ARTYKUŁY POLEMICZNE Mapy tektoniczne zamiast regionalizacji tektonicznej Polski

Mapy tektoniczne zamiast regionalizacji tektonicznej Polski

Zbigniew Cymerman

„Regionalizacja tektoniczna Polski” wydana w formie kolorowej broszury podzielona jest na 27 rozdzia³ów i pod-rozdzia³ów (¯elaŸniewicz i in., 2011). Jej pomys³odawca, przewodnicz¹cy Komi-tetu Nauk Geologicznych Polskiej Aka-demii Nauk (KNG PAN) Andrzej ¯elaŸ-niewicz, podkreœli³ we wstêpie, ¿e reko-mendowany tekst „mo¿e byæ punktem wyjœcia do [...] konstruktywnej dyskusji, prowadzonej tak w bli¿szej, jak i w dalszej przysz³oœci” oraz ¿e zak³adana przez jej inicjatora „publiczna debata nie by³a zbyt szeroko kontynuowana przez œrodowisko geologiczne”. W wyniku zak³adanej ogólnopolskiej dyskusji mia³y powstaæ „pod-stawy do pewnego usystematyzowania istniej¹cych po-dzia³ów regionalnych oraz [mia³a ona te¿] umo¿liwiæ zapro-ponowanie schematu uporz¹dkowania wyró¿nianych dot¹d jednostek” (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 4). Pod wieloma wzglêdami przypomina to wysi³ki tego samego autora sprzed kilku dekad, aby koniecznie ujednoliciæ nazewnic-two serii metamorficznych kopu³y orlicko-œnie¿nickiej (¯elaŸniewicz, 1989). Sugerowa³ on wtedy „koniecznoœæ odpowiedniej redefinicji jednostek i nazewnictwa Fischera oraz wprowadzenia nowego podzia³u stratygraficznego ska³ kopu³y orlicko-œnie¿nickiej, opartego na przyjêtych zasadach klasyfikacji litostratygraficznej lub litodemicznej, wzglêd-nie jej modyfikacji proponowanej przez autora” (¯elaŸwzglêd-nie- (¯elaŸnie-wicz, 1989, str. 99).

W 2008 r. w Przegl¹dzie Geologicznym (PG) rozpoczê-to publikowanie pogl¹dów kilkunastu badaczy – a w znacz-nie mznacz-niejszym stopniu dyskusjê – na temat regionalizacji tektonicznej Polski (Bu³a i in., 2008; Karnkowski, 2008; Konon, 2008; Narkiewicz & Dadlez, 2008; Oszczypko i in., 2008; ¯elaŸniewicz, 2008; ¯elaŸniewicz & Aleksandrow-ski, 2008). Znaczna czêœæ tych opublikowanych materia-³ów znajduje siê w nieco zmienionej wersji w „Regionali-zacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011). Prak-tycznie ca³a lista 41 terminów tektonicznych z programo-wego artyku³u ¯elaŸniewicza (2008) zosta³a powtórzona w „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011). W tej ostatniej publikacji dodano definicjê kom-pleksu strukturalnego, natomiast usuniêto termin diapir. Zastanawia brak na tej liœcie terminów uznanych za przy-datne w regionalizacji tektonicznej Polski kluczowej defi-nicji – jednostki tektonicznej.

Jednostka tektoniczna uznana zosta³a za synonim struk-tury tektonicznej (¯elaŸniewicz, 2008, str. 892). W takim ujêciu jednostka tektoniczna obejmuje wszystkie (41) zdefiniowane struktury tektoniczne (¯elaŸniewicz, 2008). Dlaczego ta podstawowa terminologia tektoniczna musi

byæ rekomendowana przez KNG PAN (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 2), skoro definicje podanych struktur znajduj¹ siê w ka¿dym podrêczniku geologii strukturalnej (np. Suppe, 1985; Price & Cosgrove, 1990; Dadlez & Jaroszewski, 1994; Twiss & Moores, 2007; Davis i in., 2012) czy te¿ w „S³owniku geologii dynamicznej” (Jaroszewski i in., 1985)? Definicje wymienionych terminów podano tak¿e w 12 artyku³ach opublikowanych w PG w ramach „S³owni-ka tektonicznego” (np. Grocholski, 1978; Mierzejewski & Wojciechowska, 1980; Oberc, 1981; Kotañski, 1983; Oberc & Tokarski, 1983).

CZYM JEST JEDNOSTKA TEKTONICZNA? W „S³owniku geologii dynamicznej” (Jaroszewski i in., 1985) podana jest definicja jednostki tektonicznej i jej syno-nimu – jednostki strukturalnej. Terminy tektonika i struktura maj¹ podobne korzenie etymologiczne. Termin tektonika pochodzi od greckiego s³owa tektos, tzn. budowniczy, a ter-min struktura – od ³aciñskiego czasownika struere, czyli budowaæ, konstruowaæ. Ka¿da struktura tektoniczna jest obiektem geologicznym powsta³ym w wyniku deformacji, a wiêc w wyniku dzia³ania si³ na skorupê ziemsk¹ i we-wn¹trz tej skorupy. Struktura sk³ada siê z geometrycznego uk³adu (rozmieszczenia/uporz¹dkowania) powierzchni, linii i ró¿nego rodzaju obiektów skalnych etc. Forma i orien-tacja tego geometrycznego u³o¿enia ró¿nych elementów strukturalnych odzwierciedla interakcje miêdzy si³ami pro-wadz¹cymi do deformacji wczeœniej uformowanego cia³a geologicznego. Wszystkie struktury tektoniczne s¹ – co oczywiste – produktami deformacji jakichœ fragmentów skorupy ziemskiej o ró¿nej genezie, litologii, wieku, ewolu-cji, reologii itd. Czynniki te razem z tempem odkszta³ce-nia, re¿imem deformacji, kinematyk¹, stanami naprê¿eñ w okreœlonych warunkach ciœnienia i temperatury wp³ywaj¹ na rozwój ró¿nych pod wzglêdem geometrycznym i prze-strzennym struktur tektonicznych, a zarazem ich granic.

Podana w „S³owniku geologii dynamicznej” (Jaroszew-ski i in., 1985) definicja jednostki tektonicznej ró¿ni siê od terminu zaproponowanego przez ¯elaŸniewicza (2008, str. 891), a póŸniej rozbudowanego przez tego autora (¯elaŸ-niewicz i in., 2011, str. 5). Wed³ug Jaroszewskiego i in. (1985) jednostka tektoniczna/strukturalna to „struktura tek-toniczna lub zbiór struktur, wyodrêbniona spoœród obsza-rów otaczaj¹cych pewnymi cechami budowy i/lub genezy i w zwi¹zku z tym stanowi¹ce pewn¹ ca³oœæ tektoniczn¹ (niekoniecznie jednak geometryczno-przestrzenn¹)”. Nato-miast ¯elaŸniewicz (2008) podaje, ¿e „jednostka tektonicz-na jest produktem deformacji skorupy ziemskiej – struktur¹ lub zespo³em struktur tektonicznych o swoistych cechach

ARTYKU£Y POLEMICZNE

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, al. Jaworowa 19, 53-122 Wroc³aw; zbigniew.cymerman@pgi.gov.pl.

charakterystycznych i granicach, umo¿liwiaj¹cych przed-stawienie jej na mapie”. W „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011) definicja ta jest bardziej rozbudowana i brzmi nastêpuj¹co: „jednostka tektoniczna jest produktem deformacji okreœlonego fragmentu skorupy ziemskiej o dowolnej historii geologicznej – struktur¹ lub zespo³em struktur tektonicznych o swoistych cechach cha-rakterystycznych i rozpoznawalnych granicach, umo¿liwia-j¹cych przedstawienie jej na mapie”.

