31. S z a c k i j N. S. - 0 proisch!ozdienii Paczelm-'srkog,o progiba. Biul. Mask. Obs.z,cz. Ispyt. Prir. Geol. Sect. 1955 nr 5.
32. S z y p e r k o -
S
1 i w c z yn
s k a A. - Trias dol-ny w p6lnocno-WJs·chordniej Pol:Sice. Pr. Ins't. Geol. 1979 t. 91.33. Tiektonika J ewropy i sm'ieznych o!blastiej; driew-nije platformy, bajkalidy, kaledonidy {objasni-tielnaja zapi;Sika k Miezdunarodnoj tiektoniczeskoj kartie Jewropy i smieznych oblastiej, 1 : 2 500 000). Izd. Nauka Moskwa 1978.
34. V ·o i g t E. - Ue~ber Randtroge vor Schollen-randern und 'ihre Bedeutung im Ga!b:iet der
:Mi•tteleuro:paishren S!enike 'und angrenz.e1nder Q.e-biete. Z. Dt. Geol.. Ges. 1963 Bd. 114 Teil 2.
SUMMARY
The finding of relations between oil and gas fields and the system of ,great synsedimentary troughs -of the North Sea has focussed attention on other troughs of that type. The main kinds of synsedimentary troughs accepted in the literature include aullacQgens, glfaibe;ns or intercon~tinenta;l .rifit's of the Ujpper Rhinne ty1pe and Ti:fits .gene·tkally ~related to continental 'break-up and :sea-floor spreading. In the latest intenpretations carried out in the terms of plate tectonics {4-5, 8, 11) it is possible to note a trend to differentiat·e two trough types 10nly: faLled a1nm rif1ts (inclliudi,ng auilacogens.), .geneltioally related to continental· break-up, and ·impadogens, related :to conti:nentaJ ·collitsion {5). However, the ana-lysis carried out by the authors has shown that the ·origin of typi<cal aulacogens ·Of the East-Euro-pean Platftorm 1(Pachelma and Dnepr-Donetz aula-cogens) had not been related to continental break-up but rather to collisions. The analysis has also given support to the ~concept of the aulacogenk stage as the earliest in ~evolution of ·platforms {6, 15). This stage, previously diff.erentiated in evolution of epi--Gothian East-Eur-opean Platform, may be also re-cognized in the ca1se of the epi-A,lpine, epi-Variscan and even epi-Caledonian 1plaUorms o·f the central and western Europe. In turn, the maximum intensity of processes leading to formation of failed arm rifts corresponds to the time ~of opening of an ocean, e.g. the Atlantic.
The role of aulacogens lin evolution oif platforms ~is mainly conne·cted with formation of sedimentary cover. On the one hand, we are dealing here with regional isostatic adjustment to the load ·infilling the tr·ough, leading to elastic 10r viscoelastic downwarp of litho;siP'here and, therefore, a deiPre\ssion
(sedi-mentary bas·in) much wider than the trough {2-3), and ·on the other hand ' - ·extension orf fractures de-li-neating the . trough, leading to its extensi·on and, at the ~same time, cutting ·Off fragments of a plat-form.
35. W a 1 i jew P. N. - Awlakogieny wostoczno-je-wropiejskoj platformy. Niedra Moskwa 1978.
36. W.h item an A. J., R e e s G., Nay 1 or D., P
e-g rum R. P. - North Sea throughs and plate tectonics. Norges Geol. Unders. 1975 no. 316. 37. Z ie g 1 e r P. A. - North-Western Europe:
tecto-ni.cs and .basin deve:~opment. Geo~. ·en Mijnbouw 1978 no. 4.
38. Z i e g 1 e r W. H. - Outline ~of the geological history ,of the North Sea. [In:] A. W. Woodland (red.) - Petroleum and the 'continental shelf of north-west Europe, 1. Geology, Applied Science Publ. London 1975.
