View of Selected Issues in Toponomastic Research. In Search of Old Ruthenian Place Names in the Area of Contemporary Region of Zamość

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 6 – 2014. WADYSAW MAKARSKI. *. Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH W POSZUKIWANIU STARORUSKICH NAZW MIEJSCOWOCI NA TERENIE DZISIEJSZEJ ZAMOJSZCZYZNY. Pytajc o dzisiejsz map nazewniczo-osadnicz terenów szerokiego i dugiego pasa pogranicza polsko-ukraiskiego i polsko-biaoruskiego, rozcigajcego si od Karpat a po Podlasie w granicach dzisiejszej czy przedwojennej Polski, musimy odpowiedzie sobie na pytanie o stan tej mapy w okresie plemiennym oraz redniowiecznej przynale no ci jej do Rusi Kijowskiej, pó

(2) niej Halicko-Wodzimierskiej. Metodologiczny problem rekonstrukcji tej mapy w tym czasie postaram si pokaza na przykadzie niewielkiego odcinka wskazanego pogranicza, mianowicie terenu dzisiejszej Zamojszczyzny w granicach wspóczesnych powiatów: hrubieszowskiego i tomaszowskiego (w 1951 uszczuplonego o tzw. Grzd Sokalsk z Bezem po wcieleniu jej do ZSRR), przylegych do obecnej granicy polsko-ukraiskiej, oraz dwóch innych poo onych na zachód od nich powiatów: zamojskiego i bigorajskiego. Jest to region, który pojawi si w historiografii staroruskiej pod nazw tzw. Grodów Czerwieskich z Czerwnem, dzi Czermnem, poo onym w pow. hrubieszowskim. Jak podaje kronikarz Nestor na pocztku XII wieku, chodzi o wypraw w 981 roku ksicia ruskiego Wodzimierza na zachodniosowiaskich Lachów (pol. Ldzan) i o zdobycie na nich terytorium od Przemy la na poudniu po Czerwien na pónocy. Z tego samego

(3) róda i pó

(4) niejszych ruskich oraz polskich przekazów dowiadujemy si, e po krótkiej utracie tych ziem na rzecz Prof. dr hab. WADYSAW MAKARSKI – emerytowany pracownik Katedry Jzyka Polskiego KUL Jan Pawa II i Pastwowej Wy szej Szkoy Zawodowej im. Szymona Szymonowica w Zamo ciu; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubleksi Jana Pawa II, Instytut Filologii Polskiej, Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: makarskiw@kul.lublin.pl.

(5) 86. WADYSAW MAKARSKI. Polski w latach 1018-10311 przez ponad trzy wieki pozostaway one w granicach Rusi, by w drugiej poowie XIV wieku po okresie kilkudziesicioletnich sporów i walk polsko-litewsko-wgierskich znale

(6) si od roku 1388 do 1462 w dziedzinie mazowieckiej, potem inkorpowanej do Polski w ramach województwa beskiego, a cz ciowo ziemi chemskiej i przemyskiej w obrbie województwa ruskiego (oba województwa na terytorium Rusi Czerwonej). W czasie zaborów Zamojszczyzna nale aa do Austrii (1772-1809) i do Rosji (1815-1918). Wspócze nie i w okresie midzywojennym obszar ten wpisuje si w województwo lubelskie2. Jaki by obraz osadniczo-nazewniczy badanego terenu przypadajcy na okres wadztwa ruskiego, trwajcego tam od koca X do drugiej poowy XIV wieku? W rekonstruowaniu tej mapy nale y si posu y kilkoma metodami. Najbardziej wiarygodne jest o d w o a n i e s i d o h i s t o r y c z n y c h p o w i a d c z e

(7) r ó d o w y c h i s t n i e n i a d a n y c h o s a d. Takich bezpo rednich wiadectw jest niewiele. Dotycz one przede wszystkim obecno ci najdawniej notowanych wa nych politycznie osad grodowych, sigajcych korzeniami okresu plemiennego: Czerwna z 981 roku3, Woynia z 10184, Beza z 10305 oraz Sciaski – z ruska Sut ski z 1097 6. Analiza jzykowa tych onimów, w wypadku Beza i by mo e tak e Czerwna i Woynia poprzedzonych hydronimami, co wydu a perspektyw badawcz o okres plemienny, su y przede wszystkim ukazaniu ich genezy wschodnio- lub zachodniosowiaskiej. Nazw genetycznie najprawdopodobniej rusk jest Volyn’ z indoeuropejskim pierwiastkiem Vel- // Vol-, w znaczeniu ‘wilgotny’, ‘mokry’ lub ‘wzgórze’7, z ruskim sufiksem -yn’ < ps. *-ynj8, który wpisuje si w charakterystyczn dla mapy Rusi Kijowskiej nomenklatur onimiczn z sufiksalnym mikkim -n’¸ m.in. w nazwie rzeki Hory czy grodu Kobry, oraz wystpuje w innych toponimach ruskich, takich jak Ikoro-. 1. Polnoje sobranije russkich ltopisej..., t.I, Sanktpeterburg 1846, s. 35, 62, 64-65. Dane historyczno-administracyjne na podstawie: Ilustrowany atlas historii Polski, red. W. Sienkiewicz,Warszawa 2007, s. 32, 70, 154, 176, 248. 3 Polnoje sobranije russkich letopisej..., t. I, Sanktpetrburg 1846, s. 35. 4 A. P o p p e, Woy, w: Sownik staroytnosci sowiaskich, t. VI, red. G. Labuda i Z. Stieber, Wrocaw–Warszawa–Krakow–Gdask 1977, s. 587. 5 Polnoje sobranije russkich letopisej..., t. I, s. 64. 6 Tam e, s. 115. 7 T. S k u l i n a, Woy, w: Sownik staroytnoci sowiaskich, t. VI, s. 587. 8 F. S a w s k i, Zarys sowotwórstwa prasowiaskiego, w: Sownik prasowiaski, red. F. Sawski, t. I, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdaski 1974, s. 141. 2.

