Waldemar Chrostowski
"Sacred History and Sacred Texts in
Early Judaism. A Symposium in
Honour of A.S. van der Woude", Jan
N. Bremmer, Florentino García
Martínez, Kampen 1992 : [recenzja]
Collectanea Theologica 64/4, 157-159
J a n B R E M M E R - F lo re n tin o G A R C IA M A R T IN E Z (E d ts.), S a cred H istory and
Sa cred T e x ts in E arly Judaism . A Sym p o siu m in H onour o f A . S . van der W oude, C o n trib u tio n s
to Biblical Exegesis a n d T h eo lo g y 5, K o k P h aro s P ublish in g H o u se, K a m p e n 1992, s. 183. Stało się d o b ry m zw yczajem , że niek tó re now o w ydane książki zaw ierają teksty w ystąpień przedłożonych p odczas sym pozjów i k onferencji z okazji jubileuszu znaczącej osobistości św iata n au k i. W ten n u rt w pisuje się p u b lik acja u p am iętn iająca 65 rocznicę u ro d zin A d am a S. van der W oude. Ju b ilat, u rodzony w 1927 r., to jed en z najw ybitniejszych współczesnych biblistów i o rientalistów holenderskich, znaw ca literatu ry m iędzytestam entow ej.
S y m pozjum k u jeg o czci, zo rg an izo w an e p rzez C e n tru m S tu d ió w R eligijnych, o d b y ło się jesien ią 1992 r. w K ró lew sk im U niw ersytecie w G ro n in g e n (płn.-w sch. H o lan d ia). A d am v a n d e r W o u d e k iero w ał k a te d rą S tarego T e s ta m en tu i L ite ra tu ry M ię d zy testam en tow ej przy tam tejszym W ydziale T eologicznym . J u b ila t je s t założycielem i re d ak to rem n aczelnym cen io n eg o czaso p ism a Journal fo r the S tu d y o f Judaism in the Persian, H ellenistic
and R om an P eriod (JSJ). T rz o n sym pozjum stanow iły cztery w y kłady p rzyjaciół J u b ilata ,
nau czający ch w G ro n in g e n , A m sterd am ie i U trechcie. R ów nolegle u k a z a ła się w Leiden in n a u p a m ię tn ia ją ca ju b ile u sz pro f. v an d e r W o u d e p u b lik ac ja , z a ty tu ło w a n a The Scripture a n d the
Scrolls, k tó rą zredagow ali F. G a r c i a M a r t i n e z , A. H i l s h o r t i C. L a b u s c h a g -
n e. Z aw iera o b sze rn ą, b o zajm u jącą ss. 228-268, b ib lio g rafię p u b lik acji Ju b ilata .
N ajdłuższy, zam ieszczony w w y d an y m przez K o k P h a ro s P u b lish in g H ouse tom ie, a rty k u ł nosi ty tu ł The S hechem Episode in the T estam ent o f L e vi (s. 11-73). Jego a u to re m jest T jitze B a a r d a, p ro fes o r N T n a V rije U n iversiteit w A m sterd am ie. Z ain tereso w an ie epizodem z Sychem itam i (R d z 34), ta k ja k zo stał p rz ed staw io n y w ap o k ry ficzn y m T esta m en cie Lew iego, n asu n ę ła a u to ro w i z ag a d k o w a w ypow