PE3IOME
3a TIOCJiep;HMe TO,II,.bi, TIOCJI€ Bbi.HBJieHM.H CB.H3eM Me:m-ll.Y MeCTOpO:mll,eHJ1.HMJ1 HecpTl1 J1 ra3a J1 CJ1CTeMOM Bna-ll,J1H CeBepHoro MOp.H, 3HaqJ1TeJihHO yBeJIJ1qJ1JiaCh 3aJ1H-TepecoBaHHOCTh 60JiblllJ1MJ1 CJ1HCell,MMeH'l'a~J10HHbiMJ1 Bnall,MHaMM. B JIMTepaType Bhrll,eJieHhr TPJ1 rJiaBHhiX TMTia 3TJ1X BTiall,JilH: aBJiaKOreHbi, rpa6eHbi (J1JIJ1 J1HTpa-TeKTOHJ1qeCKJ1e pl1cpTbr) TJ1lla BTial.J..MHhr PeHa 11 p l1cpTbr reHeTJ1qecKJ1 CB.H3aHHbie C pa3JIOMbiBaHJ1eM KOHTJ1HeH-TaJibHbiX 6JIOKOB B pe3yJibTaTe paCCTynaHJil.H OKeaHa. B MHTepnpeTa~l1.HX npoBOl.J..MMhiX c TOqKJ1 3peHJ1.H TeK-TOHMKJ1 TIJIJ1T, B TIOCJiell,Hee BpeM.H Ha6JIIOll,aeTC.H TeH-l1,€H~J1.H K Bbill,eJieHJ110 TOJibKO ,D;B<YX TJ1TIOB BTiall,JilH: 3aMeplllJ1X pMcpTOB - reHeTJ1"!eCKJ1 CB.H3aHHbiX C pac-CTyTiaHMeM OKeaHa, K KOTOpbiM npMHall,Jie:lli:aT TJ1TIJ1q-Hbie aBJiaKoreHhi J1 J1MnaKToreHoB - reHeT'JilqecKM CB.H3aHHbiX CO CTOJIKHOBeHJ1eM KOHTJ1HeHT'OB. IlpOBe-ll,eHHbiJ1: aHaJIJ13 TIOKa3aJI O,D;HaKO, qTO TJ1TIJ1qHbie aBJia-KOTeHbi CB.H3aHbi He C ,paCCTyTiaHJ1eM OKeaHa, HO CKO-pee CO CTOJIKHOBeHMeM KOHTMHeHTOB. TaK qTo TIOH.HTJ1e J1MTiaKTOTeH .HBJI.HeTC.H CJ1HOHJ1.MOM TIOH.HTJ1.H aBJiaKoren. AnaJIM3 TIOl.J..TBepl.J..MJI TaK:me npaBMJrbHOCTb Bhill,eJienM.H aBJiaKOTeHOBOM CTall,J1J1, KaK uaqaJibHOM CTall,J1J1 pa3-BJ1TJ1.H TIJiaTcpOpM. 3Ta CTall,M.H, Bbil1,€JI.HeMa.H B pa3BJ1-TJ1J1 3TIJ1-TOTJ1MKOM TIJiaTcpOpMbi, na6JIIOll,aeTC.H TaK:me B pa3BJ1TJ1J1 ll.PYTJ1X TIJiaTcpOpM: aJihTIJ.1:i1:CKOM, 3TIJ1--BapMCIJ;J1MCKOM M 3nM-KaJiell,OHCKO:i1:. MaKCMMaJibHa.H J1HT€HCJ1BHOCTb npo~eCCOB Be,D;yJ::qJ1X K 05pa30BaHJ1J1 3aMepllll1X pl1cpTOB COOTBeTCTBYeT' nepl10l.J..Y paCCTpy-naHJ1.H oKeaHa, HanpMMep ATJianTMqecKoro.
PoJib aBJiaKorenoB B pa3BJ1TJ1J1 nJiaTcpopM CB.H3ana npe:mll,e Bcero c o5pa3oBanMeM ocall,OqHoro noKpoBa. C Oll,HOM CTOpOHbi 3TO CB.H3aHO C perMOHaJihHOM J130CTa-TJ1qeCKOM peaK~J1eM Ha Bee OCall,KOB 3aTIOJIH.HIOJ::qJ1X BTial.J..MHY, Bbi3hiBarorn;e:i1: o6pa30BaHMe 3JiaCTJ1qHoro J1JIJ1 BJ1CK03JiaCTJ1quoro nporM6a JIMToccpepbi J1 no 3To:i1: npJ1qJ1He - ll,enpecCJ1J1 npoT.HrMBaroJ::qe:iic.H ll,aJieKo 3a 5eperM Bnall,J1Hbr (nepexoll, co cTall,MM Bna,n;l1Hbi B cTa-l.J..MIO npGrJ15a TO eCTb CJ1HeKJIJ13a). C ,n;pyro:i1: CTOpOHbi 3TO CB.H3aHO C yBeJIJ1qeuJ1eM BTia,JJ;J1Hbi B ,JJ;JIJ1HY, qTO Bbi3biBaeT OTeeqenMe '-IaCTeM TIJiaTcpOpMbi OT J1X TJiaB-HOM MaCChi 3oHaMM rJiy5oKMx 5eperOBhrx pa3JIOMOB, orpauJ1qJ1BaiOJ::ql1X 3TJ1 Bna,n;J1Hbr.