Granice jednostek tektonicznych s¹ kluczowe w regio-nalizacji tektonicznej danego obszaru. Granice te mog¹ byæ wyraŸnie zdefiniowane przez regionalne uskoki lub te¿ byæ przejœciowe, jak na przyk³adzie geometrii miêdzy antyklin¹ a synklin¹ czy miêdzy antekliz¹ i synkliz¹. Jednak¿e w przypadku np. heterogenicznych w budowie szwów tektonicznych czy podatnych, regionalnych stref œcinania s¹ to granice szerokie, przejœciowe, trudne do jed-noznacznego zdefiniowania. Jest to zasadniczy problem przy próbach regionalizacji tektonicznej. Czy zatem celo-we jest podejmowanie takich prób?

PO CO REGIONALIZACJA TEKTONICZNA POLSKI?

Powstaje zasadnicze pytanie: czy regionalizacja tekto-niczna Polski jest konieczna? Podana w omawianej broszu-rze odpowiedŸ jest twierdz¹ca: „Tak, bo regionalizacja tektoniczna to identyfikacja i klasyfikacja trójwymiaro-wych lub dwuwymiarotrójwymiaro-wych elementów strukturalnych [...] w obrazie mapy geologicznej” (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 6). Dlaczego zatem nie wykonano mapy tektonicznej (strukturalnej) Polski, tylko prowadzono rozwa¿ania nad podstawami regionalizacji kraju? Nale¿y tutaj zaznaczyæ, ¿e spoœród 17 figur w „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011) tylko cztery opisano jako mapy tektoniczne i cztery jako szkice tektoniczne. W dodatku w omawianej broszurze nie ma ani jednego blokdiagramu, a przecie¿ ka¿da jednostka tektoniczna, bez wzglêdu na jej formê i wielkoœæ, jest trójwymiarowa.

Oprócz modelowañ trójwymiarowych mapy tekto-niczne, nie tylko w ma³ej skali, powinny byæ ukoronowa-niem prowadzonych od dziesiêcioleci na obszarze Polski badañ strukturalnych, prac kartograficznych i geofizycz-nych. Dlaczego ¯elaŸniewicz œwiadomie pomin¹³ w cyto-waniach kluczowe opracowanie tektoniki naszego kraju, jakim jest „Atlas tektoniczny Polski” z 1998 r. pod redakcj¹ naukow¹ Znoski? W cytowaniach (¯elaŸniewicz i in., 2011) pominiêto tak¿e inne mapy tektoniczne Polski autor-stwa Znoski opublikowane w „Narodowym atlasie Polski” (1978) i w „Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej” (1995). Mapy te, jak i inne mapy tektoniczne z obszaru Polski (Kubicki & Ryka, 1982; Dadlez, 1995; Ryka & Dadlez, 1995), nie zosta³y zacytowane w „Regionalizacji tekto-nicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011). Podobnie prze-milczano „Atlas geologiczny Polski. Mapy geologiczne œciêcia poziomego 1 : 750 000” (Kotañski, 1977), kluczo-wy materia³ do rozwa¿añ wg³êbnej budokluczo-wy geologicznej Polski. Nieprzestrzeganie koniecznoœci merytorycznego od-noszenia siê do pogl¹dów innych jest wprowadzaniem nie-dobrych obyczajów w nauce.

Nie znam ¿adnego kraju, gdzie podejmowano by jakie-kolwiek próby, aby „wy³¹czaæ nadmiern¹ dowolnoœæ autor-sk¹ i – jak to bywa w praktyce – zastêpowaæ naukow¹ kla-syfikacjê interpretacjami, [które s¹] obarczone znaczn¹

doz¹ subiektywizmu” (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 6). Czy¿by chodzi³o o prewencyjn¹ cenzurê w nauce pod nad-zorem przewodnicz¹cego KNG PAN prof. Andrzeja ¯elaŸ-niewicza i wyeliminowanie odmiennych interpretacji tektonicznych przedstawianych przez nielicznych prota-gonistów? Jest powszechnie wiadome, ¿e nauce nie s³u¿¹ ¿adne monopole na nieomylnoœæ, a prawda naukowa powstaje w wyniku œcierania siê ró¿norodnych pogl¹dów i stawiania nowych hipotez. Nale¿y raczej ubolewaæ, ¿e tektoników w naszym kraju mamy niewielu, choæ Polska jest jednym z wiêkszych pañstw w Europie, a do tego o najbardziej ró¿-norodnej i wyj¹tkowej budowie geologicznej. Na terenie Polski wystêpuj¹ bowiem rozmaite jednostki tektoniczne powsta³e w czasie wielu orogenez, poczynaj¹c od orogenezy swekofeñskiej w paleoproterozoiku, a koñcz¹c na orogene-zie alpejskiej w neogenie.

Jak wygl¹da obraz jednostek tektonicznych naszego kraju w œwietle „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯ela-Ÿniewicz i in., 2011)? Ten z koniecznoœci krótki przegl¹d regionalny rozpoczynam od najm³odszych i najwy¿ej po³o-¿onych jednostek tektonicznych (masyw Tatr). Nastêpnie poruszê niektóre zagadnienia strukturalne dotycz¹ce naj-starszych i zakrytych jednostek polskiej czêœci kratonu wschodnioeuropejskiego, a zakoñczê na obszarze „mozaiki” dolnoœl¹skiej.

Masyw Tatr

Fragment tego ma³ego masywu (ok. 785 km2

) jest naj-wy¿ej wyniesionym blokiem tektonicznym Polski. W oma-wianej broszurze (¯elaŸniewicz i in., 2011) przedstawiono ca³ostronicowy szkic tektoniczny masywu i jego otocze-nia, w wiêkszoœci s³owackiego (razem ponad 3000 km2

; ¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 16). Umieszczona w naro¿ni-ku tej ryciny skala liniowa wprowadza czytelnika w b³¹d. Przedstawiony szkic nie jest w skali ok. 1 : 80 000 – jak mo¿na wnioskowaæ z podzia³ki liniowej – lecz w skali ok. 1 : 400 000. Œwiadczy o tym fakt, ¿e odleg³oœæ z Zako-panego na Rysy to nie 3 km, jak wynika³oby z tego szkicu, ale ok. 17 km w linii prostej.

Nasuniêcia s¹ niepoprawnie oznaczone symbolami. Waryscyjskie nasuniêcie Baranca (nowy termin, ¯elaŸnie-wicz i in., 2011, str. 51) jest przedstawione na szkicu jako nasuniêcie Ráztoki-Baranca i zosta³o narysowane tam, gdzie przebiega nasuniêcie p³aszczowin reglowych. Ten sam b³¹d z symbolami nasuniêæ powtarza siê na przekroju geologicznym (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 17).