iedź Paw ła w IT es 2 ,16c („ale przyszedł n a n ich o stateczn y gniew B oży” ). T rw a dy sk u sja, czy Paw eł zapożyczył ów z w ro t z T estam en tu Lew iego czy też jak iś w czesnochrześcijański w y d a w c a /in te rp o la to r w p ro w ad ził go d o ap o k ry ficzn eg o dzieła. A p o k ry f usiłuje „w ybielić” sw ojego ty tu ło w eg o b o h a te ra Lew iego, b ra ta D iny, k tó ry w o k ru tn y sp o só b pom ścił h a ń b ę zgw ałconej siostry. W apokryficznej w ersji biblijnego ep iz o d u w y k o rz y stan o kilk a p ra d aw n y c h tradycji. D y sk u sja w o k ó ł lite rac kich zw iązków w ypow iedzi P aw ła z p o d o b n y m d o niej z w ro tem w T estam encie Lew iego w sk azała też trzecią m ożliw ość, a m ianow icie, że w o b y d w u w y p a d k ac h sp o ż y tk o w an o to sam o w spólne źró d ło , k tó re istn iało w języ k u greckim . B a a rd a tw ierdzi, że przed-P aw łow y grecki zapis T es ta m en tu Lew iego krążył w śro d o w isk u ju d eo ch rześcijań sk im . G d y b y P aw eł go nie znał, m ó g ł m ieć n a w zględzie ja k iś zbliżony tek st, w k tó ry m idea ostateczn eg o gniew u B oga p o jaw ia się o b o k koncepcji p rześla d o w an ia spraw iedliw ych. W edług ujęcia u trw a lo n e g o w T estam en cie Lew iego K ananejczycy, czyli Sychem ici, prześlad o w ali A b ra h a m a , k tó reg o Paw eł tra k tu je ja k o „ o jc a w ierzących” . W IT es 2,13-16 A p o s to ł m a n a m yśli żydow skich w yznaw ców Jezusa C h ry stu sa , k tó rzy cierpieli p rz eśla d o w a n ia ze stro n y innych Ż ydów w Judei. „S ychem ici lub K an an ejczy cy to p rzy k ład ludzi, k tó rzy n a ro zm a ite sposoby przeciw staw iali się innym m ężczyznom i k o b ieto m , ta k ja k «pew ni Ż ydzi», k tó rz y p rześlad u ją żydow skich w sp ó łb raci Paw ła, przeciw staw iali się innym lud zio m i przez to nie p o d o b a li się B ogu (IT e s 2 ,1 5n). Jest oczyw iste, że w p rz y p a d k u Sychem itów lub K an an ejczy k ó w sp a d ł n a nich gniew B oga (T estL ew 6,11), i w ten sp o só b Paw eł w yraża sw oje p rzek o n an ie, iż gniew o b ró cił się tera z przeciw ko p rześladow com w yznaw ców M esjasza (IT e s 2,16c)” - s. 71-72. R zu to w an ie sytuacji z czasów P aw ła n a epizod z K sięgi R o d z a ju p rz y p o m in a herm eneutykę z asto so w an ą w Liście d o G a lató w , gdzie prześlad o w an ie Iz aa k a p rzez E zaw a posłużyło ja k o o dniesienie dla o p isa n ia k o n flik tu m iędzy tym i Ż yd am i, k tó rzy uw ierzyli w Jezu sa a innym i, k tó rzy w N iego nie uw ierzyli i p o su w ali się d o p rześlad o w a n ia w spółbraci.
