Widok Schizofrenia u kobiet i mężczyzn

A

A

i M

P

-L

Kurpiñskiego 19, 85-096 Bydgoszcz e-mail: kikpsych@amb.bydgoszcz.pl

SCHIZOFRENIA U KOBIET I MʯCZYZN

WPROWADZENIE

Ró¿nice p³ci maj¹ wielorakie choæ ma³o ba-dane konsekwencje, tak¿e w zakresie chorób psychicznych. Wp³yw p³ci zaznacza siê szcze-gólnie w krêgu chorób afektywnych. Niektó-rzy autoNiektó-rzy donosz¹ te¿ o wiêkszej czêstoœci wystêpowania u kobiet psychozy schizoafek-tywnej (LEVINE1981). Znane s¹ ró¿nice w czê-stoœci wystêpowania u obu p³ci zaburzeñ je-dzenia, które czêœciej dotykaj¹ chorych p³ci ¿e-ñskiej. Liczne doniesienia wskazuj¹ na odrêb-noœci uzale¿nienia alkoholowego u obu p³ci (patrz art. KASPEROWICZ-D¥BROWIECKIEJ w tym zeszycie KOSMOSU).

Ró¿nice w czêstoœci wystêpowania dotycz¹ te¿ specyficznych zaburzeñ rozwojowych i umiejêtnoœci szkolnych, takich jak: dysleksja, j¹kanie siê oraz zaburzeñ hiperkinetycznych i zaburzeñ zachowania, które to zaburzenia czê-œciej wystêpuj¹ u ch³opców (KAPLANi SADOCK

1991). Wskazuje siê te¿ na czêstsze wystêpowa-nie u ch³opców autyzmu wczesnodzieciêcego (RUTTER 1968). Wed³ug Brysona, trzykrotnie czêœciej pojawia siê on u dzieci p³ci mêskiej (BRYSONi wspó³aut. 1988; patrz art. G A£KOW-SKIEGOi PISULI w tym zeszycie KOSMOSU).

Na uwagê zas³uguje fakt, ¿e w etiopatoge-nezie zaburzeñ hiperkinetycznych, zaburzeñ zachowania oraz specyficznych zaburzeñ umiejêtnoœci szkolnych podejrzewa siê udzia³ organicznego uszkodzenia mózgowia b¹dŸ opóŸnionego dojrzewania odpowiednich struktur funkcjonalnych (ORWID i P IE-TRUSZEWSKI 1993). Pojawi³y siê sugestie, ¿e przyczyn¹ czêstszego wystêpowania u

ch³opców niektórych w/w zaburzeñ, jak rów-nie¿ czêœci zespo³ów autystycznych, jest wiêk-sza u p³ci mêskiej wra¿liwoœæ pó³kuli domi-nuj¹cej na uszkodzenia. FLOR-HENRY (1990) sugeruje, ¿e etiopatogeneza zarówno autyzmu wczesnodzieciêcego, jak i dysleksji oraz scho-rzeñ zwi¹zanych z dysfunkcj¹ mowy, uwarun-kowana jest m. in. zaburzeniami zdetermino-wanej p³ci¹ organizacji czynnoœciowej mó-zgu.

Ró¿nice p³ci zaznaczaj¹ siê te¿ w wystêpo-waniu zespo³ów obsesyjno-kompulsywnych (ang. obsessive-compulsive disorder, OCD) (patrz art. PILACZYÑSKIEJ-JODKIEWICZ w tym zeszycie KOSMOSU). Postaæ zespo³u z wcze-snym pocz¹tkiem czêœciej wystêpuje u p³ci mêskiej, podczas gdy postaæ tego schorzenia z póŸnym pocz¹tkiem — u kobiet (NOSHIRVANIi wspó³aut. 1991). Wed³ug niektórych autorów, ni¿szy wiek pocz¹tku zespo³ów obsesyj-no-kompulsywnych u mê¿czyzn wskazuje na wiêksz¹ ich podatnoœæ na uszkodzenia mózgo-wia w porównaniu z kobietami. Czêœæ bada-czy zwraca tak¿e uwagê na ró¿nice kliniczne tego schorzenia u obu p³ci. Postaæ OCD z póŸ-nym pocz¹tkiem, czêstsza u kobiet, ma nato-miast wykazywaæ powinowactwo do zabu-rzeñ depresyjnych (NOSHIRVANI i wspó³aut. 1991). Znaczn¹ przewagê czêstoœci wystêpo-wania stwierdza siê u p³ci mêskiej tak¿e w przypadku zespo³u Gilles de la Tourette, uwa-¿anego przez niektórych za skrajn¹ formê ze-spo³u obsesyjno-kompulsywnego (NEE i wspó³aut. 1980).