Szkic tektoniczny ca³ego masywu Tatr (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 16), nie tylko Tatr Polskich, jest zamiesz-czony bez podanego autorstwa i bez wymienienia autorów materia³ów, które zosta³y wykorzystane do jego sporz¹dze-nia (np. Soko³owski, 1959; Bac-Moszaszwili i in., 1979). Brakuje na nim pierwszorzêdnych granic tektonicznych p³aszczowin wierchowych, tworz¹cych górne, fa³dowo--p³aszczowinowe piêtro strukturalne masywu Tatr. Chocia¿ s¹ wymienione w opisie tego górnego piêtra p³aszczowiny Czerwonych Wierchów i Giewontu, to nie zosta³y one wydzielone na omawianym szkicu.

W opisie górnego, fa³dowo-p³aszczowinowego piêtra strukturalnego nie ma ¿adnych odniesieñ do bogatej litera-tury dotycz¹cej tego piêtra (np. Kotañski, 1961; Guzik & Kotañski, 1963; Bac, 1971; Piotrowski, 1978; Bac--Moszaszwili i in., 1979, 1981; BacBac--Moszaszwili, 1993; Lefeld, 1997; Jurewicz, 2003, 2005, 2012; Piotrowska,

2009). Nie wydzielono autochtonu z fa³dem Sto³ów oraz parautochtonu z ³usk¹ Œwierkul, znajduj¹cymi siê pod allo-chtonicznym zespo³em p³aszczowin wierchowych, nato-miast te jednostki tektoniczne w³¹czono do jednego wy-dzielenia, jako p³aszczowiny wierchowe. W przypadku p³aszczowiny Giewontu dosz³o do œciêcia tak¿e stropowej czêœci piêtra krystalicznego razem z sekwencj¹ osadow¹. Te fragmenty piêtra krystalicznego utworzy³y czapki kry-staliczne (Ciemniaka, Ma³o³¹czniaka i Kopy Kondrackiej) i s¹ elementem sk³adowym p³aszczowiny Giewontu. Frag-menty piêtra krystalicznego dolnej czêœci p³aszczowiny Giewontu kontaktuj¹ w sp¹gu z sekwencj¹ ni¿szej p³aszczo-winy Czerwonych Wierchów lub z poddartymi czêœciami parautochtonicznego fa³du Sto³ów. W omawianej broszu-rze (¯elaŸniewicz i in., 2011) nie podano, ¿e p³aszczowina reglowa dolna (kri¿niañska) zbudowana jest z wielu p³asz-czowin cz¹stkowych i ³usek p³aszp³asz-czowinowych (np. Guzik & Kotañski, 1963).

W odniesieniu do polskiej czêœci piêtra krystalicznego – pod³o¿a Tatr – nie zacytowano ani tektonicznych prac Jaro-szewskiego (1963, 1965), ani innych publikacji (np. Bur-chart, 1970; Skupiñski, 1975; Gawêda, 2001; Jurewicz, 2002; Gawêda & Burda, 2004). W opisie tego piêtra krysta-licznego pos³u¿ono siê wy³¹cznie publikacjami geologów s³owackich i austriackich oraz dwiema pracami samego inicjatora „Regionalizacji tektonicznej Polski”. Wœród za-mieszczonej w broszurze listy terminów tektonicznych zabrak³o definicji terminu zespó³ (assemblage), którego u¿yto w opisie piêtra krystalicznego masywu Tatr (¯elaŸ-niewicz i in., 2011, str. 49).

Reasumuj¹c – krótki, ostatni podrozdzia³ o tektonice masywu Tatr jest w omawianej broszurze anonimowy, nie-dopracowany i zawiera liczne b³êdy.

Platforma wschodnioeuropejska

W „Regionalizacji tektonicznej Polski” w przeciwieñ-stwie do ma³ego masywu Tatr nie przedstawiono szkicu tektonicznego platformy wschodnioeuropejskiej, zajmu-j¹cej ok. 1/3 terytorium Polski, czyli ponad 100 000 km2. Takim szkicem nie jest bowiem ¿adna z dwóch ma³oskalo-wych map g³ównych jednostek tektonicznych Polski (¯elaŸ-niewicz i in., 2011, Fig. 4 i 5). Na mapach tych zarysowano pod³o¿e kratoniczne pod pokryw¹ permsko-mezozoiczn¹ i pod pokryw¹ poddewoñsk¹ na terenie anteklizy mazursko--bia³oruskiej oraz na obszarze zrêbu £ukowa. W objaœnie-niach do tych figur dla polskiej czêœci kratonu wschodnio-europejskiego podano jeden przedzia³ wiekowy (1,8–2,0 Ga), a w tekœcie trzy inne (2,1–1,8 Ga, 1,83–1,81 Ga oraz 1,55– 1,45 Ga). W jednostronicowym rozdziale dotycz¹cym plat-formy wschodnioeuropejskiej powo³ano siê jedynie na publi-kacje Bogdanovej i in. (2005) oraz Krzemiñskiej (2010). Nie wspomniano natomiast nic o wynikach wielu badañ geologicznych i geofizycznych tego obszaru prowadzo-nych od pocz¹tku lat 50. XX w. (np. Ryka, 1964, 1973, 1979, 1982, 1984, 1993, 1995; Juskowiak, 1967; Kubicki i in., 1973; Kubicki & Ryka, 1982; Dadlez, 1995; Wybra-niec, 1999; Cymerman, 2004, 2006; Wiszniewska i in., 2007; Krzemiñska, 2010).

W œwietle tych danych oraz w nawi¹zaniu do modeli tektonicznych obejmuj¹cych ca³y kraton wschodnioeuro-pejski (np. Bogdanova, 2005; Bogdanova i in., 2005) podej-mowano mniej lub bardziej wiarygodne próby wydzielenia ró¿nych masywów, pasm orogenicznych, domen

struktu-ralnych czy terranów polskiej czêœci tego kratonu (Kubicki i in., 1973; Kubicki & Ryka, 1982; Cymerman, 2004; Bog-danova, 2005; Bogdanova i in., 2005). Jednak¿e tych prób nie podjêto przy regionalizacji tektonicznej Polski.

Od kilku dziesiêcioleci rozwój budowy geologicznej polskiej czêœci kratonu wschodnioeuropejskiego by³ t³u-maczony modelem geotektonicznym Kubickiego i Ryki (Kubicki i in., 1973; Ryka, 1973, 1982, 1984; Kubicki & Ryka, 1982; Znosko, 1998). W modelu tym wydzielono tzw. archaiczne masywy granitoidowe (mazowiecki, dobrzyñ-ski i pomordobrzyñ-ski) oddzielone w¹dobrzyñ-skimi strefami fa³dowymi (podlask¹, ciechanowsk¹ i kaszubsk¹). Jednak¿e na podsta-wie wyników wspó³czesnych badañ strukturalnych z elemen-tami analizy kinematycznej zakwestionowano ten model (Cymerman, 2004, 2006).