JAN KUTEK
---
.
-
..
~-.-..
-
.
-·
-:
=--:--:--:
·I
Uniwers:ytet WaTs.zawskiCECHY SZCZEGOLNE POLSKIEJ CZF;SCI BASENU SRODKO\VOEUROPEJSKIEGO
Bas·en p6lnocno~za,chodnio-eUI"Opejski, albo srod-kowoeuropejski, o tr6j.k&tnym zarysie, rozci&ga si~ od Polski az po IQibszar Morza P6lnocnego. Hasen ten, kt6ry rozwijal si~ w permie, mez·ozoiku i kenoz·oiku, o;raniczony jest w przyblizeniu od pO:bnocnego wscho-du lini& Tornquista-Tei'sseyre'a, od p6lnocnego zacho-du brytyjsko-skandynawskimi kaledonidami, a od po-ludnia na og6l srodkowoeurope}skimi,
epigeosynkli-U:K!D 551.248 :551.83/.88(4~8-924.3)
nalymi waryscydami. Sedymentacja zwi&zana z o-mawianym basenem wykraczala j.edna'k niejednokrot-nie poza tak nakreslone ramy. Obszar, ·zaj~ty ·przez rozwazany basen bywa wyr6Zniany w nieco innych kategoriach poj~c'iowy,ch, jako platforma, plyta lub megasynekliza srodk,owoeuropejska {2); w objasnie-niach do ostatniej wersji Mi~dzynar1odowej mapy tek-tonicz:nej Eur,opy stos.owane jest okreslenie ,plyta
srodkowoeuropejska'' (12). Dlatego z dw6ch
nasuwa-jqcych si~ u:i.azw: basen
p6lnocno-zachodnio-europej-ski lub basen srodkowoeuropejp6lnocno-zachodnio-europej-ski - uzywac b~
dziemy · w dalszych r·ozwa·zaniach tej o.statniej. ·
Rozw6j ba·senu srodkowoeuropejskie:go byl
przed-mi·otem szer.egu syntetycznych publikaejri P. Zieglera
(14, 15, 16), a takze opulblikowanej w P!ols·ce pracy
W. Pozaryskiego (9); wszystkie te pUJblikacje zawi·
e-rajq zestawienia .obfitej lite:ratury przedmiotu. Z te-go powordu, rezygnujqc z omawiania rozwoju calete-go
tego basenu, ogranirczymy si~ do uwypuklenia
pew-nych os.abliwosci .prolskiej ez~sci basenu
srodkowoeu-ropej'ski.ego, .odr6z.niajqcych t~ ·cz~sc basenu od jeg·o
bardziej ·zachodnkh cz~sci. Ze wzgl~du na
ograni-czo:ne rozmiary niniejszego artykulu zrezygnowac
musimy ze wzh01ga•cenia go ilustracjami. Z tego
sa-mega powodu zna.cznemu ogra.nkzeniu ul·ergla Hsta
cytowanych rpublrikacj:i.
Na po•czqtku mozna zauwazyc, ze jedynie na
ob-szarze P·oLski basen srodkowoeuropejski styka si~ z
alpejrSrkq strefq faldowq, a mianowicie ·z Karpatami.
Podczas swego r.ozwoju basen ten bywal
kHkakrot-nie oddzielony od karpackiej Tetydy wypi~trzonq
strefq metakarpackq. W takich sytuacjach, na
przy-klad w Hasie, na olbszarz·e Polsk•i znajdowalo si~
·slepe zalkoii.czenie basenu srodkowoeuro:pejskiego.
Kilkakrotni·e jednak rbasen srodmowoeuropejski
u-zyskiwal polq,ezenie z morz,em karpackim, co mialo
m.·in. swoje konsekwencje ·biogeografkzne (znaczny
udzial alpejskich skladnik6w tfaunirstycznych i
flo:ry-sty·cznyrch w wapieniu muszlowym G6rnego Slqska i
G6r Swi~tokrzyskich, submediterraii.ski charakter
faun amonitowych tprzewazajqcej cz~~sci oksf.ordu ·i
kimerydu na przedpolu polskich Kar·pat, itd.).