(8) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 87. sten’, Korsun’, Ksn’atyn’, R’aza, Želan’9. Zachodniosowiask za fonetyczn posta jzykow ma Bez, z prasowiaskim pierwiastkiem *blz, w znaczeniu ‘biay, jasny’10, który dobrze tumaczyby si w mianie rzeki widnej (dzi nieczytelna Sookija, z tematycznym Sook-, z ruskim penogosem i niezwykym formantem -yja), tym razem zrealizowanym z pol. e < ps. *l przy spodziewanym ruskim refleksie ol11. Pozostae dwie nazwy s neutralne – stanowi one mog wierne przekady: z ruskiego na polski albo odwrotnie, lub formy od pocztku równolegle: rus. Czerven // pol. Czerwien, od ps. *rv-, jak w rus. ervenyj, pol. czyr(z)wiony > czerwony, dla oznaczenia miejsca o czerwonych gruntach lub rzeki o czerwonym dnie, odnoszcej si do dopywu Huczwy, dzi Sieniochy; rus. Sutska // pol. S ciaska, z archaiczn podstaw ps. *s tska ‘miejsce ciasne’, na oznaczenie miejscowo ci poo onej w wwozie/wwozach. Wszystkie te cztery onimy wskazuj na etniczno-jzykowy mieszany charakter tego obszaru w badanym czasie, nie przesdzajc o jego osadniczym statusie w okresie wcze niejszym. Trzy z tych o rodków administracyjnych: Czerwien, Woy oraz Sciaska ulegy w XIII wieku dezurbanizacji, co sygnalizuje zaburzenia w tym czasie stabilno ci osadniczej badanego regionu i w konsekwencji naruszenie stao ci jego mapy toponimicznej. Czerwien (w historiografii polskiej, rosyjskiej i ukraiskiej niesusznie nazywany Czerwie12) sta si wsi o nazwie Czermno, notow od roku 146313. Cho gród zagin i nie zachowaa si w peni jego pierwotna nazwa, to utrwaliy si w historiografii dwa derywaty – makrotoponimy: Grody Czerwieskie i Ru Czerwona. Na miejscu Woynia powstaa notowana od 1400 roku wie o nazwie Gródek14, upamitniajca przeszo grodow tego miejsca, ale pozostay: nazwa du ej prowincji Woy, a w historiografii pojcie etnonimiczne Woynianie. Niezrozumiaa notowana jeszcze w XVI wieku S ciaska, która staa si czyteln, ale bezsensown z punktu widzenia swojego. 9 J. R u d n y c’k y j, Nazwy "Halyyna" i "Volyn''', Winnipeg 1952, s. 24-26; S. R o s p o n d, Struktura i stratygrafia drevnerusskich toponimov, w: Vostonoslavjanskaja onomastika, Moskva 1972, s. 27-31. 10 W. B o r y , blz , w: Sownik prasowiaski, t. I, s. 285. 11 Z. S t i e b e r, Zarys gramatyki j

(9) zyków sowiaskich, Warszawa 1979, s. 34; Š e v e l ’ o v, Istoryna fonolohija ukrajins’koji movy, Charkiv 2002, s. 367. 12 Por. W. M a k a r s k i, Pogranicze polsko-ruskie do poowy wieku XIV. Studium j

(10) zykowo-etniczne, Lublin 1996, s. 92. 13 W. B o n d y r a, Sownik historyczny miejscowoci wojewdztwa zamojskiego, Lublin–Zamo 1992, s. 27. 14 Tam e, s. 40..

(11) 88. WADYSAW MAKARSKI. pierwotnego znaczenia S siadk 15, nie pozostawia po sobie adnego onomastycznego potomstwa. Sta nazw zachowa Bez, zmieniajc swój status osadniczy: ten pierwotny gród, przeksztacony w miasto, sta si w I Rzeczypospolitej stolic województwa beskiego, dzi jest peryferyjnym miasteczkiem w obwodzie lwowskim Ukrainy. Po XI wieku – w okresie XIII-poowa XIV stulecia – na badanym obszarze odnotowano tylko kilka nazw miejscowo ci. S w ród nich o rodki grodowe: w cz ci pónocno-zachodniej Grabowiec, z najstarsz notacj z 1268 roku16, w cz ci wschodniej Hrubieszew > Hrubieszów z 1255 roku17 oraz w pónocno-wschodniej Horode, pó

(12) niej Horodo, odnotowany po raz pierwszy w roku 128718. Z poowy wieku XIV, z roku 1352, pochodzi najstarsze po wiadczenie w dokumencie z kancelarii Kazimierza Wielkiego dla osady Szczebrzeszyn jako (prope) oppidum Ruthenicalem Sczebresinum19. Wskazany ju wtedy miejski status osadniczy tej miejscowo ci oraz przypisany atrybut, okre lajcy jej by rusk przynale no pastwow, stanowi, i ma ona metryk starorusk. Wszystkie te osady: Horodo na pónocnym wschodzie, Hrubieszów na miejscu Woynia (dzi Grodek) na wschodzie, Grabowiec na pónocy, Szczebrzeszyn na miejscu Sciaski na zachodzie, Bez na poudniu oraz do XIII w. Czerwien w rodku, peniy w okresie staroruskim rol stolic okrgów grodowych, czyli woo ci, odtwarzanych retrospektywnie na podstawie pó

(13) niejszych XV-wiecznych granic powiatów (dystryktów)20. Po zdegradowanym Czerwnie – jak podaje Andrzej Janeczek – by mo e pewne funkcje dawnego o rodka czerwieskiego przejy Tyszowce, notowane jednak dopiero od roku 141921. O rodki te, które dostay si na karty historii ze wzgldu na swój wa ny status osadniczo-administracyny, stanowiy zaplecze dla innych znanych lub 15 A. W d z k i, Sutiejsk, w: Sownik staroytnoci sowiaskich, t. V, red. G. Labuda i Z. Stieber, Wrocaw–Warszawa–Krakow–Gdask 1975, s. 486. 16 Polnoje sobranje russkich letopisej..., t. II, Sanktpeterburg 1846, s. 203. 17 Tam e, s. 192. 18 Tam e, s. 215. 19 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej z archiwum tak zwanego bernardyskiego we Lwowie, wyd. L. Tatomir, F. X. Liske, A. Prochaska, t. V, Lwów 1975, nr 3 (dalej skrót AGZ). 20 A. J a n e c z e k, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo beskie od schyku XIV do pocz tku XVII w., Wrocaw–Warszawa–Kraków 1991, s. 23-24. 21 Tam e, s. 232..

