Modernizm: kategoria literacko-estetyczna

Włodzimierz Wiśniewski

Modernizm: kategoria

literacko-estetyczna

Acta Universitatis Lodziensis. Folia Germanica 3, 183-189

2002

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

F O L IA G E R M A N IC A 3, 2002

Włodzimierz Wiśniewski

MODERNIZM: KATEGORIA LITERACKO-ESTETYCZNA

Pojecie m odernizm u (m odem ) zyskało w dzisiejszych czasach niebyw ałą p o p u larn o ść1. W nauce o literaturze wyłania się ono z różnych źródeł i pojaw ia w różnych kontekstach. Z bliżej nieokreślonych przyczyn nie doprow adziło to jed n ak do w ypracow ania jednoznacznej definicji czy też uściślenia zakresu tego pojęcia. Czy jest to zaniedbanie ze strony litera tu ro ­ znaw stw a, czy m oże przyczyn należałoby szukać w specyfice przedm iotu, k tó ry w swej istocie je st op o rn y n a wszelkie teoretyczno-dyskursyw ne zabiegi ze strony nauki. N asz d robny przyczynek w tej kwestii nie zmieni istniejącego stanu rzeczy, a być może wyeksplikuje i wyjaśni zastane już wątki. Pojęcie m odernizm u splata w sobie wiele, często sprzecznych znaczeń. Jednym z nich jest we wszystkich językach europejskich, w tym także w języku polskim , znaczenie nowoczesności. T o ujęcie nie przysparza nam kłopotów , przez nowoczesność rozumiemy bowiem to, co w danym m om encie aktualne, właśnie nowe, czy dom inujące. Nowoczesność jest je d n a k czymś względnym , zależnym od norm czy up o d o b ań panujących w danej epoce i silą rzeczy m usi stracić z upływem czasu swe znaczenie, a naw et przerodzić się w swe przeciwieństwo, tj. przestarzałość. W tym aspekcie term in modernus przeciw staw ny jest term inow i antiquus.

Ju ż dla F riedricha Schlegla pojęcie modern nie jest identyczne z tym , co m o d n e czy najnowsze. W jego oczach twórczość takich pisarzy ja k Shakes­ peare, Stern czy Jean Paul była modern, poniew aż była przeciwieństwem klasyczności. D la Schlegla m odernizm em byl rom antyzm niemiecki, który w cale nie m usiał stać w opozycji do antyku. M odernizm ta k rozum iany w ychodzi poza związki semantyczno-treściowe utw oru, poniew aż nie jest on zjawiskiem jednorazow ym , nic m ożna go przypisać określonej czasowo

1 P o lsk a zdaje się n a d ra b ia ć d ystans, ja k i dzieli j ą w tej dziedzinie od k rajó w zachodnich. P o r. szczególnie: B. B aran, Postm odernizm, K rak ó w 1992.

184 W łodzim ierz W iśniewski

epoce. T ak ie rozum ienie, najbardziej bliskie autorow i a rty k u łu 2 (jednak nie zawsze i wszędzie akceptow ane), uległo praw ie zupełnem u zapom nieniu w X IX w., zdom inow anym przez m yśl pozytywistyczną.

T erm in modern w sensie literackim i artystycznym zostaje użyty z całym naciskiem ja k o p o stu la t tw órczy w ro k u 1887 w Tezach o literackiej

modemie W olnego Stowarzyszenia Literackiego (Freie Literarische Vereinigung)

0 program ow ej nazwie „ D u rc h ” („ N a w skroś” ). Od tego m om en tu pojaw ia się on w całej plejadzie rozpraw . H einrich H a rt, H erm an n B ahr, Eugen W olff, Friedrich M ichael Fels, Leo Berg - to czołowi teoretycy i dyskutanci w ypow iadający się n a jego tem at. U w ażają oni zgodnie, że epoka, w której żyją, jest początkiem nowej fazy historii ludzkości, k tó rą określają m ianem m o d ern y (die „M oderne”). Jest o n a w ynikiem postępu, jak i d o k o n ał się na p o lu n au k przyrodniczych i techniki. On to uczynił człow ieka tw órcą czy też w ytw órcą św iata. H einrich H a rt widział w biegu historii, począw szy od antyku aż po współczesność, ewolucyjny proces, w którym człowiek przeistacza się z istoty wydanej n a łaskę i niełaskę św iata w po d m io t zdobyw ający panow anie n ad św iatem 3.