Roz-w:azane polqczenia mialy jednakze takze wplyw na sedymentacj~, sz.czeg6lnie w p6znej jurze. W wyniku
silnego rpogrqzenia streiy metakarpackiej obszar
Pol-ski przeobrazil s·i~ w6wczas w p6lnocny szelf
Tety-dy, ·CO uwarunkrowalo powstanie na •zna.cznych
prze-strzeniach poludniowej 'i sr.odk·owej Polski kilkuset
-metroWego pokladu skal w~glanowych, rozwini~ty•ch
w rfacji gqbkowej. Silny rozw6j tej litofacji jest
pol-skq osobliwosoiq basenu sr·odkowoeuropejskiego. Pod
wzgl~dem nast~pstwa facjalnego platformowych •
o-sad6w g6rnojurajskich, znaczna cz~sc obszaru Polski
wylka:vuje ana:lo~ie ·do rporlJUJdni·OIWJ'1Ch .RFN, 1g6r
Ju-ra i poludni·owej ·cz~sc·i Basenu Paryskiego.
Kolejriq osobl'iwosciq jest to, ze tylko na
obsza-rze Polski, na ws.ch6d rod Zagl~bia G6rnoslqskiego,
ba'sen srodkowoeuropejski ni·e jest ograniczony
bez-spornymi, epi'geosynklrinalny.mi waryscydami. Na
mar-gin:es'i·e mozna wyraziC tu 10pini~, z·e obs·zar ten
roz-wijal si~ w niewqtpliwych warunkach ·
geosynklinal-nyrch jeszcze w scislym cyklu bajkalskim. ogr
ani-czonym tu fazq rzesz·ow!skq {11). W najp6Zniejszym
prekambrze i ·paleozoiku obszar ten nie wykazuie juz
j-ednak pelnych zdecydowanych cech ·
geosynkJinal-nego r.ozwoju. Mozna tu wskazac na dekawq analr
o-gi~; prz.ejawiajqCq si~ w tym, ze fazie rzeszowskiej
w przyblrizeniu odpoW'iada na starei platformie
wscho-dniroeuropejskiej przejscie od stadium rozwoju
ry-fejskich aulakogen6w do
wendyjsko-paleozoiczno-..;mezozookznego stadium rozwoju synekliz.
DotkniE;te tu, bardz.o kontr.owersyine zagadnienia
rrie majq jednak istotnego znaczenia dla naszych
dal-szych rozwaz.aii.. Istotne je!st natomi.ast swoiste
za-chowanie s'ie wspomnianego obszaru poludni·
owo--wschodniej Polski w cyklu alpeiski.m. W permie, a nawet jeszcze we wczesnym triasie dose znaczne
cz~sci tego obszaru nie ul.egly wiekszemu
pogrqze-niu, 'POmimo 'iz w tym samym cza'sie po~rqzenin
u-Jegly pewne, na og6l brzezne partie
epigeosynklinal-nych waryscyd6w, np. na obszarze Polskri w strefie
monokliny przedsudeckiei. P.ewnej .analogii. teg.o
zj.a-wiska moi:na dopatrzyc si~ w rozwoiu orzestrz.ennym
sedymentacji neogeii.skiei na obszarze .P.oltski (z
wv-jatkiem, oezy'wisde, osad6w neogeii.skich r·owu
przed-g6rsk'iego Karpat). Si·Inemu poe:razeniu oodlega'1:
na-tomiast obszar poludniowo-wschodniei Polski
'"'r
ju-rze. pocz:vnaiac od ·p6Zne~o do•ggeru d. w o6Znej
kre-dzie. W konsekwencii bruzda polsko-duii.ska. i jei
zaakcentowana uskokami osiowa cz~sc, aulakroe:en
sr6dpolski, rozwin~ly 1si~ takze na obs·zarze poluq,
140
niowo-wschodniej Polski. Nadmiernic mozna, ze
au-lakogen ten jest j·edynym duzym rowem tektonicznym
basenu SDO'dkowoeur-opejskiego, dochodzq'Cym do
brze-gu platf.ormy, czyli jedynym rowem skosnym.
Mozna z k·olei zauwazyc, ze polska cz~~sc basenu
srodkowoeuropejskiego byla jego dose ciasnym
za-kq tkiem. W ·lmnsekwencji r6wnolegla do Hnii
Torn-quista-Teisseyre'a bruzda polsko-dunsk.a, o r·
ozciqg-losci NW-SE, zajmuje niemal calq polskq cz~sc
base-nu srodkowoeuro·pejskiego. Z tym z kolei wiqze si~
podporzqdkowa:nie kierunkowi NW-SE rozwoju
stru-kturalnego polsk'iej :cz~sd basenu
srodkowoeuropej-skiego w mezozoiku, az po faz~ laramijskq wlqcznie.
Ta'kiego rprzemoznego znaczenia WSipomnianego
tren-du strukturarlneg·o nie obserwuje ·si~ juz w 'bardziej
zachodnich cz~sdach basenu.