(14) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 89. nieznanych z nazwy osad grodowych (potem pogrodowych) oraz miejscowo ci otwartych. Spo ród nich najdawniej odnotowane w

(15) ródach staroruskich s z koca XII wieku w pobli u Hrubieszowa poo one Uchanie oraz z roku 1268 ulokowana na zachód od Szczebrzeszyna Ternawa, w wersji polskiej Tarnawa22. Niedaleko od niej na poudnie poo ony jest Gilów, znany ze

(16) róda polskiego od XIII wieku23. Obie one wyznaczaj star ekumen w pónocno-zachodniej cz ci dzisiejszego powiatu bigorajskiego, ci le nad historyczn granic polsko-rusk, z naczelnym kiedy grodem Sciask, pó

(17) niej Szczebrzeszynem. Inne

(18) ródowe dane mog wiza si z dziaalno ci funkcjonujcego tu od dawna Ko cioa prawosawnego. Pochodzce z roku 1376 roku nadania ksi ce kniazia chemskiego Jurija Daniowicza na rzecz ko cioa greckiego w Chemie ujawniaj cztery wsie w rejonie atrakcyjnego pod wzgldem osadniczym Hrubieszowa: rus. Strižowo [!] (pol. Strzyów), rus. Slpe (pol. lipcze), rus. Kosmowo (pol. Kosmów) oraz rus. Cucnevo (Cucniów, po prawej stronie Bugu, dzi na Ukrainie)24. Cho podaje si w wtpliwo autentyczno owego donacyjnego dokumentu, przypisujc mu jednak odleg dat – z przeomu XIV i XV stulecia25, to obecno materiau archeologicznego w tych wsiach wedug A. Poppego pozwala je zwiza z okresem staroruskim i by. mo e cofn ich przynale no do dóbr ksi cych nawet do wieku XI-XIII26. Znane dzisiaj formy jzykowe przywoanych nazw o po wiadczonej

(19) ródowo metryce staroruskiej odzwierciedlaj dwojaki sposób ich adaptacji na jzyk polski, prowadzcy do cz ciowego lub cakowitego spolszczenia. Spo ród wskazanych toponimów, odnotowanych w

(20) ródach ruskich, cechy fonetyczne oryginau w odpowiednikach polskich zachowuj nazwy: Hrubieszów (zamiast Grubieszów), od n. os. Hrubeš27 (pol. Gr

(21) biesz), Horodo < Horodel (zamiast *Grodo), od rus. horod (pol. gród), lipcze (zamiast * lepcze), od n. os. rus. Slpec’ > Slipec’ (pol. lepiec), sygnujce osady na wschodzie badanego terytorium. Nie zdradzaj cech ruskich w wariancie polskim nazwy 22. Polnoje sobranijje russkich letopsej, t.II, s. 203. B. C z o p e k, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej i beskiej (w granicach dzisiejszego pastwa polskiego), Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask–ód

(22) 1988, s. 166. 24 V. R o z o v, Ukrajins’ky hramoty, t. I, Kyjiv 1928, nr 11. 25 J a n e c z e k, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego..., s. 28 26 Gród Woy. Z zagadnie osadnictwa wczsesnoredniowiecznego na pograniczu polskoruskim, „Studia Wczesno redniowieczne” 4(1958), s. 271. 27 W prezentacji podstaw antroponimicznych zrezygnowano z ka dorazowego poszukiwania dla nich po wiadcznia

(23) ródowego, std mog w ród nich by formy rekonstruowane, nieopatrzone gwiazdk. 23.

(24) 90. WADYSAW MAKARSKI. równie z cz ci wschodniej: Strzyów – rus. Strižowo (z zaskakujcym pol. -’ow- zamiast rus.-’ev-), od n. os. rus. Striž : striž ‘jerzyk’ – pol. Strzy(-e) : strzy(-e) oraz Kosmów – rus. Kosmowo, od n. os. rus. Kosm : *kosm, por. kosmatyj – pol. Kosm : kosm, por. kosmyk28. Nieczyteln podstaw antroponimiczn ma Cucniów – rus. Cucnew, trudno zatem ustali , jak cech jzykow w oryginale ruskim ona si charakteryzowaa. Wa ciwo rusk ma przezwiskowa nazwa osady w cz ci pónocno-wschodniej Uchanie, utworzona od podstawy *uchan’ : ucho, na oznaczenie ludzi o du ych uszach, lub od czasownika uchaty ‘krzycze , huka ’, na oznaczenie ludzi utyskujcych lub krzykliwych, mieszczca si w ukraiskim typie rzeczowników, takich jak okan’ ‘z wielkimi oczami’, hoovan’ ‘z du gow’, kryva’ ‘chromy, kulawy’. W polskiej postaci s znane nazwy miejscowe: Grabowiec wobec rus. Hrabovec’, od hrab (pol. grab), oznaczajcy miejscowo z cz ci rodkowej badanego terenu, oraz Tarnawa wobec rus. Ternava, od rus. tern (pol. tarn), ulokowana w jego cz ci zachodniej. Rodzim posta maj znane tylko z zapisów polskich toponimy: Gilów oraz Szczebrzeszino > Szczebrzeszyn¸ sygnujce miejscowo ci poo one blisko zwartego etniczno-jzykowego obszaru polskiego, z podstawami antroponimicznym pol. Gil (: gil) dla pierwszego toponimu, oraz pol. Szczebrzecha, por. szczebrzuszy ‘

(25) le, niedbale mówi ’29, dla drugiego, dowodzc udziau Polaków w zakadaniu i nazywaniu tych osad. Pozbawieni po wiadcze

