R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X L V III-X L IX , z e s z y t 7 - 2 0 0 0 -2 0 0 1 M O N IK A G R Y G IE L Lublin P O E T A I P O E Z JA - W Y B R A N E W Y Z N A C Z N IK I S A C R U M W T W Ó R C Z O Ś C I B R O D S K IE G O
W historii literatury rosyjskiej problem pozycji poety w społeczeństw ie, wartości słowa poetyckiego został wyraźnie zaakcentow any ju ż w epoce ro mantyzmu. N ajpierw Puszkin, potem Lerm ontow dobitnie w yznaczyli rolę poety i jego twórczości w rzeczywistości społecznej, zaś późniejsi twórcy próbowali zająć własne stanowisko wobec owych rom antycznych w yznaczni ków poetyckich. Brodski, który sam żartobliwie określał siebie „B aratyńskim ” w tzw. „czarodziejskim chórze” leningradzkiego okresu swego życia i tw ór czości, jednocześnie krytykow ał wiele z założeń rosyjskiej poezji rom antycz nej. Na podstawie analizy twórczości poety m ożna jednak dojść do wniosku, że Brodski więcej z romantycznych koncepcji poety i poezji przejął, niż odrzucił.
J. Brodski należał do pokolenia twórców powojennych, dla których słowo poetyckie miało znaczenie rozstrzygające, niosące określone konsekw encje polityczne, niestety często bardzo poważne dla ich autorów. Z gorzkim w y rzutem Brodski stwierdzał:
Ты узнаєш м еня по почерку. В наш ем ревнивом царстве все подозрительно: подпись, бумага, ч и с л а1
(440, Ты узнаеш ь меня...)
Poeta doskonale rozum iał i znał wartość słowa, cenę wolności twórczej lub przymus m ilczenia, w głównej mierze pam iętał tragedię M andelsztam a, je d n e go ze swoich m istrzów poetyckich, o którego twórczości mówił:
1 Wszystkie cytaty wierszy pochodzą z następującego wydania: И. Б р о д с к и й , Часть речи. И зб ранны ое стихи 1962-1989, М осква 1990; w nawiasie podaję numery stron i tytuł wiersza.
Jest coś zupełnie porażającego w pierwszej lekturze wielkiego poety. Człowiek ma wtedy do czynienia nie tylko z treścią, lecz przede wszystkim - z językową nieuchronnością. Oto, czym na pewno jest wielki poeta... Po zetknięciu się z nim mówi się innym językienr.
K oncepcja słowa, języka i poety u Brodskiego w dużej m ierze została zaczerpnięta w łaśnie od M andelsztam a, który, jak pisze Ryszard Przybylski, szanuje słowo i język, esencję człow ieka widzi w artykułowanej mowie, w poezji stanowiącej najw yższy artyzm tw órczości ludzkiej, podkreśla także korzenie kultow e, cyw ilizacyjne i historyczne literatury". Stąd więc u Brods kiego rodzi się nierozerw alny zw iązek człow ieka i mowy, poety oraz języka z jego podstaw ow ym elem entem -słow em . Stąd także złożoność sytuacji poli tycznej poety, którego um otyw owana m oralnie twmrczość opiera się naciskom cenzury i wym ogom ideologów. Stąd wypływa wreszcie miłość i respekt dla słowa jako w artości sprawczej, kreatywnej, brzemiennej w skutki dobre bądź złe. Jak słusznie zauw ażają badacze: Adam Pom orski czy Stanisław Balbus4, u B rodskiego pojaw iają się skojarzenia poetyckiego słowa z biblijnym Logo sem, co zresztą zaznacza sam poeta, wskazując na biblijne prapoczątki nie tylko Słowa, ale i języka, na wieżę Babel, która trw ale podzieliła jedność m o wy, języka:
...в этой баш не,
в правнучке вавилонской, в баш не слов, все время недостроенной..
(146, Разговор с небожителем)
Brodski podkreśla, że na twórczość słow ną człow ieka nakłada się świado m ość i rozum , a nie tylko emocje i popęd przynależny pozostałym istotom żywym. M owa rozum iana jako zbiór dźwięków łączy świat zwierząt i ludzi, natom iast mowa uporządkow ana, czyli język, przysługuje człowiekowi, jest form ą jeg o istnienia w czasie i przestrzeni:
.каж дой Б ож ьей твари как знак родства дарован голос для общ енья, пенья.
2 Reszty nie trzeba. Rozmowy z Josifem Brodskim, zebrał J. Illg, Katowice 1993, s. 32-33. 3 Zob. O. M a n d e l s z t a m , Poezje, wstęp: R. Przybylski, Warszawa 1997, s. 5-22. 4 Zob. O Brodskim. Studia, szkice, refleksje, red. P. Fast, Katowice 1993,
продления мгновенья, минут, дня.