Numer 1

(258)

Strony

97–103

Istotnie czêœciej stwierdza siê tak¿e wystê-powanie u mê¿czyzn takich zaburzeñ, jak psy-chopatie oraz dewiacje seksualne; te ostatnie w 80 % dotykaj¹ mê¿czyzn (FLOR-HENRY 1990). Ró¿nice miêdzy p³ciami zaznaczaj¹ siê te¿ w czê-stoœci wystêpowania prób samobójczych oraz samobójstw. Widoczne s¹ one ju¿ w okresie m³odzieñczym — wed³ug niektórych danych, trzykrotnie czêœciej samobójstwa pope³niaj¹ ch³opcy, choæ próby samobójcze czêstsze s¹ wœ-ród dziewcz¹t (KAPLAN i SADOCK 1991). Pro-porcje te utrzymuj¹ siê w wieku doros³ym. Sa-mobójstw dwu-trzykrotnie czêœciej dokonuj¹ mê¿czyŸni; próby samobójcze czêœciej podej-muj¹ kobiety (PU¯YÑSKIi wspó³aut. 1997). Uza-le¿nienia od leków nasennych i uspakajaj¹cych czêstsze s¹ u kobiet; wed³ug niektórych, zatru-cia tymi lekami czterokrotnie czêœciej ni¿ u mê¿-czyzn s¹ przyczyn¹ pope³nianych przez nie sa-mobójstw (MENDELSON i RICH 1993).

Zainteresowanie odrêbnoœciami schizofre-nii u obu p³ci wzros³o dopiero w latach 80., choæ w tradycji psychiatrycznej znane jest Krae-pelinowskie okreœlenie dementia praecox (otê-pienie przedwczesne), które dotykaæ mia³o g³ównie m³odych mê¿czyzn. Wzrost zaintereso-wania tym problemem wynika³ zapewne ze stwierdzonych ró¿nic strukturalnych oraz funk-cjonalnych mózgu u kobiet i mê¿czyzn.

Znalaz³o to odzwierciedlenie zarówno w publikacjach naukowych, jak i w ksi¹¿kach i ar-tyku³ach adresowanych do szerszego krêgu od-biorców, np. w g³oœnej, wydanej w 1989 r. ksi¹¿ce Anne Moir i Davida Jessela „P³eæ mó-zgu”. Inspiracj¹ do zajêcia siê problemem ró¿-nic schizofrenii u obu p³ci sta³y siê te¿ niew¹tpliwie doniesienia dotycz¹ce wp³ywu hormonów na czynnoœæ mózgu, zarówno w okresie ¿ycia p³odowego, jak i w dalszych eta-pach ontogenezy.

CZÊSTOŒÆ WYSTÊPOWANIA

Autorzy s¹ zgodni co do tego, ¿e postaæ schorzenia z wczesnym pocz¹tkiem jest czê-œciej spotykana wœród mê¿czyzn, podczas gdy postaæ z póŸnym pocz¹tkiem wœród kobiet (CASTLE i wspó³aut. 1993). Ostatnio pojawi³y

siê informacje o wiêkszej czêstoœci wystêpo-wania tego schorzenia u p³ci mêskiej. Wed³ug Iacono, schizofrenia u mê¿czyzn wystêpuje dwu — trzykrotnie czêœciej ni¿ u kobiet (IACONO i BEISER 1992a).

CZYNNIKI GENETYCZNE

Hipotetycznym regionem maj¹cym znacze-nie w etiopatogenezie schizofrenii jest pseu-doautosomalny odcinek chromosomów p³cio-wych (CROW1988). Wed³ug licznych autorów, zaznaczaj¹ siê ró¿nice w obci¹¿eniu dziedzicz-nym chorobami psychiczdziedzicz-nymi u chorych mê¿-czyzn i kobiet z rozpoznaniem schizofrenii. Wp³yw czynników genetycznych wydaje siê

byæ istotniejszy u kobiet. U chorych tej p³ci czê-œciej wystêpuje obci¹¿enie schizofreni¹ (MAIERi wspó³aut. 1993). Czêœæ autorów wska-zuje te¿ na czêstsze w rodzinach chorych ko-biet wystêpowanie chorób afektywnych, szczególnie choroby afektywnej dwubieguno-wej (GOLDSTEIN 1988).