(26) ródowych w poszukiwaniu wielu zapewne innych osad z okresu staroruskiego posugujemy si metodami po rednimi. W pierwszej kolejno ci jest ni pozajzykowa m e t o d a a r c h e o l o g i c z n a, odwoujca si do wyników bada wykopaliskowych dotyczcych najstarszego osadnictwa na tym terenie – miejscowo ci o charakterze grodowym lub otwartym. Zebrane skrupulatnie i zweryfikowane przez Andrzeja Janeczka, autora wnikliwego studium na temat osadnictwa ziemi beskiej, dane na temat terenowych wykopalisk pozwalaj na badanym obszarze wyznaczy. siatk faktycznych lub domniemanych wczesnohistorycznych osad, jak w pasie woysko-beskim: m.in. Czermno, Horodo, Jurów, Michalów, Posadów, Strzy ów, Woy > Gródek, w pasie rodkowym i zachodnim: Grabowiec, Guciów, Kosobudy, Lipsko, Niemirówek, Ssiadka, Szczebrzeszyn, Skibice,. 28 29. A. B r ü c k n e r, Sownik etymologiczny j

(27) zyka polskiego, Kraków 1927, s. 259. S. R o s p o n d, Sownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocaw 1984, s. 380..

(28) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 91. Susiec, Tarnogród30. Onomasta, patrzc na map archeologicznie potwierdzonych punktów grodowych i innych osad niegrodowych, pyta o genetyczny zwizek miejsc wystpowania materiau wykopaliskowego z nazwami osad, w których lub w pobli u których te znaleziska si znajduj. Nie musz bowiem te ojkonimy, najcz ciej notowane w okresie postaroruskim, w tym niektóre tak pó

(29) no, jak np. Guciów 183931 lub Susiec 183932, bd

(30) wyra one nietypowymi dla nazw grodowych nazwami pluralnymi33 w rodzaju Kosoputy ‘krzywe drogi’ 138934 > Kosobudy czy Skibice 153135 sygnowa od pocztku wskazanych miejsc grodowych w sytuacji przerwania ich cigo ci osadniczej z powodu niszczcych czynników zewntrznych, takich jak pomory, najazdy mongolskie, skutki wojen polsko-wgiersko-litewskich na pocztku 2. poowy XIV wieku36. Wtedy toponimy te stanowi wtórn warstw nazewnicz, wywodzc si jeszcze z epoki staroruskiej bd

(31) ju pó

(32) niejszej. Metryka tych nazw i im podobnych, przy uwzgldnieniu powy szych pozajzykowych danych historyczno-osadniczych, winna by zweryfikowana przede wszystkimi w wietle metody lingwistycznej, polegajcej na poszukiwaniu archaicznych cech semantyczno-formalnych toponimu z nadrzdn wa ciwo ci, jak jest jego hybrydalna posta zachowana w polskiej wersji z jzykowymi cechami ruskimi (o czym dokadniej potem). Bezpo rednim jzykowym ladem staroruskich osad grodowych s w okresie postaroruskim notowane ojkonimy i mikrotoponimy z osnowami pol. grod : Gródek, Grodzisawice, rus. horod : Horodyszcze¸ rus. posad ‘przedmie cie’ : Posadów, pol. zamek : Zamczysko, pol. targowica : Targowica, ukr. torhovyc’a : Torhowycia, Torhowszczyna37, o by mo e jeszcze staroruskich lub pó

(33) niejszych metrykach, wyra ajce w ten sposób pami o starych osadach obronnych, których pierwotne miana po przerwaniu cigo ci osadniczej byy ju zapomniane.. 30 Mapa 12: Osadnictwo górnego Pobua i ziem s siednich mi

(34) dzy górnymi: Wieprzem, Sanem, Dniestrm, Stryjem i Prypeci w X-XIII w., w: t e n e, Osdnictwo pogranicza polsko-ruskiego... 31 C z o p e k, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej..., s. 167. 32 Tam e, s. 194. 33 S. A r n o l d, Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951, s. 51; S. R o s p o n d, Sowiaskiie nazwy miejscowe z sufiksem -sk-, Wrocaw 1969, s. 378-379. 34 Tam e, s. 173. 35 Tam e, s. 191. 36 J a n e c z e k, Osadnictwio pogranicza polsko-ruskiego..., s. 141. 37 Tam e, s. 136, 211; t e n e, mapa 13: Wybrane typy toponimii wojewodztwa beskiego..

(35) 92. WADYSAW MAKARSKI. Ograniczon równie przydatno w poszukiwaniu osad i ich nazw o ruskiej genezie ma tzw. t o p o n i m i a m o n a s t y c z n a oparta na ruskich apelatywach monastyr i skit, widoczna w ojkonimach i mikrotoponimach notowanych w okresie ju postaroruskim38. Wszystkie one stanowi wiadectwo niewtpliwie ruskiej etniczno-jzykowej obecno ci na tym terenie, nie wiadomo jednak dokadnie – bez innych danych

(36) ródowych – jak daleko sigajcej w przeszo . Je li który z takich monastycznych punktów osadniczych miaby mie w rzeczywisto ci genez starorusk, to historyczna obecno monastyru w nim mogaby tylko t metryk – cho nie bezwzgldnie – potwierdzi . Biorc pod uwag znaczenie nazwy, za stare osady mo na uzna m i e j s c o w o c i o n a z w a c h s u e b n y c h, wskazujcych na powinno ci podlegej ludno ci wobec dworu ksi cego, zwizane z ustrojem feudalnej zarówno redniowiecznej Polski, jak i Rusi. Na badanym obszarze takich osad w pobli u Beza i Czerwna > Czermna oraz Woynia > Gródka nale aoby upatrywa we wsiach o nazwach w rodzaju Czeniki, Hajowniki, Koniuchy, Miedniki, Winniki, yrdniki > erniki. Metryki wskazanych toponimów, mieszczce si w przedziale 2. poowa XIV-2. poowa XV wieku39, nie pozwalaj bezwzgldnie wiza ich z epok starorusk, kiedy osady te mogy by na usugach ruskiego dworu ksi cego w Woyniu, Hrubieszowie lub w Bezie, czy potem ju na rzecz o rodków wgierskiego i polskiego panowania od 2. poowy XIV wieku w Hrubieszowie lub Bezie. Najbardziej prawdopodobna staroruska datacja jest w odniesieniu do do dawno notowanych Koniuchów – rok 1394, o nazwie opartej na rus. podstawie kon’uch ‘nale cy do królewskiej ludno ci su ebnej, zobowizanej do hodowli koni; urzdnik, przeo ony tych ludzi’, w jzyku polskim koniuch ‘ts.’ jako po yczka z ruskiego, zamiast rodzimego konarz40. Na staroruski rodowód wskazuje równie zachowane w wersji polskiej z rusk cech fonetyczn miano Hajowniki (zamiast Gajowniki). Pozostae nazwy, nie zdradzajce cech ruskich, maj rodowód staroruski jako tumaczenie odpowiednich bliskich im pod wzgldem fonetycznym form ruskich Vynnyky, Mednyky, asnyky bd