Nowa interpretacja tektoniczna polskiej czêœci kratonu wschodnioeuropejskiego opiera siê przede wszystkim na rozpoznaniu stref œcinania podatnego i heterogenicznej deformacji rotacyjnej na tych obszarach. WyraŸne, bardzo zró¿nicowane anomalie magnetyczne i grawimetryczne (Wybraniec, 1999) prawdopodobnie odzwierciedlaj¹ trójwy-miarowe formy podatnych ³usek krystalicznych. Przypusz-czalnie tworz¹ one zestawy, które zbudowane s¹ z szeregu domen utworzonych w warunkach facji amfibolitowej, po-przek³adanych tektonicznie domenami z dolnej skorupy powsta³ymi w warunkach facji granulitowej. Struktury te zosta³y utworzone w wyniku przemieszczeñ od nasuw-czych do transpresyjnych wzd³u¿ heterogenicznych stref œcinania podatnego, prawdopodobnie podczas kolizji terra-nu ba³tyckiego (Cymerman, 2004), okreœlanego tak¿e jako terran zachodniolitewski lub polsko-litewski (np. Skridlaite & Motuza, 2001; Bogdanova, 2005; Bogdanova i in., 2005), z terranem polsko-³otewskim (Cymerman, 2004), definio-wanym tak¿e jako litewsko-bia³oruski lub wschodnioli-tewski (np. Skridlaite & Motuza, 2001; Bogdanova, 2005; Bogdanova i in., 2005).

Reasumuj¹c – krótki rozdzia³ o tektonice kratonu wschodnioeuropejskiego w omawianej broszurze jest ano-nimowy, niedopracowany i pozbawiony szkicu tektonicz-nego. Dwuakapitowy tekst o intensywnie zró¿nicowanym litologicznie i wiekowo (2,1–1,45 Ga) kratonicznym pod-³o¿u, a zamieszczony w rozdziale o platformie wschodnio-europejskiej, nie mo¿e byæ nawet uznany za wstêp do tekto-niki tej jednej z g³ównych megajednostek tektonicznych Polski. Wœród autorów „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011) zabrak³o tektonika zajmuj¹cego siê zagadnieniami strukturalnymi dotycz¹cymi megajed-nostki (brak definicji tego terminu w s³owniczku). Dlatego tytu³ omawianej broszury powinien brzmieæ „Regionalizacja tektoniczna Polski bez kratonu wschodnioeuropejskiego”.

Region (megablok) dolnoœl¹ski

Sudecki segment internidów waryscyjskiego pasma fa³-dowego Europy by³ i jest intensywnie badany przez kilka ju¿ pokoleñ tektoników. Na tle z³o¿onej budowy waryscyj-skiego masywu czewaryscyj-skiego jego pó³nocno-wschodnia, dolno-œl¹ska czêœæ cechuje siê niezwykle skomplikowan¹ struk-tur¹ geologiczn¹. Zró¿nicowanie litologiczne, stratygraficz-ne i strukturalstratygraficz-ne tego fragmentu masywu czeskiego by³o obrazowo opisywane jako tzw. mozaikowa budowa Sude-tów. Rozpoznanie tej skomplikowanej struktury, a zw³asz-cza jej ewolucji waryscyjskiej by³o od ponad stulecia prawdziwym wyzwaniem dla tektoników (np. Oberc, 1972;

Cymerman, 1992, 1998, 2000; ¯elaŸniewicz, 1997; Mazur i in., 2006, 2010). W rozdziale o bloku dolnoœl¹skim oma-wianej broszury (¯elaŸniewicz i in., 2011) nie ma prak-tycznie ¿adnych powo³añ na bogat¹ literaturê dotycz¹c¹ tego obszaru.

Dlaczego nie ma powo³añ na literaturê zwi¹zan¹ z sudec-kim segmentem internidów waryscyjskich? Byæ mo¿e dla-tego, aby nie przedstawiaæ skomplikowanej i niejedno-znacznej ewolucji tektono-metamorficznej sudeckiej czêœci orogenu waryscyjskiego. Paleozoiczna ewolucja Sudetów i ich otoczenia by³a odmiennie przedstawiana przez ró¿nych badaczy sudeckiego segmentu internidów waryscyjskich. Szkoda, ¿e nie przedstawiono nawet w zarysie pogl¹dów innych geologów, poniewa¿ dyskusja nad odmiennymi koncepcjami na temat ewolucji internidów waryscyjskich jest po¿¹dana, co podkreœla³ ¯elaŸniewicz we wstêpie do „Regionalizacji tektonicznej Polski” (¯elaŸniewicz i in., 2011). Œwiadczy o tym chocia¿by moja polemika dotycz¹ca budowy i ewolucji tektonicznej waryscydów sudeckich (Aleksandrowski i in., 2010; Cymerman, 2010b; Mazur i in., 2010).

Jedn¹ z kwestii podnoszonych w tej dyskusji by³ pro-blem z nazewnictwem jednostek tektonicznych pó³nocno--wschodniej czêœci masywu czeskiego. Zró¿nicowane terminy u¿ywane w odniesieniu do ró¿nych jednostek tek-tonicznych zestawi³em ju¿ wczeœniej w formie tabelarycz-nej (Cymerman, 2010b, tab. 1). W niniejszym artykule zamieœci³em rozbudowan¹ wersjê tej tabeli (tab. 1), wzbo-gacon¹ m.in. o terminy zaproponowane przez ¯elaŸnie-wicza i in. (2011) oraz o nazwy jednostek tektonicznych zaczerpniête z mapy tektonicznej Sudetów i bloku przed-sudeckiego (Cymerman, 2010a). To zestawienie ontolo-gii jednostek tektonicznych obejmuje wybrane elementy struktury Sudetów, a dodatkowo jest opatrzone terminami anglojêzycznymi, co jeszcze powiêksza istniej¹ce rozbie¿-noœci nomenklaturowe. W ró¿nych publikacjach, nawet tych samych autorów, u¿ywane s¹ inne nazwy jednostek tekto-nicznych. Z analizy tabeli 1 wynika, ¿e sprawa nazw i po-dzia³u na jednostki taksonomiczne dla obszaru pó³nocno--wschodniej czêœci masywu czeskiego pozostaje nadal otwarta, mimo próby regionalizacji tektonicznej po³udnio-wo-zachodniej Polski (¯elaŸniewicz & Aleksandrowski, 2008).

Czy dwa synklinoria (pó³nocnosudeckie i œródsudec-kie) rozdziela antyklinorium? Je¿eli tak, to powinno byæ to antyklinorium po³udniowokaczawskie! Dotychczas nikt nie stwierdzi³, ¿e w obu tych basenach, nieckach czy depre-sjach sudeckich wystêpuj¹ fa³dy ni¿szego rzêdu, których obwiednia tworzy ³uk wklês³y ku do³owi. Przy takich za³o-¿eniach powinny wystêpowaæ tam fa³dy stoj¹ce o osiach w kierunku NW-SE. Dlaczego zatem nie przedstawiono ich na figurze 10 (¯elaŸniewicz i in., 2011)?

W „Regionalizacji tektonicznej Polski”, w rozdziale o bloku dolnoœl¹skim, znajduje siê rewolucyjne stwier-dzenie, ¿e „czêœæ wewnêtrzna kopu³y orlicko-œnie¿nickiej oddzielona jest od czêœci zewnêtrznej synmetamorficz-nymi uskokami – wielofazowymi strefami œciêciowymi o ró¿nej kinematyce” (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 36). Termin synmetamorficzne uskoki nie zosta³ zdefiniowany w s³owniczku tektonicznym (¯elaŸniewicz i in., 2011), co by³oby tym bardziej uzasadnione, ¿e ten nowy termin nie znajduje siê podrêcznikach geologii strukturalnej i w s³ow-nikach geologicznych.

