Арнольд М а к м і л і н , Беларуская літаратура дыяспары, пер. з анг.
В. Бурлак, В. Жыбуля, Мінск „Тэхнапрынт” 2004, cc. 440.
B rytyjski literaturoznaw ca A rnold M cM illin urodził się 21 czerw ca 1941 roku w N ew castle upon Tyne. Jest autorem prac m onograficznych A H istory o f B yelorussian
Literaturę: F rom its O rigins to the P resent D ay (1977) i B elarussian L iteraturę in the 1950s a n d 1960s. R elease a n d R enew al (1999). N ajnow sza je g o m onografia pośw ięcona
je s t literaturze białoruskiej diaspory i w w yraźny sposób w pisuje się w nurt je g o po szukiw ań badaw czych. K siążka ta została przetłum aczona z ję z y k a angielskiego na język białoruski p rzez V ierę B urłak i V iktara C ybula (tytuł oryginału: B elarussian Literaturę o f
the D iaspora, B irm ingham 2002). Przedm ow a do książki poprzedzona je s t dedykacją
„М аёй ж онцы С вятлане, якая таксам а належ ы ць да славянскай ды яспары ” . W przedm ow ie autor w yjaśnia genezę swej m onografii i przybliża nam jej kom pozycję.
K siążka składa się z trzech części. C zęść pierw sza traktuje o literaturze białoruskiej em igracji, część d ruga przybliża nam b iałoruską literaturę w E uropie W schodniej, część trzecia prezentuje białoruską literaturę Polski. A utor zaznacza w przedm ow ie, iż w cyta tach oryginalnych posługuje się taraszk iew icą (ortografia sprzed reform y 1933 roku, nazw ana tak od nazw iska w ybitnego lingw isty B ronisław a T araszkiew icza (1892-1938)), a także w y korzystuje tradycyjne nazw y geograficzne (np. M iensk, zam iast M ińsk). 1 choć M cM illin podkreśla, iż ortografia białoruska „падаецца паводле нормаў, якія патра- бую ць ад зачэння м яккасці зы чны х і якія ўж ы валіся да таго, як правапіс быў русі- ф ікаваны падчас рэф орм ы 1933г.” , to niestety w w ielu cytatach z tekstów źródłow ych zauw ażyć m ożna pom yłki. Jest ich niem ało. P rzedm ow a kończy się podziękow aniam i skierow anym i do osób, które były pom ocne w przygotow aniu do druku tej publikacji
W e w prow adzeniu badacz w skazuje na przyczyny em igracji. W w ieku XX ucisk polityczny i represje były istotnym i objaw am i życia społecznego i politycznego na B ia łorusi. Liczni pisarze białoruscy starszego pokolenia zaginęli podczas czystek i tylko nie którzy z nich w okresie postalinow skim byli rehabilitow ani. P rzez w iele lat w Sowieckiej B iałorusi z p rzyczyn politycznych niezw ykle rzadko pojaw iały się inform acje o tych tw órcach. Po upadku kom unizm u i rozpadzie Zw iązku R adzieckiego białoruski literatu roznaw ca B arys S aczanka zaczął popularyzow ać literaturę białoruskiej em igracji. Złożył on dw ie antologie białoruskiej literatury em igracyjnej Туга па р а д зім е (M ińsk 1992) i А часу больш чы м вечнасць (M ińsk 1995), opublikow ał w iele artykułów , esejów , w y w iadów przeprow adzonych z tw órcam i em igracyjnym i, poprzez które na now o odkryw ał ich utw ory. M cM illin docenia także rolę publikacji M ikoły M iszczanczuka z Białorusi
( Чатыры парт рэт ы беларускіх паэт аў-эм ігрант аў. В учэбна-м ет ады чны дапа- м ож нік, M ińsk 1 9 9 3 ), Jana C zykw ina z Polski (Дапёкія і блізкія. Беларускія пісьмен- нікі за м еж ж а , B iałystok 1997) і Law ona Jurevicza ze Stanów Z jednoczonych (Б еларус кая м ем у а р ы ст ы к а на эм іграцы і, N ow y Jork 1999), które niew ątpliw ie w dużym
stopniu przyczyniły się do popularyzow ania literatury białoruskiej em igracji nie tylko w śród B iałorusinów . A utor zaznacza we w stępie, iż w latach 40. m inionego wieku pierw szym przystankiem białoruskich em igrantów były N iem cy, stąd przeprow adzali się
oni do innych krajów - USA, Kanady, A ustralii, W enezueli i W ielkiej B rytani (tu założona została biblioteka białoruska i m uzeum im. F. Skaryny). Pisze, że zjaw isko em igracji obserw ujem y także na początku XXI w ieku. D o em igracji zm uszeni przecież zostali tak znani białoruscy tw órcy, ja k V asil B ykau, A leś R azanau, U ładzim ir N iaklajeu. czy w reszcie Sviatłana A leksijevicz.
