Maryna Mniszchówna w ocenie
Aleksandra Puszkina
Acta Polono-Ruthenica 3, 63-72
1998
W SP Olsztyn
Acta Polono-Ruthenica III, 1998
B o g u s ł a w M u c h a Ł ó d ź
Maryna Mniszchówna
w ocenie Aleksandra Puszkina
P o d c z a s p r z y m u s o w e g o p o b y t u w r o d z i n n y m m a j ą t k u M i c h a j ł o w - s k o j e P u s z k i n z a p o z n a ł s ię z w y d a n y m i w ó w c z a s k o l e j n y m i t o m a m i ( X i X I )
H is to rii p a ń s tw a ro sy jsk ie g o
M i k o ł a j a K a r a m z i n a . L e k t u r a t e g o d z i e ł a z b i e g ł a s i ę z z a i n t e r e s o w a n i a m i h i s t o r i o z o f i c z n y m i p o e t y , w s p ó ł b r z m i ą c y m i z p o s z u k i w a n i a m i e s t e t y c z n y m i g e n e r a c j i r o m a n t y c z n e j . 1 P r o c e s t e n z r o d z i ł w u m y ś l e P u s z k i n a z a m y s ł s t w o r z e n i a w i e l k i e j t r a g e d i i p o ś w i ę c o n e j p r z e ł o m o w y m w y d a r z e n i o m w d z i e j a c h p a ń s t w a r o s y j s k i e g o . I w ł a ś n i e K a r a m z i n o w s k aH isto ria
w p ł y n ę ł a i n s p i r u j ą c o n a w y b ó r i k o n k r e t y z a c j ę t e m a t u . W l i ś c i e d o P i o t r a W i a z i e m s k i e g o z 1 3 w r z e ś n i a 1 8 2 5 r o k u , o d p o w i a d a j ą c n a p y t a n i e p r z y j a c i e l a o p l a n n o w e g o u t w o r u , P u s z k i n d o n o s i ł : „ W e ź k o n i e c X - t e g o i c a ł y j e d e n a s t y t o m , a b ę d z i e s z 2 m i a ł p l a n ” . T r u d n o b y ł o o l e p s z ą p o d n i e t ę a r t y s t y c z n ą . E p o k a z p r z e ł o m u X V I i X V I I s t u l e c i a , o p i s a n a p r z e z K a r a m z i n a w e w s p o m n i a n y c h t o m a c h , n a l e ż a ł a w s e n s i e p o l i t y c z n y m d o n a j b a r d z i e j z ł o ż o n y c h i b u r z l i w y c h o k r e s ó w w h i s t o r i i R o s j i . R z ą d y B o r y s a G o d u n o w a , k a r i e r a o b u D y m i t r ó w S a m o z w a ń c ó w , p a n o w a n i e W a s y l a S z u j s k i e g o , p o w s t a n i e c h ł o p s k i e I w a n a B o ł o t n i k o w a , w o j n a p o l s k o - r o s y j s k a - w s z y s t k i e t e w y d a r z e n i a p o z w o l i ł y n a s n u c i e r e f l e k s j i h i s t o r i o z o f i c z n y c h , n a s t a w i a n i e p y t a ń o w z a j e m n e r e l a c j e n a r o d u i w ł a d z y , o r o l ę l u d u w p r o c e s a c h d z i e j o w y c h , o a n a l o g i e m i ę d z y o d l e g ł ą e p o k ą a c z a s a m i w s p ó ł c z e s n y m i p o e c i e it p . R o z m y ś l a n i a n a d t y m i z a g a d n i e n i a m i p r z y w i o d ł y P u s z k i n a d o w y p r a c o w a n i a w ł a s n e j k o n c e p c j i p o j m o w a n i a p r a w r z ą d z ą c y c h h i s t o r i ą 1 2 3, k t ó r e z l u d u1 В. Ванслов,
Эстетика романтизма,
Москва 1966, s. 206-239.
2 А. Пушкин,
Полное собрание сочинений в десяти томах,
t. 10, Москва -
-Ленинград 1949, s. 182.
3 Б. Томашевский,
Историзм Пушкина,
[w:]
Пушкин, книга вторая (1824
-
-
1837),
Москва - Ленинград 1962, s. 172-177.
c z y n i ą p o t ę ż n ą s ił ę p o l i t y c z n ą , j e s z c z e ż y w i o ł o w ą i d l a t e g o s t e r o w a n ą p r z e z p r e t e n d e n t ó w d o k o r o n y c a r s k i e j . T a k p o w s t a ł a „ p r a w d z i w i e r o m a n t y c z n a ” - w e d l e o k r e ś l e n i a s a m e g o a u t o r a - t r a g e d i a
B o r y s G odu n ow .
Z d u ż e g o b o g a c t w a j e j p r o b l e m a t y k i w y b i e r z e m y t y l k o j e d e n w ą t e k , w p r a w d z i e n ie n a j w a ż n i e j s z y , a l e z a t o g o d n y p i ó r a n a j w i ę k s z e g o p i s a r z a - b e z p r e c e d e n s o w ą k a r i e r ę p o l i t y c z n ą s z l a c h c i a n k i p o l s k i e j M a r y n y M n i s z c h ó w n y . P o s t a ć t a , z n a t u r y s w e j n i e z w y k l e k o n t r o w e r s y j n a , n a d a w a ł a s i ę j a k ż a d n a i n n a n a b o h a t e r k ę d z i e ł a w s t y l u S z e k s p i r a 4, o p a r t e g o n a z a s a d z i e n a t u r a l n e j p r e z e n t a c j i t y p ó w l u d z k i c h o r a z n a p r a w d o p o d o b i e ń s t w i e i c h n a m i ę t n o ś c i . P o d s t a w o w y m ź r ó d ł e m u m o ż l i w i a j ą c y m P u s z k i n o w i n a k r e ś l e n i e p o r t r e t u p s y c h o l o g i c z n e g o M a r y n y b y ł aH is to r ia p a ń s tw a ro syjsk ie g o .