OBCI¥¯ENIA OKO£OPORODOWE, SEZON URODZENIA

O ile u kobiet postuluje siê wiêkszy udzia³ czynnika „genetycznego” w etiopatogenezie schizofrenii, tak u mê¿czyzn zwraca siê uwagê na znaczenie czynnika „organicznego”. Wœród chorych na schizofreniê, szczególnie mê¿-czyzn, czêœciej ni¿ w populacji zdrowych oraz choruj¹cych na inne schorzenia psychiczne, spotyka siê w wywiadzie powik³ania ci¹¿owe i po³o¿nicze (OWEN i wspó³aut. 1988). Wœród powik³añ po³o¿niczych, wymienia siê w litera-turze komplikacje pêpowinowe oraz

nietypo-we u³o¿enia p³odu, które mog¹ implikowaæ niedotlenienie (GUNTHER-GENTA i wspó³aut. 1994). Donosi siê te¿ o zwi¹zku konfliktu sero-logicznego z wyst¹pieniem schizofrenii (zwa-nej chorob¹ Bleulera) u mê¿czyzn (HOLLISTERi wspó³aut. 1996).

Wykazano, ¿e osoby urodzone w miesi¹cach zimowych lub wczesnowiosennych czêœciej ni¿ reszta populacji choruj¹ na schizofreniê (HUTTUNEN i wspó³aut. 1994), mimo braku obci¹¿enia dziedzicznego t¹ chorob¹

(CANTOR-GRAAEi wspó³aut. 1994). Zjawisko to zaznacza siê szczególnie w przypadku chorych p³ci mêskiej. Czêstoœæ powik³añ po³o¿niczych tak¿e jest wiêksza w³aœnie u chorych urodzo-nych w miesi¹cach zimowych. Nasuwa siê wniosek, ¿e mo¿liw¹ przyczyn¹ zwiêkszonej czêstoœci urodzeñ pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii w miesi¹cach zimowych lub wcze-snowiosennych jest wiêksze ryzyko powik³añ oko³oporodowych w tych okresach, zwi¹zane np. z wiêksz¹ ekspozycj¹ na infekcje wirusowe. Osoby urodzone w tych porach roku, s¹ ponad-to w okresie prenatalnym nara¿one na

ekspozy-cjê a wirusowe w okresach odpowiednio: je-siennym i zimowym, na który to okres przypada drugi trymestr ci¹¿y ich matek. Ten etap ci¹¿y jest, wed³ug wielu doniesieñ, krytycznym w pa-togenezie schizofrenii. Zwraca siê uwagê za-równo na bezpoœredni, cytotoksyczny wp³yw wirusa na mózg p³odu, jak i na stosowane w in-fekcjach wirusowych leki o dzia³aniu antyko-agulacyjnym (aspiryna), mog¹ce powodowaæ krwawienia œródmózgowe, a przede wszystkim na mo¿liwoœæ wyzwolenia reakcji autoimmuno-logicznej (IACONO i BEISER 1992b).

OSOBOWOŒÆ I FUNKCJONOWANIE PRZEDCHOROBOWE, SYTUACJA RODZINNA, WIEK POCZ¥TKU SCHIZOFRENII, MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Oceniaj¹c osobowoœæ przedchorobow¹ chorych na schizofreniê stwierdzono, ¿e cechy osobowoœci schizoidalnej czêœciej wykazuj¹ mê¿czyŸni (WOLFFi CHICK 1980). Ch³opcy, u których póŸniej dochodzi do rozwoju schizo-frenii, przejawiaj¹ czêœciej takie cechy, jak: lê-kliwoœæ, fobie oraz objawy anankastyczne (grek. ananke — przeznaczenie), czyli objawy natrêctw myœlowych lub ruchowych (GARDNER 1967).

Wp³yw sytuacji rodzinnej wydaje siê zazna-czaæ bardziej w rodzinach chorych ch³opców. W ich rodzinach czêœciej stwierdza siê brak ojca lub matkê o cechach nadopiekuñczych.

(FORRESTi HAY1997). Autorzy japoñscy nosz¹ natomiast o znacznie czêstszym do-œwiadczaniu przez chore na schizofreniê ko-biety strat we wczesnym dzieciñstwie, takich jak osierocenie lub separacja od rodziców (KITAMURA i wspó³aut. 1993).

Funkcjonowanie przedchorobowe okreœla-ne jest przez takie czynniki jak: stan cywilny, poziom edukacji i status zawodowy oraz kon-takty spo³eczne. W ocenie funkcjonowania przedchorobowego chorych na schizofreniê, wiêkszoœæ autorów jest zgodna co do tego, i¿ jest ono lepsze u kobiet. Dotyczy to zarówno ról rodzinnych, jak i zawodowych (SARTORIUSi wspó³aut. 1986).

