth phase. In place of the first house, which burnt down in the first half of the 16lh century (sixth phase), in 1545-1575, a new brick made buil ding was erected. It was a two-storey, double-track and three- row building. The erection of the ground floor determines the seventh phase. In the eighth phase of utilisation of the estate at 3 Złota street in Lublin, a third tract was added together with adjoining annexes (first half of the 17,h century). During the 17th and the 18th centuries, within the limits of the estate under discussion, securing renovation works were carried out almost unceasingly (ninth phase).