(37) odzwierciedlaj ju postaroruski polski system feudalny. Pó

(38) niej notowane nazwy zawodowe w rodzaju Drewniki (1786), Tokary (1592), Zagrodniki. 38. Tam e. C z o p e k, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej..., s. 163, 167, 173, 181, 205; AGZ XIX, nr 2109. 40 F. S a w s k i, Sownik etymologiczny j

(39) zyka polskiego, t. II, Kraków 1958-1965, s. 421. 39.

(40) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 93. (1970)41, o ile nie s refleksami wcze niejszych zaginionych osad su ebnych, oznaczay zajcia mieszkaców na rzecz okolicznej ludno ci. Na podstawie przeprowadzonych wy ej bada udao si w krgu osad o pewnej lub potencjalnej metryce staroruskiej, pozbawionych jednak po wiadcze sprzed 2. po. XIV wieku, umie ci w sumie tylko kilkana cie miejscowo ci. Pytajc o stopie zanurzenia si w epok sprzed poowy XIV wieku wymienionych ju i pozostaych elementów mapy nazewniczej Zamojszczyzny, winni my przede wszystkim wykorzysta o n o m a s t y c z n m e t o d l i n g w i s t y c z n , opart na analizie nazw pod ktem ich chronologicznego zró nicowania formalno-semantycznego. Rzecz polegaaby na wydobyciu z dostpnej mapy toponimiczno-osadniczej typów mian ocenianych jako dawne, a wic o mo liwej metryce staroruskiej. Przedstawione wy ej dane pozajzykowe, dotyczce osadnictwa grodowego i otwartego w odniesieniu do niektórych miejscowo ci o takiej nominacji, oraz przesanki oparte na jej analizie jzykowej mogyby si wzajemnie wspiera w ustalaniu tej metryki. Poddany takiemu ogldowi materia ojkonimiczny jest wyselekcjonowany. Przedmiotem obserwacji s przede wszystkim znane nam z dokumentacji polskiej, poczwszy od 2. poowy XIV wieku, nazwy o cechach hybrydalnych polsko-ruskich. Poniewa mog one by wtórne do poszukiwanych staroruskich – dziedzictwa ponadtrzywiekowego ruskiego zarzdzania tymi ziemiami – lub refleksem pó

(41) niejszych nazw ukraiskich, wynikych z koegzystencji dwóch nacji ukraiskiej i polskiej po przyczeniu tego obszaru do Polski, zadaniem badawczym jest odró nienie jednych od drugich, co w praktyce oznacza wymóg przywoania caej ojkonimii ukraiskiej na mapie wspóczesnej Zamojszczyzny, z zamiarem wyuskania z niej tej najstarszej przy zastosowaniu szczegóowych ju kryteriów oceny danej nazwy ze wzgldu na stopie jej archaiczno ci i dawno ci po wiadczenia. I tak: formalnych wyznaczników dawno ci toponimu mo na poszukiwa na paszczy

(42) nie morfologicznej, wskazujc na jego archaiczny typ podstawy i formantu. Do wczesnej warstwy nazewniczej mog nale e nazwy miejscowe oparte na starych sowiaskich imionach zo onych lub ich derywatach. Za dawny uchodzi typ nazwy osobowej patronimicznej lub hipokorystycznej z ps. *-

(43) ta (ukr. –‘ata) w rodzaju Vel’ata, Tel’ata (pol. Wiel

(44) ta, Ciel

(45) ta). Sufiksalnymi wyznacznikami dawno ci toponimu s przyrostki dzier awcze z sufiksalnym -j-, -ow-, -in- oraz patronimiczne na -ice. Nie bez znaczenia jest rodzaj 41. C z o p e k, Nazwy miejscowe dawnej ziemi chemskiej..., s. 164, 196, 203..

(46) 94. WADYSAW MAKARSKI. mski nazw miejscowych dzier awczych na *-j(j), -in, -ów jako mo liwych przydawek do ukrytego czonu okre lanego rus. horod (pol. gród). We wszystkich tych rodzajach nazw wa nym uwiarygodnieniem ich staroruskiej metryki mo e by ich forma zachowujca ruskie cechy fonetyczne. Tego rodzaju cechy zawieraj takie nazwy, jak Domani 139742 (zamiast pol. *Domanie) : rus. n. os. Domanh > ukr. Domanih (pol. Domanieg), Wiel cza 142543 (zamiast pol. *Wiel ca) : n. os. Vel’ata (pol. Wiel

(47) ta), Telatyn 143944 (zamiast pol. *Ciel

(48) cin) : n. os. Tel’ata (pol. Ciel

(49) ta), Dohobyczów 143045 (zamiast pol. *Dugobiców) : n. os. Dohoby : Dohobyt (pol. Dugobyt), Moodiatycze 142946 (zamiast pol. *Modzi

(50) cice) : n. os. Mood’ata (pol. Modzi

(51) ta), Honiatycze 147247 (zamiast pol. *Goni

(52) cice) : n. os. Hon’ata : honyty (pol. goni) i tym podobne. Trzeba jednak doda , e wskazane wyró niki w ustalaniu staroruskiej metryki nazwy i osady nie maj warto ci bezwzgldnej. adna z przedstawionych cech morfologicznych i semantycznych, dotyczcych zarówno podstawy nazwy, jak i formantu, nie wyczerpuje si we wskazanym staroruskim przedziale czasowym, z granic kracow wyznaczon tu na 2. poow XIV wieku, chocia z tego okresu wszystkie one wyrastaj i s dla tego czasu typowe. Sowiaskie podstawy imienne zo one i ich pieszczotliwe derywaty bd z czasem coraz bardziej wypierane przez chrze cijaskie podstawy osobowe obcego pochodzenia. Patronimika osobowe na -