Na obszarze Nizu Polskieg.o zbie.ga .si~ szereg osi
dep.Desyjnych jednostek tekbonkzny·ch, a miarnowicie
generalnie r6wnoleZ.nikowa o·s basenu
srodkowoeuro-pejskieg·o, os bruzdy duii.sko-polskiej i aulakorgenu
sr6dpolskiego, OS depresji ·podlaskiej i 00 syneklizy
perybaltyckiej. Tym zapewne nalezy tlumaczyc fakt,
iz strefa naj·silniejszej surbsydencji polo2Jona byla w
p6inym permie i mez.ozroiku .stale na obszarze
kuja-wsko-pomorskim. ·
Polska cz~sc basenu srodkowoeurnpejskiego · byla
-z kolei obr-ze-z.ona -z kilku stron ro-zleglymi,
potencjal-nymi robszarami :hodlowymi materialu
terrygenicz-nego, a mianrowide r.ozleglq starq platformq
wscho-drnioeurqpe.jlsrkq a Masywem Czes1kirrn, a ,pr.zeoz rpewien
cz.as takze strefCJ: podloza f'Uszu karpa•ckiego. BaTdziej
zachodnie cz~sci basenu ·srodk·owoeuropejs'k,i-ego byly
pod tym wzgl~dem w .nie tak uprzywilejowanej
pozy-cji. KJonsekwencje tego zaznaczyly ~s'i~ zwlaszcza w
jurze i wczesnej kredzie (14). INa orbszarz.e RFN,
Ho-landii ,i w poludniowej cz~sci ob'szaru Morza
P6lnoc-nego osady jury. i rdolnej kredy wyksztalco.ne Sq
gl6-wnie w postaci rasad6w ilasto-rpargiistych, przy skro-mnym udzirale osa'd6w piaszczystych. Z punktu wi-dzenia geologii naftowej oznacza to obfitosc skal u-szczelniajqcy.ch i niedostatek skal zbior.nikowy·ch. W
pols:k·iej cz~sci basenu srodkowoeuropejskieg·o udzial
osad6w pia.szczystych w prolfi1ach jury i kredy
dol-nej jest zdecydowanie wi~k:szy. Najsilniej zaznacza
si~ kontrasf mi~dzy por6wnywanymi. cz~sciami base:..
nu w liasie i wyzszej dolnej kredzie (barremie-al-bie).
Vv permie ·i triasie caly rabszaT basenu
srodkowo-europejskieg·o rozwijal s·i~ pod wieloma wzgledami
w podobny spos6b. Przejawia si~ to m.in. w
iden-tJ71czny,m, na ·O!bszarze :o:d Po1slki rpo .Morze P6l1nocne,
nast~pstwie formacji ·osadowych, a mia.nowicie
czer-wonego spqgowca, ·cechsztynu i po:sz.czeg6lnych ·ogniw
litoslratygra'ficznych triasu. Na znac?nych obszarach
wyr6zniac mozna m.in. te ·same jednostk·i niskiego
szczebla, iak np. trzy -czE;sci wapienia muszJ.owego,
alba, w obr~bi'e kajpru, ilo1w~gle lub pia.skowiec
trz-cinowy. W podobny tez spo-s6b przejawialy ·si~ ru-:
chy sta·r·okimeryj-skie na 1pogra:niczu triasu i jury.
Wypi~·trzaly ·one z reguly obrzeza basenu srodkowo-eur:opejskiego, nie powodujqc drastycznych
przemie-szczeii. ·eentr6w subsydencji i sedymentacji w jego
oibr~bie .
Istotne r6znice w rozwoju pm6wnywalnych cz~sci
basenu srordkowoeu'ropejskieg·o zazna.czyly sri~ w
ju-rze i wczesrnej kredzie. Nie b~dziemy tu iu7:
powra-cac dro r6znic, zaznaczajqcych si~ w wyksztalce.niu
li-tologkznym osad6w jury i do1nej .kredy.
:Podeimie-my natomi.ast zagadnienia, wiqZqCe si~ z
odmien-. nvm pod pewnvmi wzgledami r·O'zwoiem
tekton'icz-nym por6wnywalnych czesci basenu w iurze, a 'Zwla-szcza p6·"nej jurze i we wczesnej kredzie.
Alllakogen sr6dpo1ski znajduje SWOl
odpowied-nik w ·por6wnywalnym pod wzgledem wielkosci
cen-tra:Jnym systemie row6w Morza P6lnocnego, obejmu-jacym r6w Viking i graben centralny (14, 15. 16).