Dlaczego nie zaznaczono tych synmetamorficznych uskoków na mapie tektonicznej (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 10)? Dlaczego nie oznaczono na niej symbolami kinematyki stref œciêciowych (œcinania)? By³oby to tym bardziej po¿¹dane, ¿e na przekrojach geologicznych (¯elaŸ-niewicz i in., 2011, Fig. 13) umieszczono 12 strza³ek obrazu-j¹cych przemieszczania tektoniczne w p³aszczyznach pro-stopad³ych do przekroi geologicznych, a tak¿e symbole prawdopodobnie prawoskrêtnych przemieszczeñ przesuw-czych na uskoku œródsudeckim. Powraca zatem zagadnie-nie analizy kinematycznej obszaru pó³nocno-wschodzagadnie-niej czêœci masywu czeskiego, które podnosi³em wielokrotnie (np. Cymerman, 1992, 1997, 2000), równie¿ w ostatniej dyskusji o budowie i ewolucji Sudetów (Aleksandrowski i in., 2010; Cymerman, 2010b). ¯elaŸniewicz (1984) uzna³ lineacje z rozci¹gania (stretching lineation) za reprezen-tuj¹c¹ oœ Y elipsoidy odkszta³cenia w czasie synmetamor-ficznej penetratywnej mylonityzacji w ortognejsach Gór Bystrzyckich. Pogl¹d ten by³ podtrzymywany w kolejnych publikacjach (np. ¯elaŸniewicz, 1988), w których genezê tej lineacji wi¹zano z nierotacyjn¹ ekstensj¹ („biaxial com-pression and resultant extension in the coaxial regime” – ¯elaŸniewicz, 1988, str. 680).

Ex adverso ponad 20 lat temu uzna³em, ¿e geneza linea-cji z rozci¹gania jest wywo³ana deformacj¹ rotacyjn¹ (niekoaksjaln¹) zwi¹zan¹ z procesami œcinania prostego (np. Cymerman, 1989; 1992, 1997, 2000). Takie procesy prowadz¹ do powstania ca³ego pakietu ska³ uskokowych (np. Sibson, 1977; Kilick, 2003), a w warunkach podat-nych do ich odmiany – ska³ mylonityczpodat-nych (np. Lister & Snoke, 1984; Hanmer & Passchier, 1991; Passchier & Trouw, 1996). Przy dominacji re¿imu deformacji nie-koaksjalnej (rotacyjnej) lineacje z rozci¹gania s¹ lineacja-mi mylonitycznylineacja-mi, czyli lineacjalineacja-mi typu a, i wyznaczaj¹ one kierunek transportu tektonicznego oraz oœ X maksy-malnego wyd³u¿enia elipsoidy odkszta³cenia, a nie poœred-ni¹ oœ Y elipsoidy odkszta³cenia, jak niew³aœciwie przyj-mowa³ ¯elaŸniewicz (1984, 1988).

¯elaŸniewicz (2008) podkreœli³ w definicji jednostki tektonicznej, ¿e produkt deformacji skorupy ziemskiej (czyli struktura tektoniczna) powinien mieæ wyraŸne grani-ce, umo¿liwiaj¹ce przedstawienie go na mapie. Dlaczego zatem nie przedstawiono takich granic na szkicu geologicz-nym po³udniowo-zachodniej Polski (¯elaŸniewicz & Alek-sandrowski, 2008, ryc. 2) ani na mapie tektonicznej (¯elaŸ-niewicz i in., 2011, Fig. 10)? Nie wyznaczono tak¿e m.in. granicy miêdzy synklinorium œródsudeckim i rowem Nysy ani granicy miêdzy synklinorium œródsudeckim i rowem Czerwieñczyc. W dalszym ci¹gu nie wiemy wiêc, gdzie te granice przebiegaj¹ i – co wa¿niejsze – jaki maj¹ charakter. Na wymienionych wczeœniej mapach zaznaczono szeœæ uskoków, z których tylko trzy zosta³y nazwane (uskok Bušina, uskok œródsudecki i sudecki uskok brze¿ny), nato-miast na za³¹czonych przekrojach do tych map mamy po-dwójn¹ liczbê uskoków, zwiêkszon¹ m.in. o uskok wschod-niokarkonoski i uskoki ramowe masywu Œlê¿y. Na oma-wianych przekrojach zrzutowe uskoki rozdzielaj¹ masyw Gór Sowich od strefy Niemczy, ale nie zosta³y one zazna-czone na mapach.

Je¿eli takie problemy dotycz¹ granic jednostek niezme-tamorfizowanych i rozwoju uskoków powsta³ych w wa-runkach kruchych deformacji, to zwielokrotniaj¹ siê one w kompleksach metamorficznych, gdzie dosz³o do rozwoju

Tab. 1. Nazwy jednostek tektonicznych u¿ywanych przez ró¿nych badaczy dla wybranych elementów strukturalnych z Sudetów

heterogenicznych stref œcinania w warunkach podatnych (np. Lister & Snoke, 1984; Hanmer & Passchier, 1991; Pas-schier & Trouw, 1996). Pospolicie przyjmuje siê, ¿e strefy œcinania to domeny o intensywnej koncentracji deforma-cji, w których dosz³o do wzajemnych przemieszczeñ bez makroskopowo stwierdzonego przerwania ci¹g³oœci oœrod-ka soœrod-kalnego. Ogólnie strefa œcinania to planarna strefa wzglêdnie intensywnej deformacji, w której progresywna deformacja jest niekoaksjalna (Passchier & Trouw, 1996). Tak okreœlone strefy œcinania to nie to samo, co definicja strefy œcinania podana przez ¯elaŸniewicza i in. (2011, str. 59) – „dowolnych rozmiarów, przewa¿nie pod³u¿na domena ska³ ró¿ni¹ca siê od otoczenia odmienn¹, z regu³y wiêksz¹ deformacj¹.” Co wiêcej, ta ostatnie definicja obej-muje tak¿e inne terminy, takie jak strefa fa³dowa czy strefa uskokowa. W jednym zbiorze znalaz³y siê tu struktury tekto-niczne powsta³e w wyniku deformacji koaksjalnej (œcinania czystego) i niekoaksjalnej (œcinania prostego). W dodatku struktury te rozwija³y siê w odmiennych warunkach reolo-gicznych (podatnych lub kruchych). Jak w takiej sytuacji mo¿na jednoznacznie wyznaczyæ granice podatnych stref œcinania, czy to w skali makro- czy megaskopowej? Grani-ce takie s¹ szerokie, przejœciowe, przewa¿nie silnie

hetero-genicznie odkszta³cone, obejmuj¹ce znaczne fragmenty litosfery.