N a stę p n y a rty k u ł (s. 75-93), o p a trz o n y tytułem The A to n e m e n t in the Interaction o f
G reeks, Jew s and C hristians, n ap isał Ja n N . B r e m m e r , p ro feso r h isto rii religii n a
U niw ersytecie w G ro n in g en . Z o stała w nim p o d jęta na jn o w sza d e b a ta n a d p o czątk am i chrześcijańskiej koncepcji p rz eb łag a n ia. Poszukiw acze p seu d o n a u k o w y ch sensacji p o n aw iają p ró b y m n o żen ia p o g a ń sk ich p araleli tw ierdząc, że idea o fiaro w a n ia życia za zbaw ienie innych nie m a nic w spólnego ze św iatem ju d aisty czn y m . P ro fe so r B rem m er naw iązuje d o k o n tro w e r sji, k tó re w io sn ą 1992 r. w zbudził w H o la n d ii a rty k u ł, ja k i n a p isał H . S. V e r s n e 1. W praw dzie o d b y ta w tedy d y sk u sja nie znalazła od b icia w Polsce, ale w a rto się z ap o z n ać z p rzem yśleniam i B rem m era. P ro b lem jest b a rd z o w ażny. D o ty k a zaró w n o spraw y sam
o-św iadom ości Jez u sa (p o r. M k 10,45), ja k i n a u cz an ia P aw ła, k tó ry uczynił z koncepcji p rz eb łag a n ia trzo n teologii chrześcijańskiej. A u to r rozw aża m ięd zy testam en to w e św iadectw a żydow skie (T esta m e n t M ojżesza 9 -1 0 ,2 M ch 6-7, M o d litw a A za ria sza w D n 3,38-40), m ożliw e p aralele ze św iata p o g a ń sk ieg o o ra z ju d eo h elle n isty c zn ą 4M ch. C h o c ia ż nie neguje w pływ ów hellenistycznych, zw łaszcza p o ch o d zący ch z trag ed ii E u ry p id esa, zw raca uw agę n a es ch ato lo g ic zn ą p o sta ć, p ra w d o p o d o b n ie N ajw yższego K a p ła n a , w zm ian k o w an ą w aram ejs- k im tekście z Q u m ra n , o k tó rej m ów i się, że „ d o k o n a p rz eb łag an ia (y k p r) za w szystkich synów sw ojego p o k o le n ia ” , co p rz y p o m in a Iz 53.
P ieter W illem v a n d e r H o r t s , w arty k u le I gave them laws that were n ot go o d (s. 94-118), zajął się je d n y m z n a jtru d n iejsz y ch tek stó w ST, a m ianow icie Ez 20,25. P oniew aż kilk a lat tem u pisałem n a ten sam te m a t (Am biw alencja darów B ożych: «P rzeto i J a nadałem im
P raw a niedobre...», P rzeg ląd P ow szechny 1/1986, s. 68-83; zob. P ro ro k wobec dziejów. Interpretacje dziejów Izraela w E z 16,20 i 23 oraz ich reinterpretacja w Septuagincie, A T K ,
W arszaw a 1991, s. 135-142) w iem, że jes t to praw d ziw y cru x interpretum egzegetów i teologów . W y pow iedź nie n a stręc za ż ad n y c h p ro b lem ó w g ram aty czn y ch ani kry ty czn o tek s- tu aln y ch , ro d zi n a to m ia s t w ażne k ło p o ty n a tu ry egzegetycznej i teologicznej. A rty k u ł van der H o rs ta sk u p ia się n a W irkungsgeschichte tru d n eg o te k stu we w czesnym ju d aiz m ie i we w czesnym chrześcijaństw ie. N ie trze b a u zasad n iać, że w zgląd n a p ra d a w n ą egzegezę m a o g ro m n e znaczenie dla pełniejszego zro zu m ien ia te k s tu dzisiaj. Ż y dow skie i chrześcijańskie o b jaśn ien ia różniły się m iędzy so b ą. Z a in tereso w a n ie Ż y d ó w tek stem Ez 20,25 z in te n syfikow ało się o d p o ło w y III w. p o C h r., czyli w k ró tc e p o tem , ja k k o m en ta to rz y chrześcijańscy c o ra z częściej p rzyw oływ ali d o sa d n e słow a p ro ro k a Ezechiela. P o d czas gdy Ż ydzi stronili o d u p a try w a n ia w E zechielow ej w ypow iedzi aluzji d o T o ry i sugerow ali, że c h o d zi o p ra w a i przepisy p o g a ń sk ie, ch rześcijanie objaśn iali ją ja k o n aw iązan ie d o T o ry im p lik u jąc, że z woli Bożej jej zaw a rto ść sta ła się p rz esta rza ła. T ru d n y tek st sta ro te stam e n - to w y posłużył więc za o p a rcie d la z aż arty c h dyskusji o s ta tu s Ż y d ó w ja k o n a ro d u zw iązanego P rzym ierzem z Bogiem .