(199, Бабочка)
W hołdzie dla twórczości i osoby Anny Achm atowej, którą cenił i z którą się przyjaźnił, Brodski pisze znamienne słowa:
Бог сохраняет все; особенно - слова
П рощ енья и любви, как собственны й свой голос. В еликая душа (...) тебе благодаря
О бретш ей речи дар в глухонемой Вселенно”. (502, На столетие А н н ы Ахматовой)
W świecie ogólnoludzkich wartości, a przede w szystkim w życiow ej hie rarchii Brodskiego język jest pierwszy po Bogu. Nie jest Bogiem, natom iast posiada niemal wszystkie jego atrybuty: jest w ieczny, nieskończony, starszy niż czas, posiada zdolności twórcze, jest dobry, ma w ym iar m etafizyczny, gdyż należy do irracjonalnej rzeczywistości:
... język, który został nam dany, jest takim językiem, iż znajdujemy się w sy tuacji dzieci otrzymujących dar. Dar z zasady jest zawsze mniejszy od ofiarodaw cy i to ukazuje nam naturę języka5.
Język jednak można poznać, nazywa on rzeczywistość, której poszczegól ne, rozpoznawalne w przestrzeni za pom ocą dźwięków, elem enty istnieją w czasie za pośrednictw em słowa. Język także wyznacza granice rzeczyw is tości realnej i jednocześnie odnosi się do rzeczyw istości transcendentnej. Obcując z językiem zbliżam y się do Boga, doświadczam y kontaktu z sacrum. Dzięki swej wiecznej naturze język stanowi pew nik i punkt oparcia dla u lo t nego m aterialnego świata, porządkuje go i nazywa, nadając mu tym samym, znakowy charakter. Brodski poprzez języ k i jego wytwory postrzega rzeczy wistość:
а улица вдалеке суж ается в букву „У” (278, Всегда остается возможность...) наши ж изни как строчки достигли то ч ки ”
Język i alfabet m ają także wym iar sym boliczny, kulturowy, decyduje prze cież o świadom ości i tożsam ości narodowej:
... Прочный, чернильны й союз, круж ева, вензеля, помесь литеры рим ской с кириллицей... (328, Лит овский ноктюрн: Томасу В енцлова) и без костей язы к, до внятных звуков лаком, судьбу благодарит кириллицы ны м знаком (340, Пятая годовщ ина)
W edług Brodskiego właśnie poezja stanowi szczytow ą formę literatury, gdyż operuje m etaforą, symbolem, nie jest jednoznaczna, natom iast jest ta jem nicza, korzysta ze skrótów, które obrazują różnorodność i złożoność języ ka. D la poety obok warstw y semantycznej niezw ykle ważna, a może najw aż niejsza, jest w arstw a foniczna wiersza, estetyka odbioru. Brodski stwierdza, że „estetyka jest m atką etyki” - z piękna rodzi się dobro, czyli to, co piękne z natury, musi być dobre, gdyż piękno powtarza i odzw ierciedla boski ład i harm onię, powoduje odczucie piękna bezpośrednio działając na zmysły. Dlatego w łaśnie poeta nie odrzuca tradycyjnych form wersyfikacyjnych, są to, ja k mówi: „święte naczynia”, które napełnia now ą treścią. Semantyka zm ienia się w zależności od kontekstu - tu Brodski eksperym entuje i bawi się słowem, natom iast m etryka wiersza system atyzuje estetyczny odbiór utwo ru, oparty w głównej mierze na warstwie fonicznej.
Brodski mówi o trzech typach poznania: racjonalnym , intuicyjnym oraz przez objawienie:
Poezja tym różni się od pozostałych form literatury, że korzysta naraz ze wszystkich trzech [...], bowiem wszystkie trzy wyrażone są językiem; i nieraz za pomocą jednego słowa, jednego rymu piszącego udaje się zajść tam, gdzie nikt nigdy przed nim nie byl - i być może dalej niż sam pragnął6.
Racjonalista tworzy analityczne traktaty naukowe, poeta zaś opisuje i tw o rzy rzeczyw istość dzięki intuicji i objawieniu. A rtyzm poezji kryje się w for m ie poetyckiej, natom iast boski pierw iastek objaw ia się w „nieuchronności języko w ej”. Poeta poszukuje, wątpi, pragnie rozdzielić dobro i zło, niepokoi m oralnie i zm usza do m yślenia. K reatyw na moc języka, w którego władaniu
jest poeta, przybliża twórcę do Stwórcy, jest pom ostem pom iędzy Transcen- dentem a człowiekiem , daje m ożliwość istnienia w wieczności, przedłużenia nietrwałości bytu. Boska natura języka determ inuje działalność słow ną poety, zakłada imperatyw moralny twórczości. Poezja zatem, to dążenie tego, co ułomne, ku ideałowi, tego, co znane, ku Tajem nicy, to ciągłe obcow anie ze
sferą sa cru m , rodzaj kontem placji m etafizycznej.