Na mapie tektonicznej po³udniowo-zachodniej Polski (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 10) zaznaczono tylko jedn¹ strefê œcinania, strefê Niemczy. Zosta³a ona scharaktery-zowana jako „pasmo zmetamorfizowanej sukcesji osado-wej [...], z fragmentami ska³ ofiolitu sudeckiego oraz stre-fowo zmylonityzowanych cia³ gnejsów sowiogórskich” (¯elaŸniewicz i in., 2011, str. 35). Strefa œcinania Niemczy nie jest jedyn¹ jednostk¹ tektoniczn¹ w Sudetach, gdzie deformacja niekoaksjalna z dominuj¹cym udzia³em œcina-nia prostego doprowadzi³a do rozwoju ska³ mylonitycznych (np. Cymerman, 1992, 1997, 2000). Takimi ska³ami myloni-tycznymi s¹ praktycznie wszystkie ortognejsy, a w znacz-nej czêœci tak¿e paragznacz-nejsy i ³upki ³yszczykowe, zazna-czone na mapie tektonicznej Dolnego Œl¹ska jako wydzie-lenia litologiczne (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 10).

Czy¿ nie jest zasadne stawianie granic tektonicznych wzd³u¿ granic litologicznych na terenach kompleksów metamorficznych, szczególnie tych powsta³ych w warun-kach facji amfibolitowej? Wnêtrza regionalnych stref œci-nania podatnego, obejmuj¹ce znaczne fragmenty skorupy ziemskiej, s¹ tak¿e wewnêtrznie heterogeniczne i sk³adaj¹

Tab. 1. Nazwy jednostek tektonicznych u¿ywanych przez ró¿nych badaczy dla wybranych elementów strukturalnych z Sudetów

siê z podrzêdnych stref œcinania podatnego. Gdzie wyzna-czyæ granice takich stref cechuj¹cych siê ró¿nym stopniem wykszta³cenia ska³ mylonitycznych powsta³ych w wyniku deformacji rotacyjnych o ró¿nej intensywnoœci? Nakazy-wanie œcis³ych rygorów terminologicznych przy definiowa-niu jednostek tektonicznych wœród kompleksów metamor-ficznych jest praktycznie nierealne i niestosowane na œwie-cie. Potwierdza to dobitnie mapa tektoniczna po³udniowo--zachodniej Polski (¯elaŸniewicz i in., 2011, Fig. 10), na której dla wydzielonych jednostek tektonicznych w kom-pleksach metamorficznych u¿yto ró¿nych terminów, takich jak: pasmo, strefa, masyw, kopu³a, a nawet zr¹b.

Reasumuj¹c – z rozwa¿ania na temat tektoniki mega-bloku sudeckiego wynika, ¿e nie ma sensu nakazowe two-rzenie regionalizacji tektonicznej Polski. Nemo est morta-lium, qui sapiat omnibus horis (nie ma cz³owieka, który by³by o ka¿dej godzinie m¹dry). Gdyby uda³o siê definityw-nie uporz¹dkowaæ wyró¿niadefinityw-nie jednostek tektonicznych, to niepotrzebne by³oby kszta³cenie przysz³ych pokoleñ tektoników, w czym zas³u¿y³ siê tak¿e prof. ¯elaŸniewicz, jako wieloletni wyk³adowca tektoniki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

MAPA TEKTONICZNA

ZAMIAST REGIONALIZACJI TEKTONICZNEJ Tektonika i geologia strukturalna s¹ obarczone naj-wiêksz¹ doz¹ subiektywizmu poœród nauk geologicznych. Dlatego wykonanie map tektonicznych, bêd¹cych zwieñ-czeniem badañ strukturalnych, jest zawsze w jakimœ zakre-sie karko³omne, a efekt tych prac pozostaje kontrowersyj-ny. Znosko przyznaje, ¿e „mapy tektoniczne, jako synteza ewolucji geologicznej, z natury rzeczy s¹ najtrudniejsze w poprawnej konstrukcji” (Znosko, 2001, str. 298). Œwiad-czy o tym chocia¿by merytoryczna dyskusja na temat mapy tektonicznej Polski umieszczonej na œcianach Muzeum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (Kotañski & Mizerski, 2000; Znosko, 2001). W rozwa¿aniach nad istot¹ map tektonicznych Znosko (2001, str. 296) podaje definicjê mapy tektonicznej jako „obraz etapów rozwojowych skorupy ziemskiej, czyli obraz jej ewolucji, która realizowa³a siê w okreœlonych warun-kach, w okreœlonym czasie i na okreœlonym obszarze”. „Atlas tektoniczny Polski” (Znosko, 1998) by³ dla mnie inspiracj¹ opracowania „Tectonic map of the Sudetes and the Fore-Sudetic Block 1 : 200 000” (Cymerman, 2010a). Feci quod potui, faciant meliora potentes (zrobi³em, co mog³em, ci, którzy mog¹, niechaj zrobi¹ lepiej).

Zamiast wysi³ków na rzecz zaakceptowania unikatowej w skali œwiatowej regionalizacji tektonicznej kraju propo-nujê przewodnicz¹cemu KNG PAN skupienie siê na opra-cowaniu i wydaniu nowego podrêcznika geologii regionalnej Polski czy te¿ przygotowaniu zaktualizowanych tomów „Budowy geologicznej Polski – Tektonika”. Nadal nie zosta³ dopracowany i wydany „Polski s³ownik tektonicz-ny”. Przez kilka lat s³ownik ten by³ publikowany w cyklu specjalistycznych artyku³ów na ³amach PG (np. Grochol-ski, 1978; Mierzejewski & Wojciechowska, 1980; Oberc, 1981; Kotañski, 1983; Oberc & Tokarski, 1983). Zachêcam tak¿e do rewizji, modyfikacji i ulepszeñ przy opracowywa-niu nowej mapy tektonicznej Polski 1 : 500 000, a tak¿e wykonywanych w przysz³oœci w innej skali map tektonicz-nych Polski i jej poszczególtektonicz-nych rejonów.

LITERATURA

ALEKSANDROWSKI P., MAZUR S. & SZCZEPAÑSKI J. 2010 – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiej struktury Sudetów – odpowiedŸ. Prz. Geol., 58: 1001–1009.

BAC M. 1971 – Tektonika jednostki Bobrowca w Tatrach Zachodnich. Acta Geol. Pol., 21: 279–317.

BAC-MOSZASZWILI M. 1993 – Struktura zachodniego zakoñczenia masywu tatrzañskiego. Ann. Soc. Geol. Pol., 63: 167–193.

BAC-MOSZASZWILI M., BURCHART J., G£AZEK J., IWANOW A., JAROSZEWSKI W., KOTAÑSKI Z., LEFELD J., MASTELLA L., OZIMKOWSKI W., RONIEWICZ P., SKUPIÑSKI A.

& WESTFALEWICZ-MOGILSKA E. 1979 – Mapa geologiczna Tatr Polskich 1 : 30 000. Wyd. Geol., Warszawa.

BAC-MOSZASZWILI M., GAMKRELIDZE I.P., JAROSZEWSKI W., SCHROEDER E., STOJANOV S.S. & TZANKOV T.V. 1981 – Thrust zone of the Krína Nappe at Sto³y in Tatra Mts (Poland). Stud. Geol., Pol., 68: 61–73.

BOGDANOVA S.V. 2005 – The East European Craton: some aspects of the Proterozoic evolution in its south-west. Min. Soc. Pol. Spec. Pap., 26: 18–24.

BOGDANOVA S.V., GORBATSCHEV R. & GARETSKY R.G. 2005 – The East European Craton. [W:] Selley R.C. i in. (red.) Encyclopedia of geology. Elsevier, Amsterdam: 34–49.