C zw arty z przy jació ł Ju b ila ta , M a rtin u s A. W e s, p ro fe s o r h isto rii staro ży tn ej na U niw ersytecie z G ro n in g e n , p rzed ło ży ł tem a t M ourning becom es Jerusalem : Josephus, Jesus
the Son o f A nanias a n d the B o o k o f Baruch (1 B aruch) - s. 119-150. Jest to stu d iu m
fascynującego ep izo d u o p isa n eg o przez Jó żefa F law iu sza w W o jn ie ży d o w sk iej V I, 300-309. M a m y tam w zm ian k ę o n ieja k im Jezusie, p ro sty m w ieśniaku, k tó ry n a cztery lata przed p o w stan iem żydow skim przeciw ko R zy m ian o m , czyli w 62 r., przybył d o Jerozolim y n a Ś w ięto N a m io tó w i stan ąw szy w św iątyni w ołał: „ G ło s ze w sch o d u , głos z z ac h o d u , głos od czterech w iatró w , głos p rzeciw k o Jero zo lim ie i P rzy b y tk o w i, głos przeciw ko oblu b ień co m i o b lu b ien ico m , głos p rzeciw k o całem u n a ro d o w i” . S p o tk a ła go za to sro g a ch ło sta s p ro w o k o w a n a przez „znaczniejszych o b y w ateli” , k tó ry ch o b u rz ały złow rogie groźby. N ie zm ieniło to je d n a k jeg o zac h o w a n ia . P rz y p ro w a d zo n y przez starszyznę d o rzym skiego z arząd cy m ia sta i „ ch ło sta n y biczem aż d o kości a n i nie b łag a ł o litość, ani łzy nie u ro n ił, lecz ja k n ajżałośnieszym głosem n a k ażd y cios o d p o w iad ał: « B iada Jero zo lim ie» ” . T rw ało to p o n a d siedem lat i nieszczęśnik zginął p o d czas o blężenia Je ro zo lim y przez R zym ian, trafio n y k am ieniem w y rzu co n y m z balisty. F law iu sz z asta n aw ia się, co to m ogło znaczyć (W ojna
żyd o w ska , V I, 310-315). P ro fe so r M . A. W est d o strz eg a w yraźne p o d o b ień stw o tego ep izo d u
z 1 B ar 2,23, gdzie jest w z m ia n k o w a n y 9 dzień m iesiąca A v, w k tó ry m o p łak iw a n o zburzenie Pierw szej Św iątyni. W y g ląd a n a to, że zd an iem F law iu sza p ro ro k Jerem iasz zapow iedział z b u rzen ie Jero zo lim y , ja k ie n a stąp iło w 70 r. p o C h r. E p izo d rzu ca też pew ne św iatło n a kres życia Jezu sa o ra z n a rolę P o n c ju sza P iłata, ja k ą o d e g rał w sk azan iu G o n a śm ierć.
P iąty, o sta tn i w książce a rty k u ł, zaty tu ło w a n y P lurifo rm ity and U niform ity: Reflections
on the Transm ission o f the T e x t o f the O ld T estam ent (s. 151-169); w yszedł sp o d p ió ra Ju b ilata .