P odczas gdy w antyku bezbronny człowiek m usiał szukać pod p o ry w religii i bogu, teraz dzięki rozwojowi techniki i postępow i nauki m oże wyzwolić się spod władzy boga czy szeroko rozum ianego absolutu. Zyskuje on tym samym au tonom ię i m ożliw ość panow ania nad św iatem . T o m ul- typlikuje jego niezależność i możliwości tw órcze. M oże on stw arzać świat wedle swej woli i swego uznania, m oże zająć m iejsce boga i stać się praw odaw cą. H a rt widzi to następująco: „Z adaniem antyku było wyzwolenie człow ieka z okow ów zwierzęcości, celem m odernizm u n ato m iast jest p o d ­ niesienie tego, co ludzkie d o w ym iaru boskości” 4. Punktem zw rotnym d la nowej literatury i sztuki sta ją się tu osiągnięcia m odernizm u społecznego. D zięki odkryciom n au k przyrodniczych i szybkiem u rozw ojow i techniki człowiek znalazł się w jakościow o nowej sytuacji społecznej. W edług H erm anna B ahra sztu k a m usi sprostać w yzwaniu, jakie niosą ze so b ą now e czasy. W swej m odernistycznej rozpraw ie m ówi B ahr o „now ym d u ch u ” {„der

neue Geist”) 5, któ ry m usi zająć miejsce starego. Postulaty B ahra m ogłyby

sugerow ać dom aganie się nowego niezależnego p arad y g m atu dla sztuki 1 literatury („now y d u c h ”). T a k jed n ak nie jest. B ah ra nie interesują tu zasadniczo spraw y form alne sztuki, a jej zmiany tem atyczne. Im ponujące,

2 Por. a rty k u ł a u to ra : Friedrich Schlegel ~ Revolution und E nlgrenzungsäslhetik, „S tu d ia i m ateriały ” X X X V I, G erm a n isty k a 8, Z ielo n a G ó r a 1991, s. 31-38.

3 Por. H . H a rt, Die M oderne, [w:] Die literarische M oderne, Dokum ente zum Selbstverständnit

der L iteratur um die Jahrhundertwende, h rsg . von G . W unberg, F ra n k fu rt a .M . 1971, s. 69-72,

tu: s. 69.

4 Ibidem , s. 72. A u to r p o d a je w arty k u le w łasne p rzek ład y p rzy taczanych cy tató w . s Por. H . B ahr, D ie M oderne, [w:] D ie literarische M oderne..., s. 52-55, tu: s. 54.

M o d ern izm : k ate g o ria literacko-estetyczna 1 8 5

a zarazem przygniatające, przeżywanie technicyzacji św iata (m aszyna parow a, elektryczność) pow inno stać się podstaw ow ą treścią sztuki6.

Z daw ać by się m ogło, ze postulaty te są realizow ane przez literaturę naturalizm u, ale nie zupełnie, kierunek ten bowiem nie ograniczał się do przedstaw iania zaistniałych w świecie fenomenów. Przenosił on zbyt pochopnie i zbyt entuzjastycznie odkrycia n au k przyrodniczych i praw techniki na św iat jed n o stk i ludzkiej. To było czymś nowym, nie m iało je d n a k nic wspólnego z wizją nowego człowieka, w którym B ahr upatryw ał władcę i suw erena świata. Przeciwnie, jed n o stk a ludzka była ukazyw ana w naturaliz­ m ie ja k o bezw olna o fiara społecznych i psychicznych uw arunkow ań, jak o pozbaw iony swej indyw idualności przedm iot. N aturalizm ukształtow ał zatem now y „ p rą d ” w literaturze, k tó ry potrafił szybko zareagow ać n a now ą sytuację zaistniałą w naukach przyrodniczych i życiu społecznym; rozm ijał się on je d n a k z postulatam i B ahra, który chciał widzieć człowieka, a przede wszystkim artystę, ja k o niezależny, panujący nad światem podm iot.

L ite ra tu ra naturalizm u, wbrew założeniom Bahra, nie kreow ała p o d ­ m iotow ości człowieka, nie budow ała jego autonom ii, ale ukazyw ała jego zależność i bezbronność w obliczu żywiołu natury i św iata społecznego. Z am iast ukazyw ać rzeczywistość jak o posłuszny m ateriał w rękach suw eren­ nego i św iadom ego twórcy, w naturalizm ie dokonuje się proces odw rotny, to arty sta jest narzędziem nieokiełznanej natury. K rytyczna ocena literatury naturalizm u przez B ahra jest jednoznaczna w swej wymowie:

E stety k a zo stała w yn atu rzo n a. N a tu ra arty sty nie p ow inna być dłużej narzędziem w ręk ach rzeczywistości oddającym wiernie jej wizerunek, lecz przeciwnie, to rzeczywistość p o w in n a stać się tw orzyw em w ręk ach artysty, k tó re um ożliw ia m u w yrażanie jego własnej n a tu ry w eks- presyw nie oddziaływ ujących sym bolach7.