(53) ta ustpi nowszym formom odojcowskim na -ak, -ek, -i(-y)k, ukr. -uk. W okresie postaroruskim szybko wygasa produktywno posesywów na -j-. Zachowuj ywotno formacje na -in-, -ow- oraz na -ice, obsugujc dodatkowo jeszcze inne znaczeniowe typy toponimów: -ow, -in- jako fizjografika i nazwy kulturowe, -ice jako nazwy etniczne. Poszukujc osad o staroruskiej metryce, nie tracimy równie z pola widzenia wskazanych typów toponimów o innej jeszcze strukturze morfologicznej: nazw fizjograficznych, kulturowych i etnicznych czy toponimów nale cych do innych jeszcze klas semantyczno-formalnych – familijnych lub relacyjnych, bez ci le okre lonej stratygrafii. W ród wszystkich wskazanych rodzajów nazw wikszy stopie prawdopodobiestwa metryki staroruskiej nale y wiza z nazwami kumulujcymi 42. B o n d y r a, Sownik historyczny województwa zamojskiego, s. 31. Tam e, s. 129. 44 Tam e, s. 118. 45 Tam e, s. 30. 46 Tam e, s. 76. 47 Tam e, s. 41. 43.

(54) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 95. wskazane semantyczno-formalne cechy dawno ci: nazwy na -j-, -ow-, -in-, -ice z podstawami antroponimicznymi w formie imion zo onych i ich hipokorystycznych derywatów. Poszukiwane nazwy staroruskie nie wyczerpuj si we wskazanych typach morfologicznych singularnych nazw dzier awczych czy pluralnych odosobowych patronimicznych typu Zubowice 148348 bd

(55) etnicznych w rodzaju Chodywace 142249 (pol. *Chodziwace), na oznaczenie ludzi wytrwaych, por. pol. chodziwy ‘wytrway’. Tak metryk mog mie. czste nazwy fizjograficzne w rodzaju Berecie 139450 > Bere (pol. *Brzecie), Dub 146351 (pol. D b) czy kulturowe typu Bohorodyca 140052 > Brodzica (pol. Bogorodzica), Perespa 143653, por. ukr. perespa ‘tama, wa’54 (pol. *Przespa). Nie wykazuj one jednak ani pod wzgldem semantycznym, ani morfologicznym wyra

(56) nego rozwarstwienia chronologicznego, wobec tego mimo stosunkowo odlegych po wiadcze pozbawione s bezwzgldnych wyznaczników swojej starorusko ci, bo mogy by równie ukraiskimi nominacjami z okresu postaroruskiego. Przy wikszej lub mniejszej niepewno ci co do datowania wskazanych wy ej wszystkich wyró ników lingwistycznych i braku po wiadcze

(57) ródowych staroruskiej metryki osady uwiarygodnieniu jej dawno ci, cho nie bezwzgldnemu, su y dawna jej dokumentacja polska: z 2. poowy XIV, pierwszej XV czy jeszcze nawet – przy ubóstwie najstarszych

(58) róde – dla caego XV wieku. Taki ówczesny „rozrzedzony” jeszcze stan dokumentacji

(59) ródowej mo e by traktowany jako polskie spó

(60) nione odbicie staroruskiej mapy osadniczo-nazewniczej. Oceniajc czas najdawniejszych notacji polskich, w sposób oczywisty wnioskujemy, e im dawniejsze polskie po wiadczenie toponimu o wskazanych wy ej cechach jzykowych, tym jego zwizek z epok starorusk jest bardziej prawdopodobny. Z drugiej jednak strony trzeba wzi pod uwag i to, e nawet pó

(61) no notowana nazwa o dowolnych cechach jzykowych nie musi by koniecznie wizana z okresem postaroruskim. Toponim taki w pó

(62) nych

(63) ródach polskich móg si pojawi jako nominacja wówczas zakadanej osady na miejscu wcze niejszej zaginionej miejscowo ci. Niech przykadem tego 48. Tam e, s. 142. Tam e, s. 24. 50 Tam e, s. 17. 51 Tam e, s. 31. 52 Tam e, s. 22. 53 Tam e, s. 85. 54 M. J u r k o w s k i, Ukraiska terminologia hydrograficzna, Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask 1971, s. 131. 49.

(64) 96. WADYSAW MAKARSKI. bdzie zleksykalizowana nawa Rachodoszcze, sygnujca osad znan dopiero od XVIII wieku55. Miano to, zachowane zapewne jako nazwa terenowa, bdce wynikiem przeksztacenia na skutek metatezy nazwy *Radochoszcze < rus. *Radohoše, nale y do archaicznego omówionego wy ej typu nazw dzier awczych na *-je, tu utworzonej od podstawy w formie dawnego równie zo onego imienia strus. Radohost – w sumie jest ladem zaginionej staroruskiej osady redniowiecznej. róda historyczne nierzadko notuj podobne sytuacje zasiedlania miejsc opuszczonych jako loca deserta, potem na nowo zamieszkaych z zachowaniem pierwotnej nazwy. Na terenie Zamojszczyzny tak byo m.in. w wypadku zakadania w takich miejscach osad wooskich, co mo e ilustrowa przykad Lubyczy, wcze niej Lubicz, wsi wooskiej zao onej na pocztku XV wieku, nawizujcej do starej nazwy Lubicz, dzier awczej utworzonej od n. os. Lubik : Lubomir lub fizjograficznej z pierwiastkiem lub‘kora’, wtórnie ‘rów, ciek’, ‘teren podmoky, na którym ro nie gsta trawa’ i rzadkim suf. -icz jak w nazwie pobliskiej osady staroruskiej Potylicz, pochodnej od nazwy rzeki Telicz56. Przyjte powy sze jzykowe kryteria ustalania dawno ci toponimii wyznaczaj kierunki badania caej zamojskiej mapy osadniczo-nazewniczej o cechach ruskich w celu wyowienia najdawniejszych punktów o potencjalnej metryce staroruskiej z podaniem geografii i cho by przybli onej ich liczby. Ju jednak wstpny ogld tej mapy pozwala ustali liczb takich kilkudziesiciu punktów z wyra