W n ie j b o w i e m o d n a l a z ł l a p i d a r n ą r e l a c j ę , k t ó r a s t a ł a s i ę k a n w ą d o s t w o r z e n i a o s o b n e g o w ą t k u d r a m a t y c z n e g o . W t o m i e X I c z y t a m y : „ M i a ł o n [ M n i - s z e c h ] m ł o d ą c ó r k ę , p o w a b n ą M a r y n ę , r ó w n i e j a k o n a m b i t n ą i p ł o c h ą , f a ł s z y w y D y m i t r b a w i ą c u n i e g o w S a m b o r z e o ś w i a d c z y ł s i ę , s z c z e r z e lu b o b ł u d n i e , z n a m i ę t n ą k u n ie j m i ł o ś c i ą i z a w r ó c i ł j e j g ł o w ę i m i e n i e m c a r e w i c z a , a d u m n y w o j e w o d a z r a d o ś c i ą b ł o g o s ł a w i ł t ę w z a j e m n ą s k ł o n n o ś ć w n a d z i e i , ż e u j r z y R o s j ę u n ó g s w o j e j c ó r k i j a k o s u k c e s y j n ą w ł a s n o ś ć s w e g o p o t o m s t w a ” . 5 A r t y s t y c z n ą t r a n s p o z y c j ą p o w y ż s z e j o p i n i i K a r a m z i n a , z g o d n e j z e w s z y s t k i m i p r z e k a z a m i h i s t o r y c z n y m i , s ą s c e n y „ p o l s k i e ” wB o r y s ie G o
du n ow ie
z a t y t u ł o w a n e p r z e z P u s z k i n aZ a m ek w o je w o d y M n isz c h a w S a m
borze, N oc. O g ró d . F o n ta n n a
o r a z o p u s z c z o n y w o s t a t e c z n e j r e d a k c j i t r a g e d i i f r a g m e n tG o to w a ln ia M a ryn y,
z n a j d u j ą c y s i ę w r ę k o p i s i e p o s c e n i eK raków . D o m W iśn iow ieckiego.
J e d n a k ż e n ie w e w s z y s t k i c h p r z y p a d k a c h b y ł o m o ż l i w e k o n s t r u o w a n i e p o s t a c i s a m o z w a ń c z e j c a r o w e j n a p o d s t a w i e t e k s t u
H isto rii,
a l b o w i e m K a r a m z i n p o d a ł n i e z m i e r n i e s k ą p e w z m i a n k i o M a r y n i e i P u s z k i n m u s i a ł j e u z u p e ł n i a ć s i ł ą w y o b r a ź n i t w ó r c z e j . D l a t e g o j e g o s t o s u n e k d o t r u d u s ł y n n e g o h i s t o r i o g r a f a b y ł z r ó ż n i c o w a n y - o d d o k ł a d n e j t r a n s p o z y c j i n a j ę z y k p o e z j i d a n y c h ź r ó d ł o w y c h t a m , g d z i e t o b y ł o m o ż l i w e , d o k r e ś-4 Jeden z interpretatorów
Borysa Godunowa
stwierdził, że dramat ten „to jakby
druga połowa tragedii
Makbet”
(E. Воскресенский,
„Борис Годунов” Пушкина.
Разбор трагедии,
Москва 1909, s. 41).
5 М. Karamzin,
Historia państwa rosyjskiego,
przeł. G. Buczyński, t. 11, Warsza
wa 1827, s. 119-120.
Maryna Mniszchówna...