System tych row6w r6wniez zaczal rozwijac si~ w
p6znym permie. \N .iurz·e powstaly jednak w za
-chodnich czesciach basenu srodkowoeuropejskie~·O
no-We, dos6 duze TOWY, og-raniczone dwustronnie lub ie-rlnostronnie uskokami. Za przyklad moga sluzyc:
du-zy ba.sen do·lnosaksoii.ski {1), 0 dlugosd 250 km. i
i na pobli'sk,im iQbszarze Morza P6lnocnergo (r6w za-chodnioniderlandzki, r6w srodkowoniderlandzki, r6w
Br.oad Fourteens). Rowy te powstaly na przelomie
srodkowej i p6inej jury lub w oksfordzie .i wyodr~b'
nialy si~ w p6inej jurze i wczesnej kredzie. Rowy te
podporzq,dkowane byly innemu pla:nowi
strukturalne-mu, anizeli rozwijajq,.oe si~ uprzednio na tych
sa-my.ch obszara,ch drobne Dowy permsko-triasowe. Z
kolei wspomni,wne r.owy rozwin~ly si~ na obszarze,
kt6ry w permie i triasie stanowil poludniowy sklon
basenu srodkowoeuDopejskiego. Nast~pnie w tej cz~
sci RFN, kt6Ta w permie i triasie byla obszarem
najsilniejszej subsydencji, wyksztalcil si~ n:a
poczq,t-ku p6z1rwj jury p['O!g P'o1mpeclkiego, IPrakrt;ylcznie
poz-bawiony osadow g6rnej jury i miejs,cami tylko
po-kryty przedalbskimi O'sadami 'kredy dolnej.
Og6lnie mozna ,powiedz•iec, ze w zachodnich cz~s
ciach basenu srodk·owoeuropejskiego, polozony.ch na
obszarze Morza P6lnoonego, Holandii i RFN, p6ino-jurajskie i wczesnokredowe ruchy tektoniczne
prze-jawily si~ zna;cznie silniej, anizeli w pollskiej cz~sci
basenu. Przejawi1a si~ to m.·in. w tym, ze poza
ob-szarami row6w, w znacznych cz~sciach 'basenu
sTod-kowoeunopejskieg·o, w poludniowej cz~soi Morza
P6l:-noonego ,oraz na obszarze RFN i Holandii nie wystE.~
pujq, osady g6nnej jury, a 'CZ~sto :i wczesniejszej jury
(1, 5, 14, 1'5, 16). Z tq, sytuacjq, wyraznie kontrastuje g<rulbosc i rozleglosc pokrywy g6rnojurajskiej na
ob-szane Polski. Kolejna T6znica przejawia si~ w
sil-nym pogrq,zaniu den row6w tektonk'znych w
zachod-niej cz~soi hasenu srodkowoeuropejskiego. Dobrym
przykladem pod tym wzgl~em jest basen
dolnosak-soilski (1). Na ·ObsZJarze tym osady permu i
mezo-zoiku osiq,.g1n~l:y mniejszq, maksymalnq, miq,zszosc,
ani-zeli na Nizu P·olskim. Natomiast ,osady g6rnej jury i
dolnej kredy osiq,gn~ly miq,zsz.osc ok. 4000 m, czyli
przeszl,o dwukrotnie wi~kszq,, ani.zeH na obszarze
Polski.
Jeszcze bardziej drasty·czne r6znke zaznaczajq, si~
w przypadku miq,zszosci poszczeg6lny.ch 'Pi~ter. W
ba-senie dolnosaksonskim osady kimerydu osiq,gn~l:y
maksymalnq, miq,zszosc .ok. 1100 m, osady porUandu
ok. 1600 m, a osady weldu, w przybhzeniu
ber-i.askie-go wieku, ·Ok. 600 m. Na tle tak silnego pogrq,zania
basenu dolnosaksonskiego zrozumiale .staje si~ to,
iz pod koniec jury wyksztalcil:y s·i~ w jego obr~bie
synsedymentacyjne struktury, typu zr~o-antyklin, o·
amplitudzie ponad 1500 m. In.nego dobrego przykl:adu
dostar.cza r6w Vibng, gdzie intensywna,
niekompen-·sowana subsyderncja do.prowadzila do .powstania
blo-kowego reliefu dna morskieg,o o amp1itudzie 2-3 km
(15).
Innq, ,charakterystyeznq, .cechq,, kt6rq, wykazujq, na
og6l: rowy tekt·onic"zne zachodniej cz~·soi basenu
srod-kowoeuropejskiego, jest ich wyrainy kontrast wzlgl~
dem ich wypi~trzany·ch obrzezy. Cz~sto osady kredy
do1nej, w szczeg6lnie wielu przy:padkach osady jury
g6rnej, a niekiedy i starsze osady nie wykraczajq,
poza obr~b row6w. !Nierzadko rozprzest,rzenienie
osa-d6w ograniczone jest uskokami obrzezajq,cymi rowy.