Jest to an g ielsk a w ersja jeg o w y k ład u p o żeg n a ln eg o , w ygłoszonego w G ro n in g e n 3 X I 1992 ro k u . C iekaw e w y stąpienie p o d k re śla z ró żn ico w an ie trad y cji tek stu a ln y ch Biblii H ebrajskiej, p o tw ierd z o n e przez św iadectw a o d n alezio n e w Q u m ra n i w innych re jo n ach P ustyni Judzkiej. M o ż n a d om niem yw ać, że jeszcze p rzed r. 70 ro zp o częła się sta n d a ry z ac ja te k stu p ro to m a so re - ckiego, k tó ra o siąg n ęła a p o g eu m w późniejszej d z iałalności ra b in ó w . P odglebiem d la niej m ogły być tendencje d o un ifo rm izacji d o strz eg a ln e ch o ćb y w K sięgach K ro n ik . M im o to czym ś n o rm aln y m była ró ż n o ro d n o ś ć trad y cji tek su aln y ch , po d czas gdy jed n o ro d n o ś ć należała d o w yjątków . T ak d łu g o ja k d łu g o nie istn ia ło k laro w n e ro zró żn ien ie m iędzy Pism em
a o b jaśn ien iam i P ism a z d a rz a ło się, że k o m en ta rz e staw ały się in te g raln ą częścią Biblii H ebrajskiej. N ie b ra k o w ało też ró żn y ch m o dyfikacji w p ro w ad z o n y ch d o k siąg tra k to w a n y ch ja k o święte. T ek st Biblii H eb rajsk iej to re zu lta t u trw a le n ia n a piśm ie trad y cji przyjętej przez duch o w y ch p rzyw ódców w czesnojudaistycznych, n a co m ogły m ieć w pływ także sugestie g ra m a ty k ó w alek san d ry jsk ich .
K siążkę z am y k a in d ek s a u to ró w , m iejsc biblijnych i sta ro ży tn y ch pism po zab ib lijn y ch (s. 171-183). B ardzo sta ra n n ie i pięknie w y d a n a stan o w i p iąty to m serii C ontributions to Biblical
E xegesis a n d Theology. Z aletą ro z w aż a ń jes t u św iadom ienie czytelnikow i, że nie chodzi
b ynajm niej ty lk o o zaw iłą p ro b le m a ty k ę h isto ry czn ą, lecz o kw estie, k tó re m ają isto tn e znaczenie d la p o z n a n ia i zro zu m ien ia o k resu m ięd zy testam en to w eg o o ra z późniejszego rozejścia się d ró g S ynagogi i K ościoła. B iblia często b yw ała o fia rą n ara sta ją c ej k o n fro n tacji i w rogości, k tó re w y d atn ie rzu to w ały n a jej o b jaśnianie. P o d o b n e u w a ru n k o w a n ia i procesy d o c h o d zą d o głosu rów nież i dzisiaj. D la te g o w a rto c o fn ąć się w przeszłość, ab y u n ik n ąć p o w ta rza n ia stereo ty p ó w i p o p a d a n ia z n iep o trze b n e je d n o s tro n n o ś ci.
ks. W aldem ar C hrostow ski, W arszawa
F. M A N N S - E. A L L IA T A (E d ts.), E arly C hristianity in C o n text. M on u m en ts and
D ocum ents, S tu d iu m Biblicum F ra n c is ca n u m - C ollectio M a io r 38, F ra n c isca n P rin tin g
Press, Jeru salem 1993, s. 522.
W łaścicielem tej cennej książki stałem się d ę ść nieoczekiw anie. O p ro w ad z a ją c p o d koniec w rześnia 1994 r. g ru p ę pielgrzym ów p o Ziem i Świętej sp o tk a łe m w Jero zo lim ie ab solw entkę A T K , m gr A n n ę K u śm irek , k tó ra o trz y m a ła roczne sty p en d iu m n a stu d ia w U niw ersytecie H eb rajsk im . W m ia rę m ożliw ości b ra ła u dział we w spólnym pielg rzy m o w an iu . N a z a k o ń czenie uczestnicy zaw sze o trzy m u ją p a m ią tk i, od w zajem n iając też zazw yczaj wysiłek p rzew o d n ik a. D zięki sugestii p. A n n y o trzy m ałem o d g ru p y w łaśnie ten u p o m in ek .