K o n s ta ta c je B ahra przypom inają form uły ,,l'art-pour-Vart" i ro d z ą pytanie, w jak i sposób człowiek będący przecież im m anentnym elem entem n atu ry m ógłby zapanow ać nad całością bytu. Inny problem to m ożliw ość realizacji tak pojm ow anego m odernizm u. T ak czy inaczej B ahr zm uszony był trak to w ać naturalizm jak o konieczne, ale przejściowe stadium na drodze ku nowej m odernistycznej sztuce.

Isto tn e dla naszego wyw odu p o zo stają p o stu laty przytoczonych tu m odernistycznych teoretyków , w ykraczające swym zasięgiem i swymi m oż­ liwościami poza literacką rzeczywistość naturalizmu. Postulow ana em ancypacja tw órcy i jego dzieła m a swe korzenie w m odernizm ie społecznym. Pow stanie sztuki w yem ancypow anej w rodzaju „art pour Varl” je st następstw em technicyzacji i szybkiego postępu w dziedzinie nauk przyrodniczych, stw arzają

β Ibidem.

1 H B ahr, Die Überwindung des Naturalismus, [w:] idem , Z u r Überwindung des Naturalismus,

1 8 6 W łodzim ierz W iśniewski

one nieograniczone w prost możliwości panow ania człowieka nad światem. Ten oczywisty fakt m oże prow adzić do zaniku tzw. sztuki m im etycznej. Skoro człowiek jest w stanie narzucić św iatu swe praw a, tw orzyć, konstruow ać, ustanaw iać, nie m usi o n już dłużej naśladow ać czy odtw arzać. Jego niezależ­ ność jest także niezależnością od m etafizycznych, św iatopoglądow ych czy ideologicznych systemów. W raz z uzyskaniem przez człow ieka przewagi nad św iatem , w którym bóg nie jest ju ż potrzebny, następuje je d n a k rozpad istniejących w artości, człowiek traci niekw estionow ane do tej p ory punkty odniesienia d la swej ontologicznej sytuacji. Skoro nie są one ju ż dane a priori, m u sz ą być u stanaw iane przez samego człowieka. Stw arza to nieograniczone możliwości kreacji, ale pozbawia świat jego określoności i jednoznaczności. Dla wyzwolonego artysty świat staje się „czystą możliwością” , a on sam pozbaw io­ ny ontologicznego zakorzenienia staje się czystą potencją. Chociaż świat zawsze podlegał zm ianom , dokonyw ały się one w pewnych z góry określonych ram ach. D zięki niebywałem u rozwojowi nauki i techniki wszystko, co istnieje, znajduje się niejako w stanie przejściowym, tym czasowym , staje się punktem wyjścia dla innych nowych możliwości. Człowiek zarów no w sensie indywidual­ nym , ja k i kolektyw nym p o trafi teraz, dzięki swym m ożliw ościom , wybawiać świat od zła i nieszczęścia, a także doprow adzić go do katastrofy czy zniszcze­ nia. U w arunkow ania te m ogą mieć wpływ n a genezę m odernizm u literackiego, nie są jednak w stanie wyjaśnić jego istoty, są one niejako korelatam i m oderny a nie sam ą m oderną.

Jeśli zdołam y odpow iedzieć sobie na pytanie, na czym polega czysta kreacja, czy czysta produktyw ność przekraczająca historyczne czy ontologiczne uw arunkow ania, to istnieje szansa, że będziemy zdolni odróżnić literaturę m odernistyczną od niem odem istycznej (tradycyjnej). S ztuka m odernistyczna w yzw ala się z zam kniętych systemów św iatopoglądow ych. Z tego to względu litera tu ra hołdująca takim system om , naw et jeśli u jej podstaw leżą tzw. hum anistyczne przesłanki, nie m oże być litera tu rą m oderny, chociaż może być litera tu rą n a w skroś w spółczesną8. Dzieł takich autorów , jak: Siegfried Lenz, H einrich Boll czy M a rtin W alser nie m o żn a zaliczyć do literatury m odernistycznej, pom im o eksplorow ania przez nich problem atyki współczes­ nego życia (jak: fenom en społeczeństw a przem ysłowego, stan świadomości przeciętnego obyw atela itp.) K ry ty k a współczesnego św iata dok o n y w an a jest tu bowiem z pozycji koherentnych systemów św iatopoglądow ych, co z kolei im plikuje zam kniętą form ę dzieła. Sprzeciwia się to podstaw ow em u kryterium literatu ry m oderny, k tó re dom aga się otw artości dzieła, nie ulegania za­