Wiêkszoœæ badaczy jest zgodna co do tego, ¿e wiek pocz¹tku schizofrenii jest ni¿szy dla

p³ci mêskiej (SZYMANSKI i wspó³aut. 1995). Donosi³ o tym ju¿ Kraepelin i ponad 50 prac badawczych potwierdza tê tezê. Wiek pocz¹tku tego schorzenia u mê¿czyzn wynosi œrednio 15–24 lata, podczas gdy u kobiet 25–35 lat (LEVINEi wspó³aut. 1990). Potwier-dzaj¹ to badania WHO, przeprowadzone w dziesiêciu ró¿nych krajach (HAMBRECHT i wspó³aut. 1992). O ile u mê¿czyzn wiek ujaw-nienia siê choroby przypada na ok. 20 rok ¿y-cia, tak u kobiet obserwuje siê dwa szczyty za-chorowañ, pierwszy ok. 20–30 r. ¿ycia oraz drugi, s³abiej wyra¿ony, ok. 45–54 r. ¿ycia (HAFNER i wspó³aut. 1993a).

Problem, czy schizofrenia jest œciœle zwi¹zana z okresem m³odzieñczym, czy te¿ ujawniaæ siê mo¿e u osób starszych, nurtowa³ badaczy od czasu wprowadzenia terminu „schizofrenia” przez BLEULERA(1911). Uznaje siê powszechnie, ¿e w oko³o 75–80% choroba ujawnia siê poni¿ej 45 roku ¿ycia. Jak wspo-mniano, w grupie chorych ze schizofreni¹ póŸn¹ obserwuje siê znaczn¹ przewagê ko-biet.

Miejsce zamieszkania ma znaczenie dla cho-rych na schizofreniê. Œrodowisko wielkomiej-skie wydaje siê byæ mniej korzystnym; mo¿e zwiêkszaæ alienacjê chorego, ostracyzm wobec jego osoby. W œrodowisku wiejskim, chorym czêsto ³atwiej o systemy wsparcia.

RӯNICE OBRAZU KLINICZNEGO SCHIZOFRENII U KOBIET I MʯCZYZN

Ró¿nice miêdzy kobietami a mê¿czyznami zarysowuj¹ siê te¿ w zakresie obrazu kliniczne-go schorzenia. Do objawów negatywnych

(ubytkowych) choroby bardziej predyspono-wani s¹ mê¿czyŸni. Bardziej zaznaczone s¹ u nich nastêpuj¹ce objawy: autyzm, bladoœæ

afek-tywna, upoœledzenie aktywnoœci, apatia, ten-dencje do izolowania siê od otoczenia (FLOR-HENRY1990). Andreasen, a tak¿e inni

au-torzy, wi¹¿¹ to zjawisko z czêstszym wystêpo-waniem u chorych p³ci mêskiej mikrouszko-dzeñ mózgowia (ANDREASEN i OLSEN 1982). Zwraca siê te¿ uwagê na czêstsze u chorych mê¿czyzn wystêpowanie „rysów psychoorga-nicznych”. Autorzy tego doniesienia, stosuj¹c siê do Bleulerowskiej definicji schizofrenii, wy³¹czaj¹cej pacjentów z ewidentnym orga-nicznym uszkodzeniem mózgu (co obowi¹zuje we wspó³czesnych systemach diagnostycz-nych), wskazuj¹ na zaznaczaj¹ce siê u chorych mê¿czyzn cechy takie jak: dezorientacja, defi-cyty koncentracji oraz pamiêci (MAYER i wspó³aut. 1993).

W zakresie objawów pozytywnych (urojeñ, omamów), ró¿nice miêdzy chorymi obu p³ci s¹ mniej zaznaczone, choæ niektórzy autorzy wskazuj¹ na czêstsze ich wystêpowanie u ko-biet, a nieliczni — u mê¿czyzn (np. LIEBERMANi wspó³aut. 1993). Sugeruje siê wiêksze u kobiet nasilenie objawów pozytywnych zarówno w okresie zaostrzenia choroby, jak i w okresie re-misji (FRANZEK i BECKMANN 1992).