BU£A Z., ¯ABA J. & HABRYN R. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Polska po³udniowa (blok górnoœl¹ski i blok ma³opolski). Prz. Geol., 56: 912–920.

BURCHART J. 1970 – Ska³y krystaliczne Wyspy Goryczkowej w Tatrach. Stud. Geol. Pol., 32: 1–183.

CYMERMAN Z. 1989 – Charakterystyka i znaczenie lineacji eksten-syjnej. Prz. Geol., 37: 488–494.

CYMERMAN Z. 1992 – Rotational ductile deformations in the Œnie¿nik metamorphic complex (Sudetes). Kwart. Geol., 36: 393–420. CYMERMAN Z. 1997 – Structure, kinematics and evolution of the Orlica-Œnie¿nik Dome, Sudetes. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 156: 5–120. CYMERMAN Z. 1998 – Spory o podzia³ geologiczny Sudetów. Prz. Geol., 46: 530–536.

CYMERMAN Z. 2000 – Palaeozoic orogeneses in the Sudetes: a geo-dynamic model. Geol. Quart., 44: 59–80.

CYMERMAN Z. 2004 – Prekambr platformy wschodnioeuropejskiej na obszarze Polski: tektonika i rozwój skorupy. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 180: 1–129.

CYMERMAN Z. 2006 – Interpretacja geologiczna wyników g³êbokich sondowañ sejsmicznych eksperymentu POLONAISE’97 dla polskiej czêœci kratonu wschodnioeuropejskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 188: 167–202.

CYMERMAN Z. 2010a – Tectonic map of the Sudetes and the Fore--Sudetic Block 1 : 200 000, 2nd

edition, modified. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

CYMERMAN Z. 2010b – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej wary-scyjskiej struktury Sudetów – polemika. Prz. Geol., 58: 998–1001. DADLEZ R. 1995 – Tectonic sketch map. Plate III. [W:] Mojski E.J. (red.) Geological atlas the Southern Baltic 1 : 500 000. Pol. Geol. Inst., Sopot– Warszawa.

DADLEZ R. & JAROSZEWSKI W. 1994 – Tektonika. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 743.

DAVIS G.H., REYNOLDS S.J & KLUTH C.F. 2012 – Structural geo-logy of rocks and regions, 3rd

edition. Willey, New York, s. 837. GAWÊDA A. 2001 – Alaskity Tatr Zachodnich: zapis wczesnowary-scyjskiej kolizji w prakontynencie Karpat. Wyd. Uniw. Œl., Katowice, s. 142.

GAWÊDA A. & BURDA J. 2004 – Ewolucja metamorfizmu i deforma-cji w kompleksie krystalicznym Tatr Zachodnich. Geologia (Katowice), 16: 153–185.

GROCHOLSKI W. 1978 – Tektonika, jej dzia³y i pojêcia wprowadza-j¹ce. Prz. Geol., 26: 656–659.

GUZIK K. & KOTAÑSKI Z. 1963 – Tektonika regli zakopiañskich. Acta Geol. Pol., 13: 387–412.

HANMER S. & PASSCHIER C.W. 1991 – Shear-sense indicators: a review. Geol. Surv. Canada Pap., 90: 1–72.

JAROSZEWSKI W. 1963 – Tektonika serii wierchowej w górnych piêtrach Doliny Koœcieliskiej w Tatrach. Acta Geol. Pol., 13: 43–58. JAROSZEWSKI W. 1965 – Budowa geologiczna górnej czêœci Doliny Koœcieliskiej w Tatrach. Acta Geol. Pol., 15: 429–490.

JAROSZEWSKI W., MARKS L. & RADOMSKI A. 1985 – S³ownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol., Warszawa, s. 310.

JUREWICZ E. 2002 – Geometric analysis of steep-dipping dislocations within the granitoid core in the Polish part of the Tatra Mts. Ann. Soc. Geol. Pol., 72: 89–98.

JUREWICZ E. 2003 – Multistage evolution of the shear zone at the base of the Giewont Unit, Tatra Mountains (Poland). Geol. Carpath., 54: 337–351.

JUREWICZ E. 2005 – Geodynamic evolution of the Tatra Mts. and the Pieniny Klippen Belt (Western Carpathians): problems and comments. Acta Geol. Pol., 55: 295–338.

JUREWICZ E. 2012 – Procesy nasuniêæ p³aszczowinowych w Tatrach. Prz. Geol., 60: 432–441.

JUSKOWIAK O. 1967 – Pod³o¿e krystaliczne wschodniej czêœci obni¿enia nadba³tyckiego. Kwart. Geol., 11: 907–908.

KARNKOWSKI P.H. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Ni¿ Polski. Prz. Geol., 56: 895–903.

KILICK A. 2003 – Fault rock classification: an aid to structural inter-pretation in mine and exploration geology. South Afr. J. Geol., 106: 395–402.

KONON A. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Góry Œwiêto-krzyskie i regiony przyleg³e. Prz. Geol., 56: 921–926.

KOTAÑSKI Z. 1961 – Tektogeneza i rekonstrukcja paleogeografii pasma wierchowego w Tatrach. Acta Geol. Pol., 11: 187–412. KOTAÑSKI Z. (red.) 1977 – Atlas geologiczny Polski. Mapy geolo-giczne œciêcia poziomego 1 : 750 000. Wyd. Geol., Warszawa. KOTAÑSKI Z. 1983 – S³ownik tektoniczny cz. XII – platformy i ich elementy strukturalne. Prz. Geol., 31: 185–189.

KOTAÑSKI Z. & MIZERSKI W. 2000 – Œcienna mapa tektoniczna i inne œcienne mapy geologiczne Polski w Muzeum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Prz. Geol., 48: 62–65. KRZEMIÑSKA E. 2010 – Geochemiczna i izotopowa rekonstrukcja œrodowiska geotektonicznego domeny mazowieckiej w pod³o¿u prekambryjskim pó³nocno-wschodniej Polski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 195: 5–56.

KUBICKI S. & RYKA W. (red.) 1982 – Atlas geologiczny pod³o¿a krystalicznego polskiej czêœci platformy wschodnioeuropejskiej. Wyd. Geol., Warszawa, s. 24.

KUBICKI S., RYKA W. & ZNOSKO J. 1973 – Tektonika pod³o¿a krystalicznego prekambryjskiej platformy w Polsce. Kwart. Geol., 16: 523–545.

LEFELD J. 1997 – Tektogeneza Tatr. Cykl alpejski. [W:] Lefeld J. & GaŸdzicki A. (red.) Przewodnik 68. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Zakopane, 2–4 paŸdziernika 1997 r. Pol. Tow. Geol., Warszawa: 16–21.

LISTER G.S. & SNOKE A.W. 1984 – S-C mylonites. J. Struct. Geol., 6: 617–638.

MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., KRYZA R. & OBERC--DZIEDZIC T. 2006 – The Variscan Orogen in Poland. Geol. Quart., 50: 89–118.

MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P. & SZCZEPAÑSKI J. 2010 – Zarys budowy i ewolucji tektonicznej waryscyjskiej struktury Sudetów. Prz. Geol., 58: 133–145.