S ta ran n ie i pięknie w y d an a k siążk a u p a m ię tn ia ju b ileu sz 70-lecia u ro d z in , ja k i w 1993 r. o b ch o d ził ks. E m an u ele T e s t a , fran cisz k ań sk i b ib lista i arch eo lo g . M ieszk ający o d 1957 r. w Jerozolim ie, je s t jed n y m z najlepszych specjalistów w dziedzinie b a d a n ia p o c zą tk ó w i n a tu ry K o ścio ła Jerozolim skiego. Jego k arierę zap o c zą tk o w a ła p ra c a d o k to rs k a II Sim bolism o dei
Giudeo-Cristiani, w y d a n a w 1962 r. w Jerozolim ie. W ciąg u 30 lat, ja k ie upłynęły od tam tej
p o ry , u k aza ło się p o n a d 100 a rty k u łó w i ro z p ra w pośw ięconych rzeczyw istości i sym bolice m acierzystego K ościoła chrześcijaństw a. Z w ieńczeniem n au k o w eg o d o ro b k u sta ła się k siążka
The Faith o f the M other-C hurch o f Jerusalem , w y d an a w 1990 r., tak że w Jerozolim ie. P ro fe so r
E. T e s t a je s t zw iązany z d o sk o n a le zn an y m w Polsce F ra n c iszk a ń sk im S tu d iu m Biblijnym, m ający m siedzibę w p o b liż u m iejsca, gdzie ro zp o czy n a się „V ia D o lo ro s a ” . W łączył się on i p ro m o w a ł p ionierskie b a d a n ia , p o n iew aż nasze ro zezn an ie o p o c z ą tk a c h K ościoła w Jero zo lim ie - m im o iż b a d a n ia tej p ro b lem a ty k i rozpoczęły się p o d koniec X IX w. - p o zo staje w ciąż frag m en tary czn e . T ym razem uczniow ie, koledzy i przyjaciele uczonego uczcili go p u b lik u ją c to m je m u d ed y k o w an y . T o b a rd z o p ię k n a trad y c ja i ze wszech m iar g o d n a n aślad o w an ia.
K siążk a sk ład a się z d w ó ch części. Pierw sza (s. 27-350) obejm uje stu d ia archeologiczne, d ru g a (s. 351-510) zaw iera arty k u ły n a te m a t ź ró d eł literackich. T o ro zró żn ien ie p o k azu je, że w spółczesna refleksja n ad p o c zą tk a m i ch rześcijań stw a w Z iem i Św iętej p o w in n a uw zględniać z aró w n o b a d a n ia z ab y tk ó w k u ltu ry m ateria ln ej, ja k i św iadectw piśm ienniczych. C zasem jed n e są przeciw staw iane d ru g im . T a o pozycja stan o w i p o c h o d n ą ogólniejszego n astaw ienia. Byw a fo rm u ło w a n a teza, że człow iek p ra cy (H om o fa b er ) jes t b ardziej w iarygodny, niż człow iek p ió ra (H om o scriptor), b o ten dru g i znacznie łatw iej i skuteczniej forsuje swój p u n k t w idzenia czy interes, co m oże być przyczyną licznych dezinform acji. N a w et jeżeli to przeciw staw ienie jes t p rz esa d zo n e, m a je d n a k w sobie coś z p raw d y . I d late g o arch eo lo g ia stan o w i bezcenne w sparcie i uzupełnienie d la historii. E uzebiusz z C ezarei in fo rm u je o 15 b isk u p a ch „z o b rz ez a n ia ", k tó rz y stali n a czele K o ścio ła Jero zo lim sk ieg o w je g o p o czątk ach . T a in try g u jąca w zm ian k a niem al zaw sze p ro w o k o w ała zain tereso w an ie b ad aczy tym n ajbardziej,w ęzłow ym ok resem dziejów chrześcijaństw a.
C ałość ro zw ażań o tw iera w stęp d o oby d w u części, z aty tu ło w an y A S u rvey o f R ecent