U kobiet bardziej zaznaczone s¹ zaburzenia ¿ycia popêdowego w postaci odhamowania seksualnego (GOLDSTEINi LINK1988). U mê¿-czyzn natomiast czêœciej obserwuje siê

zacho-wania agresywne i antysocjalne oraz konflikty z prawem (HAASi wspó³aut. 1989). U nich te¿ czêstsze s¹ tendencje samobójcze oraz zacho-wania samouszkodzeniowe (TEST i wspó³aut. 1990). W badaniach du¿ej, prawie dziesiêcioty-siêcznej grupy chorych na schizofreniê, samo-bójstwo by³o przyczyn¹ œmierci 50% mê¿czyzn i 35% kobiet. (MORTENSEN i JUBEL 1993).

Mê¿czyŸni chorzy na schizofreniê czêœciej nadu¿ywaj¹ alkoholu i innych œrodków psycho-aktywnych (HAASi wspó³aut. 1990). S¹ donie-sienia, ¿e nadu¿ywanie œrodków psychoaktyw-nych pojawia siê u nich a¿ dwukrotnie czêœciej (DEISTERi MARNEROS1992). W warunkach ame-rykañskich, chorzy najczêœciej za¿ywaj¹ kono-pie indyjskie oraz alkohol (CUFFEL i CHASE

1994). Oko³o 80% chorych na schizofreniê pali tytoñ, przy czym chorzy mê¿czyŸni pal¹ zna-miennie czêœciej ni¿ mê¿czyŸni zdrowi oraz ni¿ chore kobiety (LEON i wspó³aut. 1995).

Badania wskaŸnika umieralnoœci chorych na schizofreniê wykazuj¹ ich wyraŸn¹ nad-umieralnoœæ w porównaniu z populacj¹ gene-raln¹ (AFFLECKi wspó³aut. 1976). „Nadumieral-noœæ” w schizofrenii wynika z czêœciej pope³nianych samobójstw, ale te¿ z wiêkszej zapadalnoœci chorych na powa¿ne choroby so-matyczne, g³ównie uk³adu kr¹¿enia (co zwi¹zane jest zapewne z rozpowszechnieniem wœród pacjentów na³ogu nikotynowego).

FUNKCJONOWANIE SPO£ECZNE CHORYCH NA SCHIZOFRENIÊ KOBIET I MʯCZYZN

Wed³ug definicji WHO, upoœledzenie funk-cjonowania spo³ecznego oznacza zaburzenie wykonywania okreœlonych funkcji lub pe³nie-nia ról spo³ecznych (WHO 1979). Jak wspo-mniano wczeœniej, funkcjonowanie przedcho-robowe w aspekcie rodzinnym i zawodowym lepsze jest u kobiet. Badania chorych na schizo-freniê wskazuj¹, i¿ tak¿e w trakcie trwania cho-roby kobiety przewy¿szaj¹ mê¿czyzn w

zakre-sie funkcjonowania spo³ecznego. (PERRY i wspó³aut. 1995). Status przedchorobowy jest tu zapewne nie bez znaczenia, zwa¿ywszy na to, ¿e wiêkszoœæ autorów przypisuje mu war-toœæ prognostyczn¹ w tej chorobie (MCGLASHAN1986). Kobiety chore na schizo-freniê czêœciej ni¿ mê¿czyŸni pozostaj¹ w zwi¹zkach ma³¿eñskich oraz maj¹ dzieci (ANDIA i wspó³aut. 1995).

DYNAMIKA PRZEBIEGU CHOROBY

Jak donosz¹ liczni autorzy, przebieg choro-by jest ³agodniejszy u kobiet. Wiek pierwszej ho-spitalizacji, jest u nich wy¿szy (HAFNER i wspó³aut. 1993b). U kobiet zaznacza siê wp³yw fazy ¿ycia na przebieg choroby. Okresy zmniej-szonego poziomu estrogenów, (przedmie-si¹czkowy, menstruacyjny, poporodowy oraz

faza menopauzy) przebiegaj¹ z nasileniem obja-wów, podczas gdy w przebiegu ci¹¿y nastêpuje ich z³agodzenie (HALBREICHi wspó³aut. 1990). Stwierdzono negatywn¹ korelacjê miêdzy nasi-leniem objawów chorobowych a poziomem es-trogenów podczas cyklu miesi¹czkowego (RIECHER-ROSSLER i wspó³aut. 1992).