8 W tym k o n tekście jed n o zn aczn e je s t ju ż stan o w isk o N ietzschego: „ W alk a przeciwko »celow ości« w sztuce jest zawsze w alką przeciw ko jej m oralizatorskim ten d encjo m , przeciwko p o d p o rzą d k o w y w a n iu się m oralności; l’a rt p o u r l’a rt znaczy: »niech diabli wezm ą m o raln o ść« ” P or. F . Nietzsche, Säm tliche W erke, Kritische Studienausgabe, hrsg. von G . Colli i M . M ontinari, Bd. 13, s. 300, M ü n ch en 1980.

M odernizm : k ateg o ria literacko-estetyczna 1 8 7

m kniętym system om w artości i nie generow ania takich systemów. Podczas gdy lite ra tu ra tradycyjna jest w istocie literaturą m im etyczną, litera tu ra m oderny eksploruje i tworzy nowe związki semiotyczne. L iryka G eorgego, R ilkego czy B enna, liryka Ingeborgi B achm ann czy P a u la C e la n a nie przedstaw ia św iata, nie próbuje go określić czy nazwać, lecz przekracza go n a płaszczyźnie czystej produktyw ności artystycznej, realizującej się w nowych zw iązkach semiotycznych. Jeśli wiersz Celana nosi tytuł Projekt krajobrazu

(.E n tw u rf einer Landschaft), to właśnie dlatego, żeby podkreślić kreację

k ra jo b ra z u , a nie tw orzyć opis czy m im etyczne odbicie. O ntologiczne stru k tu ry św iata nie m a ją ju ż władzy nad sztuką i literaturą, k tó re wyzwalają się spod ich d y k ta tu . Jeśli p ojaw iają się one w dziełach m od ern izm u literackiego, to jedynie jak o elem ent artystycznej stru k tu ry , przekraczającej teleologiczne zależności św iata społecznego. K reacja czysto artystycznej produktyw ności staje się najbardziej istotnym kryterium przynależności dzieł do literatury m o derny9.

T o w yzw olenie się m odernizm u literackiego od zależności, czy też dom inacji historiozofii i filozofii stw arza pow ażne problem y współczesnemu literaturoznaw stw u. Interpretacja dzieła m odernistycznego wychodzącego swym zasięgiem poza związki przyczynowo-skutkowe prow adzi często w świat a b su rd u , p arad o k su czy aporii. T ekst literacki przestaje istnieć w form ie obiektyw nej, niezależnej od odbiorcy. Jego zaistnienie staje się możliwe dopiero w akcie jego recepcji, jest on niejako w spółtw orzony przez odbiorcę. N ie je st więc m ożliw a jego jed n o zn acz n a ra z n a zawsze u sta lo n a czy udow odniona identyczność. M alte. Pamiętniki Malte-Lauridsa Brigge Rilkego, tw órczość K afki czy M usila - to dzieła, które nie istnieją ja k o form a, k tó ra jest n am d a n a , ale k tó ra je st nieustannie zadaw ana, jest m ożliw ością realizow aną w twórczym akcie recepcji czy interpretacji. A ndreas O kopenko nazyw a ta k ą powieść „powieścią możliwości” (M öglichkeitsroman) 10. M o ż n a by przystać także n a form ułę powieści potencjalnej. Potencjalność, czy też „czysta m ożliw ość” , to najistotniejsza cecha literackiego m odernizm u. W raz z zanikiem m im etyzm u odtw arzającego m odele tzw. św iata realnego dzieło staje się otw artą strukturą nieskończonych możliwości11. Przykłady klasycznych powieści m odernizm u literackiego przekonują nas o adekw atności term inu „czystej m ożliw ości” . Musil nazywa U lricha, „człowieka bez właściwości” , „człowiekiem możliwości” („M öglichkeitsmensch")12. Poniew aż nie znajduje

9 P. C elan, E n tw u rf einer Landschaft, [w:] idem , Sprachgitter, F ra n k fu rt a .M . 1959, s. 44. 10 A . O k o p e n k o , L e x ik o n einer sentim entalen R eise zu m E xp orteur treffen in D ruden, F ra n k fu rt a .M . / Berlin / W ien 1983, s. 6.