C zęść pierw sza recenzow anej książki składa się z siedm iu rozdziałów . R ozdział pierw szy zatytułow any je s t П аэзія эміграцы і. A utor przybliża d o konania tw órcze R yhora K ruszyny (wł. R yhor K azak ), Siarhieja C hm ary (wł. M. S. Siniak), M ikoły V iarby (wł. M ikoła S ilv a n o v ic z ), U ładzim iera K liszevicza, U ładzim iera D u dzickaha (wł. U ładzim ier Hućka), M ichasia K avyla (wł. Jazep Leszczanka), A lesia S ałauja (wł. A lfred Radziuk), Piatra Syczą, C hviedara iijaszevicza, Janki Z ołaka (wł. A nton D aniłovicz), A lesia Zm a- hara (wł. A leksandr Jacevicz), Siarhieja Jasienia (wł. Jan Z aprudnik), Juryja V iesiałkov- skaha. A natola Biarozki (wł. M aciej Sm arszczok). Z auw aża, że prezentow ana poezja ce chuje się dużą różnorodnością. Liczni poeci kształtow ali się pod w pływ em tradycji naszoniw skiej (szczególną rolę przypisuje tu B ahdanoviczow i) i często w ybierali tem aty zakazne na Białorusi. Trudno odm ów ić badaczow i dobrej znajom ości literatury em igra cyjnej, ale zaprezentow ane w tej części pracy analizy utw orów p oszczególnych poetów , choć zilustrow ane sp o rą ilością cytatów z tekstów źródłow ych, m o g ą w niektórych m iej scach razić uproszczonym , pobieżnym oglądem . Spośród w szystkich b iałoruskich poetów em igracyjnych autor m onografii w yróżnia cztery nazw iska: Janki Juchnauca, którego w iersz eksperym entalny (jak go nazyw a) je s t bardzo daleki tradycji poezji naszoniw skiej, Larysy H ienijusz, uczuciow ej poetki, która zaw ładnęła sercam i B iałorusinów dzięki swem u cierpiętniczem u losowi, N atalii A rsiennievej i M asieja S iadniova, poetów -li- ryków, których tw órczość porów nyw ać m ożem y z najlepszym i w zorcam i białoruskiej poezji XX w ieku. W yróżnieni przez badacza poeci rzeczyw iście za słu g u ją na w iększą uwagę, ale ów w ybór należałoby udokum entow ać bardziej rzetelnie, odw ołując się do faktycznych elem entów św iadczących o ich oryginalności i w ysokim poziom ie artystycz nym. Im też pośw ięca autor kolejne rozdziały (rozdział drugi: Я н к а Ю хнавец: адзінокі
эксперы м ент ат ар, rozdział trzeci: Л ары са Генію ш : народная пакут ніца\ rozdział
czwarty: Н ат алля А рсениева: паэт ка восені, rozdział piąty: М асей С яднёў: G radus a d
Parnassum ). W rozdziale szóstym zatytułow anym П роза эм ігр а ц ы і M cM illin analizuje
prozaiczne utw ory S iarhieja Chm ary, Sviatasłava K ołszy, U ładzim iera S łuczanskaha (wł. U ładzim ier Szneka), A lesia Z m ahara, M ikoły Celesza, C hviedara Iijaszevicza, Piatra Syczą, U ładzim iera H łybinnaha (wł. U ładzim ier Siadura), V asila B ircza (wł. A nton A dam ovicz), A laksandry Sakow icz (wł. Ina Rytar), K astusia A kuły (w ł. A laksandr Kaczan), Janki Juchnauca, Jurki V ičbicza (wł. Hieorhij S zczarbakou) i M asieja Siadniova. Ostatni rozdział pierw szej części m onografii pośw ięcony je s t tw órczości dram aturgicznej
(Д рам ат ургія эміграцыІ). A utor koncentruje sw oją uw agę na takich dram aturgach, ja k
C hviedar Iljaszevicz, Sviatasłau Kousz, A uhien K avaleuski, M ichaś K avyl, A ntoś H alina, Aleś Sałaviej, Kastuś A kuła i Janka Juchnaviec. B adacz podkreśla, że w w ieku XX , bia łoruski dram at nie rozw ijał się tak szybko ja k poezja. Z decydow anie niższy był także je g o poziom artystyczny. N iestety, sposób w ja k i prezentuje autor m onografii dorobek dra
m aturgów białoruskich, rów nież pozostaw ia wiele do życzenia. A naliza dram aturgicznego dorobku M ichasia K avyla zajm uje zaledw ie siedem zdań.