Pojawia się pytanie, kim jest wobec tego poeta, jakie m iejsce zajm uje, bądź też, jakie m iejsce przypisuje mu Brodski w racjonalnej rzeczyw istości? Z jednej strony poeta jest wolnym twórcą, z drugiej zaś osobą zdeterm inow a ną, zniew oloną przez język. Nie ulega także w ątpliw ości, że poeta jest bytem przem ijającym, należy do zupełnie innego wym iaru istnienia niż w ieczny język. Uzasadnia to fakt fascynacji poety-człow ieka trw ałą m aterią języka. Poeta, dla którego literatura jest form ą istnienia, nieustannie m usi stykać się ze świętą m aterią języka, stąd jego działalność jest uśw ięcona, poniew aż wpływ języka czyni profana kapłanem służącym literaturze. Język jest ponad to siłą sprawczą, na mocy której poeta przestaje być prorokiem , staje się pieśniarzem przekazującym wartości i ideały boskie, usankcjonow ane przez język, uczy prawdy i dobra:
...автор этих строк, чьей проницательности беркут мог позавидовать, пророк, которы й нынче опровергнут, утратив ж аж ду прорицать, на лире пробует бряцать. (118-119, С видом на море)
Jeżeli najw iększym osiągnięciem cyw ilizacyjnym jest tw órczość literacka, to działanie poety jest jednocześnie działaniem na rzecz ludzkości. Jeżeli poeta jest we władaniu dobra poprzez język, jeg o działalność z etycznego punktu widzenia także wydaje się być w pełni uzasadniona. Podobne rozu mienie języka pojaw ia się w stw ierdzeniu Roberta Frosta, które przytacza Brodski: „Powiedzieć, że jestem poetą, to tyle co pow iedzieć, że jestem dob rym człow iekiem "7.
Aby oddać się we władanie dobra-języka, należy go poznać na tyle, na ile jest to możliwe. Któż jednak lepiej zna, a przede w szystkim darzy w iększym
uczuciem język, niż poeta? Ma więc on praw o być również wieszczem, co w yraźnie podkreśla Brodski w słowach: „Panujący dąży do tego, żeby rządzić swoimi poddanym i, poeta aby rządzić um ysłam i, albo jak kto woli - dusza m i”8.
Czy osiąga taką pozycję, ocenią potomni, jedno jest pewne: rola poety w społeczeństw ie jest fundam entalna. Ma on do spełnienia posłannictw o, jest jednocześnie uczniem praw dy, sam się doskonali w poszukiw aniu i odkrywa niu dobra, jest także nauczycielem pokoleń przyszłych, w dużej m ierze decy dującym o losie ludzkości.
Z jednej strony jest więc poeta i jego poezja, z drugiej natom iast, obok tw órcy pojaw ia się, w łączony w akt poznania, odbiorca poezji. Poeta jaw i się jak o przekaźnik określonych m oralnych wartości. Proces czytania poezji to rozm ow a poety z czytelnikiem m ająca charakter intym nego wyznania. Zm u szony do w ysiłku intelektualnego czytelnik jest w spółtow arzyszem poety, pow tarza drogę, którą wcześniej przebył poeta w poznaw aniu Tajem nicy, ich pozycje się zrów nują: „To zrów nanie jest zrów naniem świadom ości i nazna cza człow ieka na całe życie, gdyż tkwiąc w jego pam ięci, niejasno albo w y raźnie, wcześniej lub później, w porę lub nie, wpływa na jego zachow anie”9. Poeta w prow adza czytelnika w sferę transcendentną, w świat wyższych wartości i z tego względu poezja - jak uważa Brodski - „jest skuteczniejsza od jakiegokolw iek system u wiary czy doktryny”. Czytanie poezji to prioryte towe zadanie dla człow ieka, gdyż jest nie tylko um otyw owane moralnie, ale je s t ponadto form ą przetrw ania cywilizacji: „Dlatego sztuka, w szczególności literatura, nie jest ubocznym produktem ewolucji gatunku, a dokładnie na odw rót [...] poezja, będąc szczytow ą form ą piśm iennictw a, stanowi, mówiąc brutalnie, cel naszego gatunku” 10.