W krafwowych przypadkach, w basenie
dolnosaks.on-skim oraz w grabenie ·centra,lnym i w row,ie Viking
na obszarze M10rza P61nocnego, osady ·O mia,zsz.osci
kilku tysi~cy metr6w, z'l:oz,one w dbr~bi;e row6w, nie
znajdujq, swoich stratygrafkznych odpowie'dnik6w w
o':Jr~bie wy:pi~trz.onych obrzezy r·ow6w.
Pod rozwazanym wzgl~dem wyrazne r6znice
za-znaczajq, si~ na obszarz.e P·olski. Z jednej stro.ny, przy
znaczny.ch lq,czny,ch rozmiarach subsydencji
perm-sko-,meziOz·oicznej, mniej-sze rozmiary miala tu
pook-s.fordzka subsydencja p6znojur.ajska .i
wczesnokre-dowa. Wyrazne 'r6z,nice przejawiajq, si~ takze w
r.oz-woju aulakogenu sr6dpo1skiego. R6znice te dobrze obrazuje stwierdzenie, ze .aulakogen ten stanowil
o-siowq,, zaakcentow,anq, uskokami cz~sc zna•cznie
szer-szej bruzdy polsk·o-dunskiej. Przejawia si~ to w tym,
ze poszczeg6lne IPef'm•skie i meZ'OzoicZine ogniwa
stra-tygraficzne, uzyskujq,ce maksymalnq, miq,zszosc w
o-br~bie aul.akogenu sr6dpolskiego, wykraczajq, jednak
poza jego obr~b, wykazU'jq,c stopni.owy spadek
miq,z-szQsci w miar~ odda1an:1a si~ od aulakogenu. Sq, od
tej regul:y wprawdzie pewne wyjq,tki. Na przykl:ad
r,ozprzestrzenienie osad6w liasu, a po cz~sc.i i
dogge-ru, zlozonych w kuj.awskiej cz~sci aulakogenu
sr6d-polskiego, ograniczone jest od zachodu przez garb
wielkopolski (3). Z kolei na p6l:nocnoswi~tokrzyskim
odcinku aulakogenu ostro odgranicwne jest rozprze:..
strzeni·enie osad6w liasu w stosunku do
wymesio-nego pod6wczas obszaru lubelski,eg·o (10). NJe
po-mniejszajq,·c znaczenia takich przypadk6w, moi.na
je-dnak nadal uwypuklac fakt, ze kontr.ast aulakogenu
sr6dpolskiego wzgl~dem jego ,obrzezy jest
niepomier-nie mniepomier-niejszy, niz to rna miejsce w przypadku row6w
tektonicznych zachodniej cz~sci basenu :
smdkowoeu-ropejskiego. Mozna dodac, ze wobe2 naszkioowanej
·powyzej .sytuacji, nie zaznacza ·si~ na obszarze
bruz-dy .polsko-dunskiej wyrazne ·przejscie od stadium
aulako.genu do ·stadium .syneklizy. Znacznie
doklad-niej mozna oddac rzeczywistosc geologicznq,
stwier-dzeniem, ze aulako:gen srodk·OW01po1sk·i rozwijal . si~
jako · osriowa cz~sc bruzdy polsk.o-dunskiej, majq,cej
charakter wydl:uzonej syneklizy.
Kr6tko nadmienic trzeba, ze osady trzeciorz~dowe,
osiq,gajq,ce na Nizu Polskim par~s,et metr6w
miq,z-szosci, grU\biejq stopniowo na obszarze p6lnocnych
Niemiec, by .osiqgnq,c na obszarze Morza P6l:nocneg·o
miq,zszosc 3500 m {14, 15, 16). Na tym ostatni:m
ob-szarze osady trzedorz~du tworzq, regular:nq, ·synekliz~,
kt6rej os doklad:nie odpowiada os.i
permsko-mezo-Z•Oi·cznego, centralnego systemu r·ow6w Morza
P5l-nocnego. Tym samym obsza·r Morza P6lnocnego
do-s•taPcza jeidlneg.o z natj[pi~lkmiejlszy,ch !PfiZYkl:ad6w
IPrzejiS-cia od stadium aulakogenu do stadium ~syneklizy.
Na .koniec poruszymy jeszcze kr6tko trzy, bardziej szczeg6lorwe zwgadnienia.