11 Por. U . Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, przekł. 3. G a łu szk a , W arszaw a 1970.

” R . M usil, Gesam melte W erke in neun Bänden, hrsg. von A . Frisé, B d . V, R ein b ek bei H a m b u rg 1978, s. 1881.

1 8 8 W łodzim ierz W iśniewski

o n w świecie w artości, k tó re byłyby w stanie n adać sens i konsystencję jego życiu, zm uszony jest do u k ład an ia coraz to now ych w ariantów swego życia, w ypróbow yw ania now ych scenariuszy i now ych m ożliwości swej egzystencji, zachow uje przy tym badaw czą postaw ę eksperym entatora. Jego życie m a charakter „hipotetyczny” 13. Również bohaterow ie K afki rozw ażają nieustannie istniejące m ożliwości i chociaż sta rają się je w ypróbow yw ać, nigdy nie osiągają zam ierzonych celów. W szystko pozostaje w sferze stru k tu r p o ten ­ cjalnych.

Innym znaczącym przykładem w najnowszej literaturze jest twórczość T h o m a sa Bernharda. W powieści Kalkw erk14· a u to r każe bohaterow i rozważać coraz to now e aspekty słuchu, k tó re zam ierza opisać w rozpraw ie naukow ej. Nie dochodzi jednak do realizacji tego planu. Byłoby to bowiem równoznaczne z ustatycznieniem dynamicznego i podlegającego nieustannej zmianie fenomenu życia (którego słuch jest przejawem ). T ak ie ustatycznione życie utraciłoby sw ą istotę, przejaw iającą się w nieustannej kreacji i stałoby się nie do zniesienia.

Chociaż poczynione uw agi nie aspirują d o w yczerpania tem atu, m ogą one przyczynić się do u p o rządkow ania i teoretycznego uściślenia fenom enu m odernizm u.

W ło d z im ie r z W iś n ie w s k i

D IE M O D E R N E : EENE L IT E R A R IS C H -Ä S T H E T IS C H E K A T E G O R IE

D e r A u to r des A rtikels sucht die K ateg o rie d er literarischen, M o dern e in ih rer A bhängigkeit vo n d er gesellschaftlichen M o d e rn e zu analysieren.

N a c h d er Feststellung, d a ß sich diese um stritten e K ateg o rie jed em d efm itorischen Zugriff e n tzieh t, w erden verschiedene D eu tu n gsm öglichkeiten dieses BegrifTs variiert, d ie M o d e rn e als d a s M o d isch e, d a s jew eils M o d ern e, das N eue u n d die G egenw ärtige w ird d e r M o d e rn e im Sinne F ried rich Schlegels, die sich vom K lassischen ab setzt, gegenübergestellt. D ie Verstehens- m öglichkeiten des Begriffs „M o d ern e” w erden am Beispiel d er „F reie n literarischen V ereinigung” „ D u rc h ” d isk u tie rt. P assagen aus den A ufsätzen von H einrich H a rt u n d H e rm a n n Bahr w erden zitiert.

D ie E n tsteh u n g d er literarischen M o d e rn e w ird als F o lg e jen e r E ntw ick lu n g a u f d em Feld d e r N atu rw issen sch aften u n d d er Technik betrachtet, die den M enschen zum B eherrscher und H ersteller d er W elt w erden ließen. T ech nik u n d Ergebnisse d er. N atu rw issen sch aften werden im N a tu ra lism u s d argestellt. D ieser zeigte aber d en M enschen als P ro d u k t d er sozialen und p sychischen B edingungen u n d en tsp rich t n ich t den F o rd e ru n g e n , die H e rm a n n B a h r a n die M o d e rn e stellte.

13 Ibidem, Bd. 1, s. 249.

M o d ern izm : kateg o ria literacko-estetyczna 1 8 9

Im letzten Teil des A rtik els w erden zahlreiche Beispiele au s d er n e u ste n L ite ra tu r angegeben, die die T h ese u n terstü tzen sollen, d a ß die H au p tm erk m ale d er M o d e rn e die geschlossenen W eltbilder aufheben u n d sich in den „ofTenen K u n stw erk en ” in d er sem iotischen F o rm d er freien P ro d u k tiv itä t m anifestieren.