65
l e n i a s c e n n i e z a l e ż n y c h o d d z i e ł a K a r a m z i n a lu b n i e o b e c n y c h u n i e g o . P u s z k i n d o s k o n a l e z d a w a ł s o b i e s p r a w ę z e z ł o ż o n o ś c i c h a r a k t e r o l o g i c z n e j i h i s t o r y c z n e j b o h a t e r k i , a l e o w e t r u d n o ś c i j e s z c z e b a r d z i e j a b s o r b o w a ł y j e g o t e m p e r a m e n t p i s a r s k i . K ł o p o t y p o e t y i h i s t o r y k a r o z p o c z y n a j ą s i ę j u ż o d p r ó b y n a k r e ś l e n i a w y g l ą d u z e w n ę t r z n e g o M a r y n y . W i e l u p i s a r z y p o l s k i c h i r o s y j s k i c h w y c h w a l a ł o j e j u r o d ę i z a l e t y , a l e n i k t n ie b y ł w s t a n i e p r z e p r o w a d z i ć w y r a ź n e j l i n i i r o z g r a n i c z a j ą c e j k o m p l e m e n t y o d o b i e k t y w n e j p r a w d y . N i e u d a ł o s i ę t o t a k ż e P u s z k i n o w i , k t ó r y p o w t ó r z y ł z a K a r a m z i n e m o p i n i ę o M n i s z c h ó w n i e ( „ p o w a b n a M a r y n a ” ) . WB o ry sie G o d u n o w ie
t w ó r c a a ż t r z y k r o t n i e p o p r z e z u s t a s w y c h b o h a t e r ó w z a c h w a l a ł u r o d ę c ó r k i w o j e w o d y s a n d o m i e r s k i e g o . W s c e n i e b a l u n a j e g o z a m k u j e d e n z k a w a l e r ó w p y t a s w e j d a m y : „ I c o w n ie j w i d z i a ł D y m i t r ? ” - n a c o t a o d p o w i e d z i a ł a : „ J a k ż e ż ? - p r z e c i e t o p i ę k n o ś ć ” .6 N a t o m i a s t w o p u s z c z o n e j s c e n i eG o to w a ln ia M a r y n y
j e j p o k o j ó w k a R ó z i a d w u k r o t n i e z a c h w y c i ł a s i ę a p a r y c j ą w o j e w o d z i a n k i : K t o t y l k o c ię z o b a c z y , j e ń c e m t w y m s ię s ta je . N a g le p o b it y t w ą u r o d ą . [ ...] K t ó ż in n y tu w p ię k n o ś c i D o r ó w n a ć ś m ia ł b y w a s z e j m o ś c i ( s . 1 0 5 ). D o n a s z y c h c z a s ó w d o t r w a ł y d w a p o r t r e t y M a r y n y . J e d e n z n a j d u j e s ię w p e t e r s b u r s k i m E r m i t a ż u , a d r u g i w m o s k i e w s k i m M u z e u m H i s t o r y c z n y m . N a o b y d w u k o n t e r f e k t a c h n a m a l o w a n o M n i s z c h ó w n ę w e w s p a n i a ł y m s t r o j u m o n a r s z y m , z d i a d e m e m n a g ł o w i e i w w i e l k i e j k r y z i e h i s z p a ń s k i e j n o s z o n e j p r z e z k o b i e t y z e s f e r u p r z y w i l e j o w a n y c h d r u g i e j p o ł o w y X V I i n a p o c z ą t k u X V I I w i e k u . C h o c i a ż o b y d w a w i z e r u n k i r ó ż n i ą s ię s z c z e g ó ł a m i u b i o r u , t o p r z e c i e ż z g o d n i e o d t w a r z a j ą f i z j o n o m i ę M a r y n y : w y s o k i e c z o ł o , n a d m i e r n e w y p u k ł e o c z y , p o c i ą g ł y n o s , m a ł e , z a c i ś n i ę t e u s t a , w y s t a j ą c y p o d b r ó d e k o r a z r z a d k i e c z a r n e w ł o s y . W s z y s t k i e t e c e c h y , z n a m i o n u j ą c e d u m ę , u p ó r i z a w z i ę t o ś ć , n i e p r z e m a w i a j ą n a k o r z y ś ć u r o d y M a r y n y , p o d o b n i e j a k j e j b a r d z o n i s k i w z r o s t . 76 A. Puszkin,
Dzieła wybrane,
t. 4:
Utwory dramatyczne,
Warszawa 1954, s. 59.
Cytaty z
Borysa Godunowa
podajemy w przekładzie Seweryna Pollaka.
7 Zob. reprodukcję portretu Maryny Mniszchówny w artykule: M. Grala,
Wielka
Smuta: wojna domowa czy obca interwencja?,
„Mówią wieki”, 1996, nr 4-5, s. 13.
O t y m w s z y s t k i m P u s z k i n m ó g ł n ie w i e d z i e ć i m o ż e d l a t e g o s k ł o n n y b y ł d o u z n a n i a s w e j b o h a t e r k i z a p i ę k n o ś ć . B y ł o t o s k u t k i e m n a ł o ż e n i a s i ę d w ó c h r ó ż n y c h k o n w e n c j i . Z d r u g i e j s t r o n y n a p o e t ę o d d z i a ł y w a ł t r a d y c y j n y w l i t e r a t u r z e r o s y j s k i e j s t e r e o t y p p i ę k n e j P o l k i , w y r ó ż n i a j ą c e j s i ę w s p a n i a ł ą u r o d ą , n a d m i e r n i e r o z w i n i ę t ą d u m ą i a m b i c j ą , p r z e b i e g ł o ś c i ą , s p r y t e m o r a z s k ł o n n o ś c i ą d o i n t r y g i b u n t u . 8 T a k i e w ł a ś n i e c e c h y p r z y p i s y w a ł o M a r y n i e w i e l u t w ó r c ó w r o s y j s k i c h , w t y m t a k ż e G a b r i e l D i e r - ż a w i n j a k o a u t o r d r a m a t u p o e t y c k i e g o
P o ża rsk i, c zy li w y z w o le n ie M o s
kw y
( 1 8 0 5 ) ,9 N i e n a l e ż y t e ż l e k c e w a ż y ć o s o b i s t y c h d o ś w i a d c z e ń P u s z k i n a . M a m y t u n a m y ś l i t y l k o j e d e n p r z y p a d e k , a l e j a k ż e z n a m i e n n y - z a u r o c z e n i e w i e l k o ś w i a t o w ą d a m ą K a r o l i n ą S o b a ń s k ą , 10 11 d z i w n y m z r z ą d z e n i e m l o s u s k o l i g a c o n ą z r o d e m M n i s z c h ó w , o c z y m p o e t a w i e d z i a ł z j e j o p o w i a d a ń . T o w ł a ś n i e t e jfe m m e f a ta l e