REAKCJA NA LECZENIE

Reakcja na leczenie neuroleptyczne (leka-mi przeciwpsychotyczny(leka-mi, tzn. niweluj¹cy(leka-mi urojenia i omamy) ró¿ni siê u chorych kobiet i mê¿czyzn, na niekorzyœæ mê¿czyzn (SIMPSONi wspó³aut. 1990). Ró¿nice te dotycz¹ wielkoœci stosowanych dawek, zarówno w okresie za-ostrzenia objawów, jak i w leczeniu podtrzy-muj¹cym. Chore kobiety wymagaj¹ ni¿szych

dawek dla osi¹gniêcia efektu terapeutycznego ni¿ chorzy mê¿czyŸni — przy uwzglêdnieniu masy cia³a. U kobiet stwierdza siê ponadto rzadsze i mniej nasilone objawy uboczne (ANDIAi wspó³aut. 1995). Fenomen ten t³uma-czony jest najczêœciej ochronn¹, „neurolepty-kopodobn¹” rol¹ estrogenów.

PODSUMOWANIE

W etiopatogenezie schizofrenii u mê¿czyzn wiêksz¹ rolê odgrywaj¹ czynniki „organiczne”, u kobiet zaœ genetyczne. W obrazie klinicznym schizofrenii u mê¿czyzn bardziej zaznaczaj¹ siê tzw. objawy negatywne (autyzm, zobojêtnie-nie emocjonalne, apatia, rozkojarzezobojêtnie-nie myœle-nia); u kobiet czêœciej wystepuj¹ tzw. obajwy pozytywne (omamy s³uchowe — komentuj¹ce, rozkazuj¹ce, dialog omamowy oraz urojenia ty-powe dla tej choroby: urojenia wp³ywu, np. ja-kichœ si³) oraz objawy afektywne (zaburzenia nastroju). Przebieg choroby u kobiet jest

³agod-niejszy, co wynika byæ mo¿e z uwarunkowañ socjokulturowych (ci¹gle jeszcze mniejszy od-setek kobiet ni¿ mê¿czyzn w aktywnoœci zawo-dowej, spo³ecznej, wiêksze wymagania stawia-ne w naszej kulturze mê¿czyznom). Reakcja na leczenie lepsza jest u kobiet, co wynika z „neu-roleptykopodobnej” roli estrogenów. Ma to zreszt¹ implikacje terapeutyczne: estrogeny znajduj¹ zastosowanie — jeszcze nie masowo — w potencjalizacji leczenia schizofrenii zarów-no u kobiet, jak i u mê¿czyzn.

GENDER DIFFERENCES IN SCHIZOPHRENIA S u m m a r y

The paper presents evidence suggesting that most male schizophrenic patients display poorer pre-morbid functioning during the early stages of the ill-ness. In men, schizophernia onset is earlier than in women. Male patients more often display structural micro-abnormalities of the brain and organic deficits. Schizophernia in male population is rather more

chronic and has poorer prognosis. Female patients are more often burdened with genetic factors. They ex-press more often productive and affective sympto-matology but they are more sensitive to neuroleptics. Moreover, the prognosis in their illness is more advan-tageous.

LITERATURA AFFLECKJ. W., BURNSJ., FORRESTA. D., 1976. Long-term

follow-up of schizophrenic patients in Edinburgh.

Acta Psychiatr. Scand. 53, 227–237.

ANDIA A. M., ZISOOK S., HEATON R. K., HESSELINK J., JERNIGONT., KUCK J., MORGANVILLEJ., BRAFF D. L., 1995. Gender differences in schizophrenia. J. Nerv. Ment. Dis. 183, 522–528.

ANDREASENN., OLSENS. A., 1982. Ventricular

enlarge-ment in schizophrenia. Am. J. Psychiatry 139,

297–302.

BLEULERE., 1911. Dementia praecox order die Gruppe

der Schizophrenien. [W:] Handbuch der Psychia-trie, Leipzig Deutike.

BRYSONS. E., CLARKB. S., SMITHI. M., 1988. First report

of a Canadian epidemiological study of autistic syndromes. J. Child Psychol. Psychiatry 29,

433–445.

CANTOR-GRAAEE., MCNEILT. F., SJOSTROMK., NORDSTROM

L. G., ROSENLUND, 1994. Obstetric complications

and their relationship to other etiological risk fac-tors in schizophrenia: A case control study. J.

Nerv. Ment. Dis. 182, 645–650.

CASTLED., WESSELYS., MURRAYR. 1993. Sex and

schi-zophrenia: effects of diagnostic stringency and as-sociations with premorbid variables. Br. J.

Psy-chiatry 162, 658–664.

CROWT. J., 1988. Sex chromosomes and psychosis. The

case for a pseudoautosomal locus. Br. J. Psychiatry

53, 675–683.