MIERZEJEWSKI M.P. & WOJCIECHOWSKA I. 1980 – S³ownik tektoniczny – tektonika plutonów, cz. II. Prz. Geol., 28: 120–122. NARKIEWICZ M. & DADLEZ R. 2008 – Geologiczna regionalizacja Polski – zasady ogólne i schemat podzia³u w planie podkenozoicznym i podpermskim. Prz. Geol., 56: 391–397.

OBERC J. 1972 – Budowa geologiczna Polski, t. 4, Tektonika, cz. 2, Sudety i obszary przyleg³e. Wyd. Geol., Warszawa, s. 307.

OBERC J. 1977 – Pre-Assyntian and Assyntian (Baikalian) Elements in South-Western Poland. [W:] Geology of Poland, vol. IV, Tectonics. Wyd. Geol., Warszawa: 99–173.

OBERC J. 1981 – S³ownik tektoniczny cz. VI – geosynkliny, tektogen, orogen, magmatyzm w tektogenezie, tektonika grawitacyjna, inne. Prz. Geol., 29: 583–587.

OBERC J. & TOKARSKI A. 1983 – S³ownik tektoniczny cz. XI – orogen – tektonika geometryczna. Prz. Geol., 31: 115–116.

OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A. & ¯YTKO K. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – Karpaty zewnêtrzne i zapadlisko przedkarpackie. Prz. Geol., 56: 927–935.

PASSCHIER C.W. & TROUW R.A.J. 1996 – Microtectonics. Springer, Berlin, s. 289.

PIOTROWSKA K. 2009 – Wykaz jednostek strukturalnych Tatr. [W:] Uchman A. & Chowaniec J. (red.) 79. Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Bukowina Tatrzañska, 27–30 wrzeœnia 2009 r. Materia³y konferencyjne. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: 27–28.

PIOTROWSKI J. 1978 – Charakterystyka mezostrukturalna g³ównych jednostek tektonicznych Tatr w przekroju Doliny Koœcieliskiej. Stud. Geol. Pol., 55: 5–90.

PRICE N.J. & COSGROVE J.W. 1990 – Analysis of geological struc-tures. Cambridge Univ. Press, Cambridge, s. 502.

RYKA W. 1964 – O budowie i stratygrafii krystaliniku pó³nocno--wschodniej Polski. Kwart. Geol., 8: 42–57.

RYKA W. 1973 – Struktury metamorficzne. [W:] £aszkiewicz A. (red.) Ska³y platformy prekambryjskiej w Polsce, cz. 1, Pod³o¿e krystaliczne. Pr. Inst. Geol., 68: 19–59.

RYKA W. 1979 – On the origin of anorthosites and associated iron ores of the Suwa³ki Massif (North-Eastern Poland). Biul. Inst. Geol., 318: 11–24.

RYKA W. 1982 – Prekambryjska ewolucja platformy wschodnioeuro-pejskiej w Polsce. Kwart. Geol., 26: 257–272.

RYKA W. 1984 – Precambrian evolution of the East-European Platform in Poland. Biul. Inst. Geol., 347: 17–28.

RYKA W. 1993 – Crystalline basement of the Polish part of the Baltic Sea. Kwart. Geol., 37: 329–344.

RYKA W. 1995 – Crystalline basement. [W:] Mojski E.J. (red.) Geolo-gical atlas the Southern Baltic 1 : 500 000. Pol. Geol. Inst., Sopot– Warszawa: 8–9.

RYKA W. & DADLEZ R. 1995 – Crystalline basement. Plate IV. [W:] Mojski E.J. (red.) Geological atlas the Southern Baltic 1 : 500 000. Pol. Geol. Inst., Sopot–Warszawa.

SIBSON R.H. 1977 – Fault rocks and fault mechanisms. J. Geol. Soc. Lond., 133: 191–213.

SKRIDLAITE G. & MOTUZA G. 2001 – Precambrian domains in Lithuania: evidence of terrane tectonics. Tectonophysics, 339: 113–133. SKUPIÑSKI A. 1975 – Petrogeneza i struktura trzonu krystalicznego miêdzy Ornakiem a Rohaczami. Stud. Geol. Pol., 49: 4–98. SOKO£OWSKI S. 1959 – Zarys geologii Tatr. Biul. Inst. Geol., 149: 19–98.

SUPPE J. 1985 – Principles of structural geology. Prentice Hall, New Jersey, s. 537.

TWISS R.J. & MOORES E.M. 2007 – Structural geology, 2nd edition. W.H. Freeman, New York, s. 736.

WISZNIEWSKA J., KUSIAK M.A., KRZEMIÑSKA E., DÖRR W. & SUZUKI K. 2007 – Mesoproterozoic AMCG granitoids in the Mazury Complex, NE Poland – a geochronological update. AM Monogr., 1: 31–39.

WYBRANIEC S. 1999 – Transformations and visualization of potential field data. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 1: 1–28.

ZNOSKO J. 1972 – Jednostki tektoniczne Polski na tle tektoniki Europy. Biul. Inst. Geol., 252: 69–82.

ZNOSKO J. 1978 – Tektonika 1 : 3 000 000. Mapa 13. [W:] Narodowy Atlas Polski. Zak³. Nar. Ossoliñskich, Wyd. PAN, Warszawa–Wroc³aw. ZNOSKO J. 1995 – 21.3. Tektonika 1 : 1 500 000. [W:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. G³ów. Geod. Kraju, Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, Pol. Przeds. Wyd. Kart., Warszawa.

ZNOSKO J. (red.) 1998 – Mapa tektoniczna Polski 1 : 500 000. [W:] Atlas tektoniczny Polski. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

ZNOSKO J. 2001 – Rozwa¿ania nad istot¹ map tektonicznych. Prz. Geol., 49: 296–298.

¯ELANIEWICZ A. 1984 – Synmetamorphic penetrative mylonitiza-tion in orthogneisses of the Bystrzyca Mts, Sudetes. Acta Geol. Pol., 34: 111–131.

¯ELANIEWICZ A. 1988 – Orthogneisses due to irrotational exten-sion, a case from the Sudetes, Bohemian Massif. Geol. Runds., 77: 671–682.

¯ELANIEWICZ A. 1989 – O koniecznoœci uporz¹dkowania nomen-klatury i opracowania schematu stratygraficznego ska³ metamorficznych kopu³y orlicko-œnie¿nickiej w Sudetach. Acta Univ. Wratisl., 1113, Pr. Geol.-Min., 17: 99–105.

¯ELANIEWICZ A. 1997 – The Sudetes as a Palaeozoic orogen in central Europe. Geol. Mag., 134: 691–702.

¯ELANIEWICZ A. 2008 – Regionalizacja tektoniczna Polski – stan obecny i próba uporz¹dkowania. Prz. Geol., 56: 887–894.

¯ELANIEWICZ A. & ALEKSANDROWSKI P. 2008 – Regionali-zacja tektoniczna Polski – Polska po³udniowo-zachodnia. Prz. Geol., 56: 904–911.

¯ELANIEWICZ A., ALEKSANDROWSKI P., BU£A Z.,

KARNKOWSKI P.H., KONON A., OSZCZYPKO N., ŒL¥CZKA A., ¯ABA J. & ¯YTKO K. 2011 – Regionalizacja tektoniczna Polski. Kom. Nauk Geol. PAN, Wroc³aw, s. 60.