w p i s z e d o a l b u m u p i ę k n y e r o t y kC ó ż to b ie
im ię m o je p o w ie ,
a w j e d n y m z l i s t ó w d o n ie j w y z n a : „ l o s m ó j j e s t n i e r o z ł ą c z n i e z w i ą z a n y z l o s e m P a n i . U r o d z i ł e m s ię , a b y C i ę k o c h a ć i i ś ć t w y m ś l a d e m ” . 11 J e d n a k ż e p i ę k n a i d u m n a P o l k a p o z o s t a n i e o b o j ę t n a w o b e c t y c h d e k l a r a c j i m i ł o s n y c h . T r a f n ą c h a r a k t e r y s t y k ę S o b a ń s k i e j d a ł w s w y c h p a m i ę t n i k a c h F i l i p W i g i e l , ó w c z e s n y w i c e g u b e r n a t o r B e s a r a b i i : J a k ą ż d e m o n s t r o w a ł a p e w n o ś ć s i e b i e , j a k d u m n i e i w y n i o ś l e t r a k t o w a ł a p o d z i w i a j ą c e j ą k o b i e t y ! M i a ł e m o k a z j ę w i d z i e ć t o n a p r z y j ę c i a c h , g d y , n ie z w a ż a j ą c n a s u r o w e s p o j r z e n i a i g ł u c h e n i e n a w i s t n e k o b i e c e s z e m r a n i e , z u n i e s i o n ą g ł o w ą s t a n o w c z o s z ł a m i ę d z y l u d z i , b y z a j ą ć s w e m i e j s c e , n a k t ó r e s i a d a ł a n i c z y m k r ó l o w a n a t r o n i e . W i e l c e p o m o c n e b y ł y j e j w t e j m i e r z e n i e z w y k ł a ś m i a ł o ś ć ( o b e c n i e n a z w a ł b y m t o b e z c z e l n o ś c i ą ) o r a z ś w i e t n e m a n i e r y ” . 12 P r z y t o c z o n a c h a r a k t e r y s t y k a p o z w a l a n a u c h w y c e n i e p e w n y c h w s p ó l n y c h c e c h m i ę d z y S o b a ń s k ą i M n i s z c h ó w n ą . Z a p e w n e d o s t r z e g a ł j e r ó w n i e ż P u s z k i n w o k r e s i e p r a c y n a dB o rysem G o d u n o w em .
W w a r u n 8 A. Dworski,
Puszkin w kręgu kultury polskiej,
Wrocław 1983, s. 112.
9 J. Orłowski, Z
dziejów antypolskich obsesji w literaturze rosyjskiej,
Warszawa
1992, s. 56.
10 B. Mucha,
Aleksander Puszkin i Karolina Sobańska,
„Przegląd Rusycystycz-
ny”, 1987, z. 3-4, s. 21-37.
11 A. Puszkin,
Listy,
przeł. M. Toporowski, D. Wawilow, koment. D. Wawiłow,
O. Usenko, Warszawa 1976, s. 252.
Maryna Mniszchówna...
67
k a c h p o b y t u n a g ł u c h e j w s i p s k o w s k i e j n ie d y s p o n o w a ł p r z e c i e ż p o r t r e t e m M a r y n y , a m i a ł ś w i e ż o w p a m i ę c i p i ę k n ą K a r o l i n ę , k t ó r a p o d p i ó r e m p o e t y u ż y c z y ł a s w y c h c e c h z e w n ę t r z n y c h c ó r c e J e r z e g o M n i s z c h a . T e n S a m b o r s k i p r o t e k t o r S a m o z w a ń c a p o s t a n o w i ł w y k o r z y s t a ć w y j ą t k o w ą s z a n s ę z o s t a n i a t e ś c i e m c a r a m o s k i e w s k i e g o i o j c e m j e g o m a ł ż o n k i . A l e t u n a s u w a s i ę p y t a n i e a b s o r b u j ą c e u m y s ł y w i e l u h i s t o r y k ó w i p i s a r z y : j a k a b y ł a f a k t y c z n i e r o l a w d a l e k o s i ę ż n y c h p l a n a c h M n i s z c h a j e g o c ó r k i M a r y n y ? C z y p a d ł a o n a o f i a r ą u t o p i j n y c h m r z o n e k o j c a , c z y t e ż w ł a s n e j a m b i c j i p o l i t y c z n e j ? N i e k t ó r z y h i s t o r y c y , w t y m r ó w n i e ż K a r a m z i n , s k ł a n i a j ą s i ę k u t e z i e r e z e r w u j ą c e j d l a M a r y n y b i e r n ą r o l ę , a k t y w n ą z a ś p r z y p i s u j ą c M n i s z c h o w i i S a m o z w a ń c o w i . P u s z k i n s c e p t y c z n i e u s t o s u n k o w a ł s i ę d o t a k i e j h i p o t e z y , c o j e s t o t y l e g o d n e p o d k r e ś l e n i a , g d y ż p o z aH is to rią p a ń s tw a r o s y js k ie g o
n i e d y s p o n o w a ł w w a r u n k a c h z e s ł a n i a d o w s i M i c h a j ł o w s k o j e ż a d n y m i i n n y m i ź r ó d ł a m i h i s t o r y c z n y m i n a t e n t e m a t 13. P o z o s t a ł a m u j e d y n i e i n t u i c j a , k t ó r a g o w t y m w y p a d k u n ie z a w i o d ł a . D l a t e g o w d i a l o g u z w o j e w o d ą W i ś n i o w i e c k i m M n i s z e c h a k c e n t o w a ł a k t y w n ą p o s t a w ę s w e j c ó r k i : C o z a p o lit y k , p o w ie d z , z m e j M a r y n y ? S ł ó w k o j e j t y lk o r z e k łe m : n o , u w a ż a j ! I z r ą k n ie w y p u ś ć D y m i t r a ! ... i n a r a z S k o ń c z o n e w s z y s t k o . D y m i t r j u ż w j e j s id ł a c h ( s . 5 8 ) . P e ł n i e j s z y p r o c e s „ u s i d l e n i a ” S a m o z w a ń c a p r z y n o s i s c e n aN oc. O g
ród. F on tan n a,