C zęść druga prezentow anej m onografii nosi tytuł Беларуская літ а р а т ур а сучаснай
У сходняй Е ўр о п ы .W porów naniu ze sp o rą pod w zględem objętościow ym częścią pierw
sz ą prezentuje się dość skrom nie, bow iem zajm uje zaledw ie 22 strony, co tym bardziej zaskakuje, iż w iele m iejsca za jm u ją tu cytaty z tekstów źródłow ych. W tej części pracy autor skupił się na prezentacji białoruskiej literatury na Ł otw ie (Л а т вія : Э двард Вайв-
дзіш ), w Rosji (Р а сія : А нат оль К ірвель) і U krainie ( У країна: Іна С нарская). Trudno
stw ierdzić, czym był podyktow any taki w ybór nazw isk i dlaczego tylko troje przed staw icieli białoruskiej diaspory z Europy W schodniej uw zględnionych zostało w tej pracy. A u to r co praw da zaznacza, że „гэты я тры аўтары -далёка не адзіны я прад- стаўнікі беларускага пісьм енства ў краінах дзе яны ж ы вуць” , ale nie przytacza nawet nazw isk innych tw órców , przez co nie daje pełnego obrazu literatury białoruskiej na tym obszarze.
W trzeciej i zarazem ostatniej części pracy M cM illin prezentuje literaturę białoruską w Polsce ( Б еларуская літ а р а т ур а ў П олы ичы ). N a w stępie autor przybliża nam w du żym skrócie historię białoruskiego ruchu literackiego na B iałostocczyźnie, w ym ienia publikacje, które zostały pośw ięcone „B iałow ieżanom ” , a także w skazuje na rolę biało ruskiego ty g o d n ik a „N iv a” , rocznika „T erm opile” (w ydaw anego od 1998 roku pod re d ak c ją Jana C zykvina) i „A nnus A lbaruthenicus” (ukazuje się od 2000 roku pod redakcją Sakrata Janovicza), w rozw oju białoruskiego piśm iennictw a w Polsce. Po krótkim w pro w adzeniu autor przechodzi do prezentacji poezji białoruskiej w Polsce. Uwagę sw ą skupia na poetyckich dokonaniach H ieorhija V ałkavyckaha, V iktara Szveda, D źm itryja Sza- tyłovicza, U ładzim ira H ajduka, M ikoły H ajduka, A lesia B arskaha (wł. A laksandr Bar-
szczeuski, Jaszy B ursza (wł. Jakau A niserovicz), N adziei A rtym ovicz, Zosi Saczko,
M ichasia S zachovicza, U ładzim ira Sauczuka, Jurki Bajeny, M iry Łukszy. O sobny rozdział pośw ięca M cM illin poetyckiej tw órczości jed n eg o z najbardziej interesujących poetów „B iało w ieży ” Janow i C zykvinow i (Ян Чыквін: пачуццёвы інтэлект ). K om en tarz historycznoliteracki ilustruje badacz sp o rą ilością cytatów z utw orów C zykvina, choć w ybór w ierszy w ydaje się tu dość przypadkow y. R ozdział dziesiąty m onografii po św ięcony je s t białoruskiej prozie w Polsce. A utor zauw aża, że choć dokonania prozaików nie m o g ą w żadnej m ierze rów nać się dokonaniom poetów , to dziew ięciu z nich należałoby w yróżnić. U w agę sw ą skupia zatem na prozaicznej tw órczości Janki Żam ojcina, H ieorhija V ałkavyckaha, V asila Pietruczuka, A leny A niszeuskaj, M ikoły H aj duka, Jurki H ienijusza, M ichasia Szachovicza i M iry Łukszy. O sobny rozdział M cM illin pośw ięcił tw órczości S akrata Janovicza, analizując w głów nej m ierze je g o prozaiczne m iniatury, które - ja k zauw aża - „ з ’яўляю цца прыкметным дасягн ен н ем ” (Сакрат
Я новіч: паэт у прозе). K róciutki rozdział dw unasty (ostatni), przybliża nam białoruską
dram aturgię w Polsce. A utor analizuje tu osiem utw orów dram atycznych: kom edię A. B arskiego Г арад ск ія госці, dram at J. C zykvina К алі хт о чуж ы, kom edię J. Hie nijusza Х т о -к а го ? , П ры годы Б елага Гры ба, kom edie S. Janovicza Ст о хва р о б на
K siążka zakończona je s t obszerną bibliografią i indeksem nazw isk. W całej pracy
zastosow ane zostało podejście idiograficzne, om aw iane s ą pojedyncze utw ory
przedstaw icieli diaspory białoruskiej. T aka m etoda badaw cza p o zw ala w praw dzie przybliżyć bądź zasygnalizow ać tem atykę w ielu utw orów , pokazuje je d n a k tę literaturę w oderw aniu od procesów literackich, ja k ie zachodziły w tym czasie w literaturze
białoruskiej, czy św iatow ej. Badacz nie uw zględnia także aspektu intertekstualnego,
który je st tak w idoczny i istotny w w ielu analizow anych przez niego utw orach. Pom im o pew nych braków , ja k ie niew ątpliw ie w idoczne są w recenzow anej książce, stanow i ona jed n ak ważny i w artościow y w kład w badania nad literatu rą białoruskiej diaspory. Jej najw ażniejszym w alorem je s t to, iż w dużej m ierze w ypełnia tzw . białe plam y w li teraturze białoruskiej, których niestety w ciąż je s t je szc ze sporo.
B eata Siw ek K atedra L iteratury R o syjskiej KUL