(65) nym ich zagszczeniem po stronie wschodniej badanego obszaru (pow. hrubieszowski i tomaszowski) wobec bardziej rozrzedzonego stanu na zachodzie (pow. zamojski i bigorajski), co wiadczy o silniejszym i dawniejszym zakorzenieniu etnosu ruskiego w tej pierwszej strefie. Ta konstatacja mo e by wykorzystana jako jeden z argumentów – obok danych archeologicznych i dialektologicznych – su cych ustalania starej strefy polskiej na zachodzie badanego obszaru, wpisanej w ekumen starorusk. Uzyskane w ten sposób dokadniejsze, cho hipotetyczne wyniki bada, wobec niezupenie miarodajnych jzykowych wyró ników starorusko ci nazwy, oka si jeszcze dodatkowo niepene, je li uwzgldni , i pewna liczba osad i ich mian o metryce staroruskiej mie ci si w ród toponimów zanotowanych w polskich

(66) ródach w formach fonetyczno-morfologicznych, które nie zdradzaj ich pierwotnej ruskiej czy polskiej genezy, gdy mogy by dokadnymi tumaczeniami nazw ruskich lub mogy mie polsk genez. Ze wzgldu 55. B o n d y r a, Sownik historyczny..., s. 93. M. K o p e r, Nazwy miejscowe gminy Lubycza Królewska. Historia – osadnictwo – j

(67) zyk, Lubycza Królewska, 2009, s. 61-67. 56.

(68) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 97. na ich nieprzydatno w ustalaniu statusu etniczno-jzykowego osady-nazwy okre limy je jako miana neutralne. Takich nazw neutralnych mo na szuka w ród wszystkich przedstawionych wy ej sematyczno-formanych typów toponimów, w tym równie najbardziej archaicznych. Na przykad tak nazw pozbawion cechy ruskiej jest Mircze 141157, sygnujca wie na wschód od Tyszowiec, ze starym sufiksem dzier awczym *-je i dawn podstaw antroponimiczn, która moga by utworzona od rus. Mirko (: Mirosaw) > ukr. Myrko (: Myrosaw) lub od pol. Mirek (: Mirosaw) ju w okresie postaroruskim. Innym przykadem toponimu w grupie posesywów na -in o nierozpoznawalnej genezie jzykowej na podstawie ich cech fonetyczno-morfologicznych jest z regionu poudniowo-wschodniego ykoszyn, notowany tak e jako ykoszyno 144558, pochodny od n. os. pol. ykocha(-osza) : yka lub rus. ykocha(-oša) : ykaty. Ustalenie, które z tego typu nazw nie zdradzajcych adnych cech ruskich, pozbawionych

(69) ródowo po wiadczonych metryk, nale – przy wskazanych ju ograniczeniach w bezwzgldnej kwalifikacji chronologicznej na przykadzie cech jzykowych toponimów ruskich – do nomenklatury z okresu staroruskiego, zale y od pozajzykowych danych osadniczych, których albo nie ma, albo których z powodu braku

(70) róde nie da si ustali . W tej sytuacji analiza penej toponimii polskiej, nawet tej najstarszej, okre lanej jako neutralna, która miaaby su y poznaniu nominacji staroruskich, bdc jednocze nie potencjalnym odbiciem nominacji polskich z okresu postaroruskiego, a w niektórych wypadkach równie z czasów panowania Rusi na tym obszarze, jako nieefektywna z punktu widzenia metodologicznego mo e by pominita. Ani zatem na podstawie toponimii o cechach ruskich, ani tym bardziej tych neutralnych nie daje si w stopniu zadawalajcym ustali listy poszukiwanych osad z okresu staroruskiego. Nie udao si ci le okre li korzeni staroruskich w bogatym drzewie toponimii ruskiej wzmacnianej przez wieki sokami pó

(71) niejszego nazewnictwa ukraiskiego. Mo na tyko wyznaczy pozajzykowe i onomastyczne kierunki takich poszukiwa, które do tego ilo ciowego stanu nas zbli aj, ale bez dokadnego rozeznania jak blisko. A. Janeczek we wnikliwej monografii po wiconej osadnictwu ziemi beskiej od schyku XIV do pocztku XVII wieku, a wic z okresu jego najbardziej o ywionej fazy osadniczej – gównie kolonizacji polskiej, w tym bardzo znaczcej mazowieckiej – poprzedzajcy stan osadnictwa staroruskiego charakte57 58. C z o p e k, Nazwy miejscowe dawnej ziemi beskiej..., s. 181. Tam e, s. 178.

(72) 98. WADYSAW MAKARSKI. ryzuje gównie na podstawie materiau archeologicznego i grodowej toponimi, co jak pokazaem wy ej, w du ym stopniu nie koreluje ze znan dzi map nazewnicz badanego regionu. Prezentujc wyniki swoich bada na mapie 12 Osadnictwo górnego Pobua i ziem s siednich mi

(73) dzy górnymi: Wieprzem, Sanem, Dniestrem, Styrem i Prypeci w X-XIII z interesujc nas dzisiejsz Zamojszczyzn, odno nie do ziemi beskiej, która jest jej historyczn cz ci, napisa: „Mapa pokazuje, e terytorium pó

(74) no redniowiecznej ziemi beskiej byo wyposa one w gste osadnictwo, skupione na terenach szczególnie atrakcyjnych z uwagi na urodzajno gleb, lecz tak e rozrzucone na obszarach – zdawaoby si – pustych (aczkolwiek nie w dosownym znaczeniu tego sowa), trudnych do zagospodarowania, jak lesiste Roztocze czy pas podmokego lasu na poudniu”59. Badacz ten poza ogólnymi kwalifikacjami: g