n a j d ł u ż s z a w c a ł e j t r a g e d i i . J e s t t o s w o i s t e s t u d i u m p s y c h o l o g i c z n e d w ó c h s k o n t r a s t o w a n y c h c h a r a k t e r ó w , d r a m a t n a m i ę t n o ś c i z b l i ż o n y k l i m a t e m d o p ó ź n i e j s z y c h P u s z k i n o w s k i c h „ m a ł y c h t r a g e d i i ” . W p i e r w o t n e j r e d a k c j i d z i e ł a w s p o m n i a n y d i a l o g p o p r z e d z i ł a s c e n a w g o - t o w a l n i M a r y n y . R o z m o w a z p o k o j ó w k ą u t w i e r d z i ł a M n i s z c h ó w n ę w p r z e k o n a n i u , ż e D y m i t r n ie j e s t p r a w o w i t y m p r e t e n d e n t e m d o t r o n u m o s k i e w s k i e g o , l e c z u z u r p a t o r e m , z b i e g ł y m z k l a s z t o r u m n i c h e m . B o h a t e r k a p o s t a n o w i ł a d o c i e c p r a w d y ( „ A c h , d o t r z e ć c h c ę d o s e d n a s p r a w y . . . ” ) i u c z y n i ł a t o w ł a ś n i e w o w e j s c e n i e p r z y f o n t a n n i e .13
Puszkin mógł podczas pobytu w Michajłowskiem zapoznać się z artykułem
Tadeusza Bułharyna
Марина Мнишех, супруга Димитрия Самозванца
ogłoszonym
w periodyku „Северный архив” (1824).
P a w e ł A n n i e n k o w w s p o m i n a ł , ż e p i e r w o t n y w a r i a n t t e j s c e n y p o w s t a ł w w y o b r a ź n i p o e t y p o d c z a s p r z e j a ż d ż k i k o n n e j p o o k o l i c a c h w s i M i c h a j - ł o w s k o j e . A l e P u s z k i n z a p o m n i a ł j ą w ó w c z a s z a p i s a ć . P ó ź n i e j z a ś n ie b y ł j u ż w s t a n i e d o k ł a d n i e o d t w o r z y ć p o c z ą t k o w ą k o n c e p c j ę . „ O p o w i a d a ł p o t e m s w o i m p r z y j a c i o ł o m - p i s a ł A n n i e n k o w - z a c h w y c a j ą c y m s i ę t y m s p o t k a n i e m n a m i ę t n e g o D y m i t r a z p r z e b i e g ł ą i d u m n ą M a r y n ą , ż e s c e n a p o c z ą t k o w a , c a ł k o w i c i e j u ż u ł o ż o n a w j e g o u m y ś l e , b y ł a n i e p o r ó w n a n i e d o s k o n a l s z a o d t e j , k t ó r ą n a p i s a ł ” . 14 S c e n a p r z y f o n t a n n i e j e s t j e s z c z e j e d n y m d o w o d e m n a n o w a t o r s k i e p o s z u k i w a n i a d r a m a t u r g i c z n e p o e t y , z a f a s c y n o w a n e g o o s i ą g n i ę c i a m i t e a t r u s z e k s p i r o w s k i e g o . T w ó r c a
B o r y s a G o d u n o w a
w p r o w a d z i ł b o w i e m z m o d y f i k o w a n ą i n t r y g ę m i ł o s n ą s p r z e c z n ą z z a s a d a m i k l a s y c y s t y c z n e g o k o n f l i k t u m i ł o s n e g o , a p o d p o r z ą d k o w a n ą g ł ó w n i e p r ó b i e p s y c h o l o g i c z n e g o s t u d i u m b o h a t e r ó w . 15 B r a k t u t r a d y c y j n e g o s z c z ę ś l i w e g o z a k o ń c z e n i a , a s f e r a u c z u c i o w a z d e c y d o w a n i e u s t ą p i ł a r a c j o m p o l i t y c z n y m w ł a d c z e j M a i y n y . W s z k i c u p r z e d m o w y d oB o r y s a G o d u n o w a
P u s z k i n w y z n a ł , ż e c h o c i a ż p o c i ą g a ł a g o i d e a s t w o r z e n i a t r a g e d i i b e z i n t r y g i m i ł o s n e j , t o p r z e c i e ż z m u s i ł D y m i t r a „ d o z a k o c h a n i a s i ę w M a r y n i e , b y l e p i e j w y d o b y ć j e j n i e z w y k ł y c h a r a k t e r . K a r a m z i n n a k r e ś l i ł g o t y l k o p o w i e r z c h o w n i e , a l e r z e c z j a s n a , b y ł a t o z a g a d k o w a p i ę k n o ś ć : p o s i a d a ł a w ł a ś c i w i e j e d y n ą n a m i ę t n o ś ć - a m b i c j ę , l e c z r o z w i n i ę t ą d o t e g o s t o p n i a , i ż t r u d n o t o s o b i e w y o b r a z i ć ” . 16 Z a c y t o w a n a c h a r a k t e r y s t y k a M a r y n y l e p i e j p o z w a l a z r o z u m i e ć g e n e z ę s c e n y p r z y f o n t a n n i e o r a z i n t e n c j e j e j a u t o r a . W p r z e k o n a n i u p o e t y d o m i n a n t ą o s o b o w o ś c i M n i s z c h ó w n y b y ł n a d m i e r n y p r z e r o s t a m b i c j i p o l i t y c z n y c h , c o z r e s z t ą p o z o s t a j e w z g o d z i e z o b i e k t y w i z m e m h i s t o r y c z n y m . N a t o m i a s t z u p e ł n i e i n a c z e j u k a z a n y j e s t S a m o z w a n i e c , b a r d z i e j p r z y p o m i n a j ą c y b a j r o n i z u j ą c e g o k o c h a n k a n i ż p r z e b i e g ł e g o o s z u s t a d ą ż ą c e g o b e z s k r u p u ł ó w d o z d o b y c i a k o r o n y r o s y j s k i e j . WB o r y s ie G o d u n o
w ie
w y z n a n i o m m i ł o s n y m D y m i t r a t o w a r z y s z y o d p o w i e d n i a s c e n e r i a r o m a n t y c z n a : n o c n y p e j z a ż k s i ę ż y c o w y , o g r ó d p r z y p a ł a c u , f o n t a n n a . M o 14 П. Анненков,
Материалы для биографии Александра Сергеевича Пуш
кина
, t. 1, Санкт-Петербург 1855, s. 118.