CUFFELB. J., CHASEP., 1994. Remission and relapse of

substance use disorders in schizophrenia. Results from a one-year prospective study. J. Nerv. Ment.

Dis. 6,342–348.

DEISTERA., MARNEROSA., 1992. Sex-dependent

be-tween schizophrenic, schizoaffective and affec-tive psychoses. Fortschr. Neurol. Psychiatr. 60,

407–419.

FLOR-HENRY P., 1990. Influence of gender in

schi-zophrenia as related to other psychopathological syndromes. Schizophr. Bull. 16, 211–227.

FORRESTA. D., HAYA. J., 1997. Sex differences and the

schizophrenic experience. Acta Psychiatr. Scand.

47, 137–149.

FRANZEKB., BECKMANNH., 1992. Sex differences and

di-stinct subgroups in schizophrenia. A study of 54 chronic hospitalized schizophrenics.

Psychopato-logy 25, 90–99.

GARDNERG. G., 1967. The relationship between

child-hood neurotic symptomatology and later scho-zophrenia in males and females. J. Nerv. Mental

Dis. 144, 97–100.

GOLDSTEINJ. M., 1988. Gender differences in the course

of schizophrenia. Am. J. Psychiatr. 145, 684–689.

GOLDSTEIN J. M., LINK B. G., 1988. Gender and the

expression of schizophrenia. J. Psychiatr. Res. 22,

141–155.

GUNTHER-GENTAP., BAETP., HOHLFELDP., 1994.

Obste-tric complications and schizophrenia. Br. J.

Psy-chiatry 164, 165–170.

HAASG. L., SWEENEYJ. A., HIEND., WAKEDW., WEIDENP., 1989. Sex differences in schizophrenia. Materia³y prezentowane na Ann. Meet. Am. Psychiatric Asso-ciat., 1989, San Francisco.

HAASG. L., GLICKI. D., CLARKINJ. F., SPENCERJ. H., LEVIS

A. B., 1990. Gender and schizophrenia outcome: A

clinical trial of an inpatient family intervention.

Schizophr. Bull. 16, 277–292.

HAFNERH., MAURERK., LOFFLERW., KIECHER-ROSSLERA., 1993. The influence of age and sex on the onset

and early course of schizophrenia. Br. J.

Psy-chiatry 162, 80–86.

HAFNER H., RIECHER–ROSSLER A., AN DER HEIDEN W., MAURERK., FATKENHEUERB., LOFFLERW., 1993.

Ge-nerating and testing a causal explanation of the gender difference in age at first onset of schi-zophrenia. Psychol. Med. 23, 925–940.

HALBREICH U., LEMUS C. Z., LIEBERMANJ. A., PARRY B., SCHIAVIR. C., 1990. Gonadal hormones, sex and

behavior. Psychopharmacol. Bull. 26, 297–301.

HAMBRECHT M., MAURER K., HAFNER H., 1992. Gender

differences in schizophrenia in three cultures. Re-sults of the WHO collaborative study on psychia-tric disability. Soc. Psychiatry Psychiatr.

Epide-miol. 27,117–121.

HOLLISTERJ. M., LAINGP., MEDNICKS. A., 1996. Rhesus

in-compatibility as a risk factor for schizophrenia in male adults. Arch. Gen. Psychiatry 53, 19–24.

HUTTUNENM. O., MACHONR. A., MEDNICKS. A., 1994.

Prenatal factors in the pathogenesis of schi-zophrenia. Br. J. Psychiatry 164, 15–19.

IACONOW. G., BEISERM., 1992. Are males more likely

than females to develop schizophrenia? Am. J.

Psy-chiatry 149, 1070–1074.

IACONOW. G., BEISERM., 1992. Where are the women in

first — episode studies of schizophrenia?

Schi-zophr. Bull. 18, 471–480.

KAPLANI. H., SADOCKJ. B., 1991. Synopsis of psychiatry

— 6 th edition. Behavioral sciences. Clinical

psy-chiatry. Wiliams &Wilkins, Baltimore, Hong Kong,

London, Munich, Philadelphia, Sydney, Tokyo. KITAMURA T., FUJIHARAS., YUZURIHA T., NAKAGAWA Y.,

1993. Sex differences in schizophrenia: a

demo-graphic, symptomatic, life history and genetic stu-dy. Jpn. J. Psychiatry Neurol. 47, 819–824.

LEONJ., DADVANDM., CANUSOC., WHITEA. D., STANILLAJ. K., SIMPSON G. M. 1995. Schizophrenia and

smo-king. An epidemiological survey in a state hospi-tal. Am. J. Psychiatry 152, 453–455.