N ależy tutaj podkreślić dydaktyzm Brodskiego, drwiącego z tego co złe, a jednocześnie akcentującego fakt istnienia dobra, jako wartości, którą czło w iek musi zaakceptow ać, bądź odrzucić, nie może natom iast przyjąć obojętnej postaw y. Poeta bardzo często zaznacza nieuniknioną konieczność wielu życio w ych w yborów m oralnych, chociażby w tw órczości poetyckiej, która jest zaw sze w edług Brodskiego naw arstw ieniem cywilizacyjnym , świadom ością kulturow ą w cześniejszych pokoleń twórców. N atom iast obawia się Brodski z jednej strony tautologii cliche i krytykuje bezm yślne kopiowanie, pow
iela-р. F a s t, Spotkania z Brodskim, Wrocław 1996, s. 113. 9 Reszty, s. 84.
nie kolejnych, nawet najbardziej uniw ersalnych wzorców. Z drugiej bow iem eksponuje on kreatywne zdolności języka oraz tkwiące w m ateriale języ k o wym niew yczerpane możliwości:
...twórczość, sztuka w zasadzie niszczy to, co jest zawarte w dogmacie, w ta kim czy innym systemie religijnym. W tworzeniu zawarta jest bowiem ogromna siła odśrodkowa, wykraczająca poza (czy też ponad) takie czy inne promieniowa nie religijne11.
Chociaż wszystko ju ż było, to praw dziw y poeta jest jednak tw órcą nowego - to człowiek pow tarzający rozwój języka. Sam się doskonali i dojrzewa, aby wyzwolić potencjał twórczy Słowa, stworzyć określoną rzeczyw istość, albo inaczej powrócić do prapoczątków , do Jedności, zwrócić się ku D obru-A bso- lutowi.
Przedstawione poglądy dotyczące roli poety i poezji dowodzą, że Brodski tworzy w łasną filozofię języka i literatury. Dla niego tw órczość słow na to sposób na istnienie, życie godne i prawe, gdyż oparte na odw iecznych w ar tościach tkwiących w słowie i języku:
...кириллица, греш ны м делом, разбредаясь по прописи вкривь ли, вкрось ли, знает больше чем та сивилла, о грядущем. О том, как чернеть на белом, покуда белое есть, и после. (409, Э клога 4-я Зим няя)
Poeta podkreśla, że w literaturze, stanowiącej zapis dziejów ludzkości, zachowana jest także świadomość człow ieka jako istoty niedoskonałej i nie trwałej. Śm iertelna i chwilowa m ateria ludzkiego ciała jest w stanie przetrw ać tylko w języku, on jest filozoficznym początkiem i końcem egzystencji:
От всего человека остается часть речи. Часть речи вообще. Часть речи. (281, И п р и с л о ве "гр я д ущ е е"...) А лфавит не даст позабы ть тебе Цель твоего путеш ествия - точку „Б” ” (322, Квинтет)
Język i literatura stanow ią treść człow ieczeństwa, szczyt jego działalności i osiągnięć, jest przejaw em Boga w rzeczywistości realnej. To uzasadnia poniższe stw ierdzenie Brodskiego iż:
... największym i najcenniejszym skarbem, jaki posiada Rosja, jaki posiada naród rosyjski - jest język. I każdy, kto posługuje się językiem rzetelnie a ponad to z talentem, powinien być przez naród szanowany, ceniony, kochany. Najświęt sza rzecz, jaką mamy - to, być może, nie nasze ikony i nawet nie nasza historia, ale nasz język12.
ПОЭТ И П О Э ЗИ Я - И ЗБ Р А Н Н Ы Е П О К А ЗА ТЕЛ И САКРУМА В ТВОРЧЕСТВЕ БРОДСКОГО Р е з ю м е Н ас тая щ ая статья посвящ ен а проблем е п озиции п оэта и его п оэзии в общ ествен ной д ей стви тельн ости . Среди ж и зн ен н ы х ценностей И. Б родского язы к стоит на самом верху человеческих возм ож ностей экзи стен ц и и , он оправдает ее, позволяет сущ ествовать в вечности. Р ом антическое п оним ание роли поэта сводится с возвы ш ен и ем поэзи и , к ак сам ого м астерского творчества человека, сравниваю щ его креати вн ы е возм ож н ости тленной человеческой натуры с вечны м Богом . И. Б родс кий п р ед ставл яет собственную ф илософ ию я зы к а и поэзи и , которую последова т е л ьн о осущ ествл яет в п оэти ч еской деятельности. П еревод Ром ан Л е ви ц к и 12 Tamże, s. 77.