15 Д. Бернштайн,
Борис Годунов,
„Литературное наследство”, t. 16-18, Мос
ква 1934, s. 215.
16 А. Пушкин,
Полное собрание сочинений,
t. 7, s. 732.
Maryna Mniszchówna...
69
n o l o g l i r y c z n y b o h a t e r a j e s t u t r z y m a n y w m a n i e r z e d w o r s k i e j p o e z j i m i ł o s n e j , z c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a n ie j c z u ł o s t k o w o ś c i ą , g a l a n t e r i ą o r a z r y c e r s k i m k u l t e m d a m y . M a r y n a s t a n o w i u P u s z k i n a c a ł k o w i t e p r z e c i w i e ń s t w o D y m i t r a , z w y r a c h o w a n i e m f o r s u j ą c s w e r a c j e p o l i t y c z n e . D o s t r z e g a t o n a w e t h a m l e t y - z u j ą c y S a m o z w a n i e c , n a z y w a j ą c k o c h a n k ę „ ż m i j ą ” , k t ó r a „ s y c z y , ż ą d ł e m g r o z i ” . D z i ę k i b e z k o m p r o m i s o w e j p o s t a w i e M a r y n a w y c h o d z i z w y c i ę s k o z p o j e d y n k u s ł o w n e g o , d y k t u j ą c p r z y s z ł e m u c a r o w i s w e u l t y m a t y w n e w a r u n k i : L e c z B ó g m i ś w ia d k ie m , p ó k i t w o ja n o g a N a s t o p n ia c h t r o n u c a r s k ie g o n ie s t a n ie , P ó k i n ie s t r ą c i s z z n ie g o G o d u n o w a , N i e b ę d ę s ł u c h a ć t w y c h m iło s n y c h w y z n a ń ( s . 6 8 ) . Z w y c i ę s t w o M n i s z c h ó w z o s t a ł o p r z y p i e c z ę t o w a n e p i s e m n y m z o b o w i ą z a n i e m . J e g o t r e ś ć b y ł a z n a n a P u s z k i n o w i z d z i e ł a K a r a m z i n a . S a m o z w a n i e c p r z y r z e k ł p o ś l u b i ć M a r y n ę , k t ó r e j w p o s a g u o b i e c y w a ł z i e m i ę n o w o g r o d z k ą i p s k o w s k ą , p r z y s z ł y t e ś ć m i a ł z a ś o t r z y m a ć m i l i o n z ł o t y c h p o l s k i c h z a z a p ł a c e n i e d ł u g ó w o r a z c z ę ś ć k l e j n o t ó w z e s k a r b c a c a r s k i e g o . W y p r z e d z a j ą c f a k t y n ie u w z g l ę d n i o n e w t r a g e d i i , a l e z n a n e P u s z k i n o w i z l e k t u r yH is to rii
K a r a m z i n a , d o d a j m y , ż e S a m o z w a n i e c d o t r z y m a ł s ł o w a i p o o b j ę c i u t r o n u p o n o w i ł s w ó j z a m i a r p o ś l u b i e n i a M a r y n y ( w c z e ś n ie j o d b y ł s i ę w K r a k o w i e ś lu bp e r p r o c u r a
z p e ł n o m o c n i k i e m c a r a W ł a - s j e w e m ) . T a k s i ę t e ż s t a ł o . W m a j u 1 6 0 6 r o k u M a r y n a w r a z z o g r o m n y m o r s z a k i e m p r z y b y ł a d o M o s k w y i z a w a r ł a m a ł ż e ń s t w o z D y m i t r e m w o b r z ą d k u w s c h o d n i m , a p o t e m k o r o n o w a n o j ą n a c a r o w ą . 17 J e d n a k ż e o s i e m n a s t o l e t n i a w ł a d c z y n i s p r a w o w a ł a s w e r z ą d y t y l k o k i l k a n a ś c i e d n i. W w y n i k u z o r g a n i z o w a n e g o p r z e z W a s y l a S z u j s k i e g o s p i s k u S a m o z w a n i e c z o s t a ł z a m o r d o w a n y 18, a M a r y n a w r a z z o j c e m b ę d z i e p ó ź n i e j i n t e r n o w a n a . U c z e s t n i c y m a s a k r y m o s k i e w s k i e j n ie c h c i e l i b o w i e m s p o w o d o w a ć k o n f l i k t u z P o l s k ą .17 Zob. opis uroczystości weselnych i koronacyjnych: S. Niemojewski,
Pamiętnik
(1606
-
1608),
Lwów 1889, s. 46-50.