(75) ste osadnictwo na zachodzie dzisiejszej Zamojszczyzny, rozrzucone na jej poudniu, nie podejmuje problemu ilo ciowej charakterystyki osadnictwa epoki staroruskiej. Na pytanie, jaki by jego stan liczbowy w tym czasie chocia by w przybli eniu, spróbujmy sobie odpowiedzie per analogiam, odwoujc si do wyników bada nad staroruskim osadnictwem ziemi sanockiej – poudniowego skrawka pogranicza polsko-ruskiego, zbadanej przez Adama Fastnachta równie skrupulatnie jak województwo beskie przez Janeczka. Fastnacht na podstawie danych osadniczych (pozostao ci ladów prawa ruskiego lub polskiego), przy dwóch jedynie po wiadczonych metrykalnie miejscowo ciach z okresu staroruskiego, przypuszcza, „ e w r. 1340 [...] liczba istniejcych wówczas osad nie przekraczaa setki, czyli okoo 20% znanych pó

(76) niej”60. Trudno powiedzie , w jakim stopniu wskazana proporcja – zwa ywszy na ró nice i podobiestwa warunków osadniczych – da si odnie do badanego obszaru dzisiejszej Zamojszczyzny. Gdyby jednak przyj tak relacj ilo ciow jako pewien ukad odniesienia równie dla badanego terytorium, to przy hipotetycznej liczbie okoo 500-600 miejscowo ci stanowicych tu trzon osadniczy z analogicznego okresu jak dla ziemi sanockiej do poowy XVII wieku, nie liczc sporej liczby osad odnotowanych na Zamojszczy

(77) nie pó

(78) niej, zwaszcza w jej zachodniej i poudniowej cz ci (folwarków, koloni, wsi powstaych w wyniku ich rozrostu na miejscu przysióków, w tym czsto o nomenklaturze numerycznej), mogoby by takich ojkonimów kilkadziesit, a mo e i wicej. Poza po wiadczonymi

(79) ródowo w liczbie kilkunastu byyby to nazwy w polskim postaroruskim obiegu o charakterze hybrydalnym polsko-. 59 60. Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego..., s. 140. Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650, Wrocaw 1962, s. 185..

(80) Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. 99. -ukraiskim i neutralne, z dominacj tych pierwszych we wschodniej cz ci badanego regionu. W zachodniej cz ci pul nazw z okresu staroruskiego dopeniayby osady-nazwy genetycznie polskie, zakorzenione w t map, mo e nawet od okresu plemiennego, co stanowi ju odrbny przedmiot bada. Mapa polska wypeniona nowymi osadami-nazwami zakadanymi od schyku XIV wieku z udziaem w pierwszej fazie osadników polskich, gównie szlachty przybyej z Mazowsza (Beszczyzna bya do 1462 roku dziedzin mazowieck), oraz w nieznacznym stopniu wooskich, z wyra

(81) n toponimi polsk upamitniajc przybye tam rody polskie, w tym szczególnie Zamojskich, twórców latyfundium zamojskiego – ordynacji zamojskiej, z naczeln nazw regionu Zamo upamitniajc siedzib rodow Zamocie, dzi Stary Zamo, nazw powiatowego dzi miasta Tomaszów, honorujcego Tomasza, syna synnego hetmana Jana Zamojskiego, oraz mapa z nazwami manifestujcymi si nowszymi polskimi i ukraiskimi typami samantyczno-formalnymi, takimi jak liczne Wole, Wólki i Wolice, miana osad przemysowych w rodzaju Majdanów i Hut, Hutek, pamitkowe nominacje folwarków w rodzaju Marysin, Natalin, Zosin, familijne w rodzaju Bichale, Markowicze, Zynie i cigle ywotne nazewnictwo fizjograficzne oraz kulturowe zyskuj w kontek cie podjtego zadania rekonstrukcji najdawniejszej mapy osadniczo-nazewniczej z okresu staroruskiego rang jeszcze jednego, tym razem negatywnego argumentu badawczego jako znaku eliminacji takiej dawnej ruskiej nomenklatury na terenie pó

(82) niejszej Zamojszczyzny. Z METODOLOGII BADA TOPONOMASTYCZNYCH. W POSZUKIWANIU STARORUSKICH NAZW MIEJSCOWOCI NA TERENIE DZISIEJSZEJ ZAMOJSZCZYZNY Streszczenie W artykule przedstawiono ró ne metody, su ce rekonstrukcji historycznej mapy osadniczonazewniczej na wybranym wycinku pogranicza polsko-ukraiskiego, odpowiadajcym obecnej Zamojszczy

(83) nie. W rekonstrukcji tej mapy w okresie plemiennym (do koca X wieku) i pó

(84) niej staroruskim (do 2. poowy XIV wieku) z powodu niedostatku

(85) róde pisanych, rejestrujcych dla tego okresu tylko kilkana cie ojkonimów, posu ono si metod archeologicz, która pozwolia ustali siatk najdawniejszych osad grodowych, ale niekoniecznie pierwotnych zwizanych z nimi nominacji. Tych w najwikszym stopniu mo na poszukiwa , posugujc si metod filologiczn, polegajc na ustalaniu metryki nazw na podstawie ich archaicznych cech jzykowych: w planie semantycznym i morfologicznym. Sowa kluczowe: metoda

(86) ródowa, archeologiczna, monastyczna i filologiczna w ustalaniu metryki osad i ich nazw..

(87) 100. WADYSAW MAKARSKI. SELECTED ISSUES IN TOPONOMASTIC RESEARCH. IN SEARCH OF OLD RUTHENIAN PLACE NAMES IN THE AREA OF CONTEMPORARY REGION OF ZAMO. Summary This article presents a variety of methods used in reconstructing a historical map of settlements and place names in a section of the Polish-Ukrainian borderland which covers the area of the contemporary region of Zamo . In the process of reconstructing the map in the tribal period (until the end of the 10th c.) and then in the Old Ruthenian period (until the mid-14th c.), the archaeological method was used, due to the substantial lack of written sources, with only dozen of place names preserved. The use of the archaeological method allowed a reconstruction of the oldest network of settlements and towns, yet not necessarily the place names they had been given originally. The latter can be sought with the greatest chance of success with the use of the philological method, which consists in establishing a metrics of a place name on the basis of their archaic language features: semantic and morphological. Key words: source analysis method, archaeological method, monastic and philological method in establishing settlements' metrics and their related place names. Translated by: Konrad Klimkowski.

(88)