LEVINER. R. J., 1981. Sex differences in schizophrenia:

timing or subtypes? Psychol. Bull. 90, 432–444.

LEVINER. R. J., GULLEYL. R., RISCHS. C., JENERTR., HOUPT

J. L., 1990. Sexual dimorphism, brain morphology

and schizophrenia. Schizophr. Bull. 16, 195–205.

LIEBERMANNJ., JODY D., GEISLERS., ALVIR J., LOEBEL A., SZYMANSKI S., WOERNER M., BORENSTEIN M., 1993.

Time course and biologic correlates of treatment response in first — episode schizophrenia. Arch.

Gen. Psychiatry 50, 369–376.

MAIER W., LICHTERMANN D., MINGES J., HEUN R., HALLMAYERJ., BENKERTO., 1993. Schizoaffective

di-sorder and affective didi-sorders with mood-incon-gruent psychotic features: keep separate or combi-ne? Evidence from a family study. Am. J.

Psy-chiatry 149, 1666–1673.

MCGLASHANT. H., 1986. Predictors of shorter medium

and longer term outcome in schizophrenia. Am. J.

Psychiatry 143, 50–55.

MENDELSONW. B., RICHC. L., 1993. Sedatives and

suici-de: the San Diego study. Acta Psychiatr. Scand. 88,

337–341.

MORTENSENP. B., JUELR., 1993. Mortality and causes of

death in first admitted schizophrenic patients. Br.

J. Psychiatry 163, 183–189.

NEEL. E., CAINEE. D., POLINSKYR. J., 1980. Gilles de la

Tourette syndrome – clinical and family study of 50 cases. Ann. Neurol. 7, 41–49.

NOSHIRVANIH. F., KASVIKISY., MARKSI. M., TSAKIRISF., MONTEIROW. O., 1991. Gender-divergent

etiologi-cal factors in obsessive-compulsive disorder. Brit.

J. Psychiat. 158, 260–263.

ORWIDM., PIETRUSZEWSKIK., 1993. Psychiatria dzieci i

m³odzie¿y. Uniwersytet Jagielloñski, Kraków.

OWENM. J., LEVISS. W., MURRAYR. M., 1988. Obstetric

complications and schizophrenia: a computed to-mographic study. Psychol. Med. 18, 331–339.

PERRYW., MOORED., BRAFFD., 1995. Gender differences

on thought disturbance measures among schi-zophrenic patients. Am. J. Psychiatry 152, 298–301.

PU¯YÑSKIS. (red.), 1993. Leksykon psychiatrii. PZWL, Warszawa.

PU¯YÑSKI S., WIÓRKAJ., 1997. Klasyfikacja zaburzeñ

psychicznych psychicznych zaburzeñ zachowa-nia w ICD — 10. Uniw. Wyd. Med. Versalius,

Kra-ków-Warszawa,

RIECHER-ROSSLERA., HAFNERH., MAURERK., 1992.

Schi-zophrenic symptomatology varies with serum es-tradiol levels during menstrual cycle. Schizophr.

Res. 6, 114.

RUTTERM., 1968. Concept of autism. A review of

SARTORIUS N., JABLENSKY A., KORTEN A., ERNBERG G., ANKERM., COOPERJ. E., DAYR., 1986. Early

manife-stations and first-contact incidence of schizophre-nia in different cultures. Psychol. Med. 16,

909–928.

SIMPSONG. M., YADALAMK. G., LEVINSOND. F., STEPHANOS

M. J., SING E. E., COOPER T. B., 1990. Single dose

pharmoacokinetics of fluphenazine after

fluphe-nazine decanoate administation. J. Clin.

Psychpharmacol. 10, 417–421.

SZYMANSKIS., LIEBERMANJ. A., ALVIRJ. M., MAYERHOFFD., LOEBELA., GEISLERS., CHAKOSM., KOREENA., JODYD., KANEJ., 1995. Gender differences in onset of ilness,

treatment response, course, and biologic indexes in first- episode schizophrenic patients. Am. J.

Psy-chiatry 152, 698–703.

TEST M. A., BURKE S. S., WALLISCHL. S., 1990. Gender

differences of young adults with schizophrenic di-sorders in community care. Schizophr. Bull. 16,

331–344.

WOLFS., CHICKJ., 1980. Schizoid personality in

child-chood: A controlled follow — up study. Psychol.

Med. 10, 85–100.

WORLDHEALTHORGANISATION, 1979. Schizophrenia. An

international follow-up study. New York, Wiley &