18 D. Czerska,
Moskiewska krwawa „Jutrznia”,
„Prace Komisji Wschodnioeuro
pejskiej”, pod red. R. Luźnego, A. Zięby, t. 2, Kraków 1995, s. 27-60.
D a l s z e d z i e j e M a r y n y b y ł y r ó w n i e ż z n a n e P u s z k i n o w i , j a k o t y m ś w i a d c z y w s p o m n i a n y s z k i c p r z e d m o w y d o
B o r y s a G o d u n o w a .
Spójrzcie, jak ona, zakosztow aw szy carskiej władzy, odurzona jej m i
rażem, oddaje się jednem u w łóczędze za drugim, dzieląc to odrażające łoże Żyda,
to namiot Kozaka, zaw sze gotow a oddać się każdemu, kto tylko m oże jej dać
choćby niewielką nadzieję na nieistniejący tron. Spójrzcie, jak znosi wojnę, nę
dzę, hańbę, a jednocześnie utrzymuje kontakty z królem polskim niby osob a
koronowana z równą sobie i żałośnie kończy swoje burzliwe i niezw ykłe życie
(s. 732).
O c e n a M a r y n y w y p a d ł a s u r o w o , a l e z g o d n i e z e ź r ó d ł a m i h i s t o r y c z n y m i . K a ż d e z p r z y t o c z o n y c h s f o r m u ł o w a ń p o e t y o p a r t o n a r z e c z y w i s t y c h z d a r z e n i a c h . S ł o w a o o d d a w a n i u s i ę J e d n e m u w ł ó c z ę d z e z a d r u g i m ” n a l e ż y o d n i e ś ć d o o b u S a m o z w a ń c ó w . A l b o w i e m p o s t r a c e n i u p i e r w s z e g o p o j a w i ł s i ę w R o s j i d r u g i f a ł s z y w y D y m i t r p o d a j ą c y s i ę z a S a m o z w a ń c a I , k t ó r y j a k o b y u n i k n ą ł ś m i e r c i p o d c z a s m a s a k r y w M o s k w i e , a o b e c n i e u z n a ł s i ę z a p r a w o w i t e g o p r e t e n d e n t a d o t r o n u . Z t e j p o m y ś l n e j k o n i u n k t u r y n ie o m i e s z k a l i s k o r z y s t a ć M n i s z c h o w i e . C h o c i a ż p r z y r z e k l i w ł a d c y S z u j s k i e m u , i ż n ie b ę d ą w c h o d z i ć w ż a d n e k o n t a k t y z n o w y m S a m o z w a ń c e m , c h c i w o ś ć o j c a i p y c h a c ó r k i p o p c h n ę ł y i c h w i n n y m k i e r u n k u . O b y d w o j e u d a l i s i ę d o w o j s k Ł ż e d y m i t r a I I , g d z i e p o p r z e p r o w a d z e n i u o d p o w i e d n i c h p e r t r a k t a c j i w z a m i a n z a k o r z y ś c i m a t e r i a l n e i p o l i t y c z n e u z n a l i S a m o z w a ń c a z a o c a l a ł e g o D y m i t r a . M a r y n a „ r o z p o z n a ł a ” w n im s w e g o m ę ż a ż y w i ą c n a d z i e j ę , ż e p r z y j e g o p o m o c y z d o ł a o d z y s k a ć u t r a c o n ą k o r o n ę . K o m e d i a t a ś w i a d c z y ł a d o b i t n i e o t y m , ż e w g r ę n ie m o g ł a w c h o d z i ć m i ł o ś ć d o S a m o z w a ń c a I c z y „ w z a j e m n a s k ł o n n o ś ć ” , j a k t o o k r e ś l i ł K a r a m z i n , a l e j e d y n i e w y r a c h o w a n i e p o l i t y c z n e . Ś w i a d c z ą o t y m d a l s z e l o s y M a r y n y , z n a n e t a k ż e P u s z k i n o w i . Z a c y t o w a n e s ł o w a p o e t y o „ n a m i o c i e K o z a k a ” o d n o s z ą s i ę d o t e g o e p i z o d u z b u j n e g o ż y w o t a M n i s z c h ó w n y , g d y p o s t r a c e n i u S a m o z w a ń c a I I z w i ą z a ł a s i ę z a t a m a n e m k o z a c k i m I w a n e m Z a r u c k i m ( Z a r u d z k i m ) . O b y d w o j e d ą ż y l i d o o s a d z e n i a n a t r o n i e m o s k i e w s k i m „ c a r e w i c z a ” D y m i t r a , s y n a M a r y n y i S a m o z w a ń c a I . J e d n a k ż e r a c h u b y t e c a ł k o w i c i e z a w i o d ł y . W o j s k a r z ą d o w e o p a n o w a ł y s y t u a c j ę , z l i k w i d o w a ł y b a n d y Z a r u c k i e - g o , a j e g o s a m e g o w b i t o n a p a l . T r z y l e t n i e g o s y n k a M a r y n y p o w i e s z o n oMaryna Mniszchówna...
71
p u b l i c z n i e w M o s k w i e , a m a t k ę o s a d z o n o w w i ę z i e n i u , g d z i e w k r ó t c e z m a r ł a . T a k i b y ł k o n i e c a m b i t n e j i ż ą d n e j w ł a d z y w o j e w o d z i a n k i , k t ó r a n a p i s a ł a w s w o i m d z i e n n i k u , ż e „ b ę d ą c p a n i ą n a r o d ó w , c a r o w ą m o s k i e w s k ą , n ie m y ś l i i n ie m o ż e b y ć z n o w u p o d d a n k ą i w r ó c i ć d o s t a n u s z l a c h c i a n k i p o l s k i e j ” . 19 W s w o j e j t r a g e d i i p o e t a n ie d ą ż y ł w s z a k ż e d o p e ł n e g o o d t w o r z e n i a s k o m p l i k o w a n e j n a t u r y p o l s k i e j l a d y M a c b e t h . U k a z a ł i u z a s a d n i ł t y l k o j e d n ą j e j d o m i n u j ą c ą c e c h ę - c h o r o b l i w e a s p i r a c j e p o l i t y c z n e . A b s o r b o w a ł a g o g ł ó w n i e j a k o p a r t n e r k a S a m o z w a ń c a , k a n d y d a t k a d o k o r o n y c a r s k i e j . P o s c e n i e p r z y f o n t a n n i e z n i k n ę ł a z p o l a w i d z e n i a t w ó r c yB o r y s a
G odu n ow a.
N i e o z n a c z a ł o t o b y n a j m n i e j b r a k u z a i n t e r e s o w a n i a p i s a r z a j e j d a l s z y m i l o s a m i . P r z e c i w n i e , M n i s z c h ó w n a b ę d z i e j e s z c z e a b s o r b o w a ć w y o b r a ź n i ę P u s z k i n a . W s z k i c u p r z e d m o w y d o t r a g e d i i z a z n a c z y ł p r z e c i e ż w y r a ź n i e : „ P o ś w i ę c i ł e m j e j t y l k o j e d n ą s c e n ę , a l e j e s z c z e w r ó c ę k i e d y ś d o n ie j , j e ś l i B ó g p r z e d ł u ż y m o j e la t a . N i e p o k o i m n i e j a k n a m i ę t n o ś ć . A ż s t r a c h b i e r z e , c ó ż t o z a P o l k a , j a k m ó w i ł a k u z y n k a p a n i L u b o m i r s k i e j ” 20 21 ( s . 7 3 2 ) . J e d n a k ż e o b i e t n i c a t a n ie z o s t a ł a s p e ł n i o n a . W p r a w d z i e j u ż n i e d ł u g o ( 1 8 2 7 r . ) P u s z k i n z a m i e r z a ł s t w o r z y ć s c e n y d r a m a t y c z n e p o d t y t u ł e mD y m itr i M a ryn a ,
a l e s k o ń c z y ł o s i ę t y l k o n a l u ź n y c h p r o j e k t a c h . N i e m n i e j n a d a l i n t e r e s o w a ł s i ę l o s a m i S a m o z w a ń c a i M n i s z c h ó w n y , o c z y m m o ż e ś w i a d c z y ć j e g o d o m o w a b i b l i o t e k a . J u ż p o o g ł o s z e n i uB o r y s a G o d u n o w a
p o e t a n a b y ł k i l k a k s i ą ż e k p o ś w i ę c o n y c h e p o c e „ S m u t y ” : d w u j ę z y c z n e w y d a n i e p r z e z P a w ł a M u c h a n o w aR ę k o p isu h etm a n a Ż ó łk iew sk ieg o ,
p i ę - c i o c z ę ś c i o w e d z i e ł o M i k o ł a j a U s t r i a ł o w aС к азан и я со в р е м е н н и к о в
о Д и м и т р и и С а м о зв а н ц е
o r a z k s i ą ż k ę A r t u r a P o t o c k i e g oF ra g m e n ts d e
l ’h isto ire d e P o lo g n e . M a r in a M n isze ch .2X
L e k t u r a w y m i e n i o n y c h d z i e ł m o g ł a p o w a ż n i e w z b o g a c i ć w i e d z ę P u s z k i n a o s a m o z w a ń c z e j c a r o w e j . T y m w i ę k s z a s z k o d a , ż e p o e t a n ie z r e a l i z o w a ł s w y c h p o m y s ł ó w t w ó r c z y c h , z a p e w n e z n i e c h ę c o n y d ł u g i m i p e r y p e t i a m i z d r u k i e m
B o ry sa G o d u n o w a
lu b - c o b a r d z i e j p r z e k o n u j e - z r a ż o n y z ł y m i o c e n a m i t r a g e d i i w k r y t y c e r o s y j s k i e j , k t ó r a s z c z e g ó l n i e19 Cyt. wg: A. Hirschberg,
Maryna Mniszchówna,
Lwów 1927, s. 14.
20 „Kuzynka pani Lubomirskiej” - to Karolina Sobańska, szczycąca się koligacja
mi z Mniszchami, Wiśniowieckimi, Lubomirskimi i Radziwiłłami.
22 n i e p r z y c h y l n i e w y p o w i a d a ł a s i ę o „ p o l s k i c h ” s c e n a c h w d r a m a c i e . N i e z m i e n i ł o t o f a k t u , ż e