W ·dbr~bie rowu Viking wyst~pujq, wielkie,
rota-cyjnie przechylo.ne bloki uskokowe, o ampl,itu::izie do
1-2 km (15). Z ni.mi wl:asnie zwiq,zane sq,
g·igan-tyczne 'Zloza r,opy naftowej na obszarze Morza
P6l-nocnego. Rozw6j analogicznych blo1k6w uskokowych
w obr~bie ba1senu dolnosaksonskieg.o mozna
stwd.er-dzic w tych jego cz~sc:ia·ch, kt6rych budow'a nie
ule-gl:a nadmier:nym modyfiikacjom w wyniku
haloki-nezy i inwersj,i tektoni,cznej (1). T·ego r·odzaju
prze-chylone bloki pospolite sq, na obszara,ch, kt6rych
rozw6j tektoniczny przebiegal w dystensyjnym
re-zimie tektonicznym.
len
obecnosc stwierdza si~ m. in.w dolinach ryftowy.ch, al!bo na dnie poszerzajq,cy,ch
si~ cz~sci ocean6w i m6rz margrinalny·ch. R.ozw6j
takich iblok6w zaznacza si~ takze we wczesnych
sta-dia·ch rozwoju geosynklin. Analogicznie przechylone
bloki, ale o mniejs·zych Tozmiarach, wyst~pujq,
r6w-niez na obszarz.e Polski, m. in. w obr~bie monokHny
slq,sk·o-krak·OWISkiej. Nie stwierdza si~ jedna:k ich
obecnosci w obr~bie pokrywy ·
cechsztynsko-mezo-zokz:nej znacznej .cz~sci Ni·zu p,olskiego, a m. in. w
obr~bie 1anty:klinorium kujawsko-pomorskieg.o.
Anty-klinorium to :powstalo Za'S W wyniku inweTSji
tekto-nkznej aulako,genu sr6dpolskiego, kt6remu mozna przypisac dystensyjny rozw6j tektoniczny.
Dobrego wytl:umaczenia takieg,o ~stanu rzeczy
do-stal'czajq, r·OWY obszaru Morza .P6lnoc.neg.o. Nastq,pil
tu ten sz.czE;sliwy zhieg ·okohcznosd, ze r6w Viking,
cal:kowide niemal poz'bawiony s,oli cechS'ztynu, nie
wykazuje przejaw6w halokinezy i nie ulegl: inwersji
tektonkznej. Zast~pujq,cy go 1po .biegu graben
cen-tralny lbyl juz miejscem inteYllsywnej ha:lokinezy, z
tym ze jego 'polnocna cz~sc, w przeciwienstwie de
cz~sci poludniowej, nie ulegla inwersji tektonicznej.
Wspomniane wielkie, przechylone blok·i uskok·owe
wyrainie zazna,czajq, si~ w 1buldowie .r{J1WU v,iikinJg.
W p6lnocnej ·cz~s.ci grRJbenu .centralnego rotacja
blo-k6w podloza nie znajduje juz swego wyrainego
od-bicia w ukladzie struktura 'nym ,osad6w
mezozoiez-nych, wyst~pujq,cych powyzej ·soU •cechsztynskich ,(15).
Prz.ekr:oje zas 'Przez osady permsko-mezozoiczne
po-ludniowej cz~sci gra:benu centralnego (6), do-tkni~tej
za·r6wno halokinezq,, jak .i inwersjq, tektonicz.nq,,
wy-kazujq, kombinacj~ struktur 1solnych i la,godnych na
og6l form antykl·inalny.ch ·i wykazujq, uderzajq,.ce
po-dobienstwo do przekroj6w przez pokryw~
cechsztyn-sko-mezozoicznq, Nizu Polskiego.
Na tle 'powyzszych dany.ch por6wnawczy·ch mozna
przy1pisac rot,acyj.ny charakter przemieszczeniom
wie-lu blok6w .gl:~bszego podloza, kt6rych obecnosc na
obszarze Nizu Polskieg.o Zlnajduje swq, dokumentacj~
w nagl:y·ch zmianach .miq,zszosci osad6w
mezozoicz-nych (8). Chociaz tego rodzaju ruchy blok6w podloza nie znajdujq, swego prostego odbida w nadsolnym
nadkladzie osadowym, maja, one ·O tyle ,istotne
zna-czenie, :iz ·posrednio przyczyniaja, si~ do rozwoju w tym nadkladzie synsedymenta•cyjnych w znacznej mierze struktur tektonicznych.
Kolejne za:gadnienie wia,ze si~ z hal·akineza,. Prze-jawila s·i~ ona w obr~bie basenu
srodkowoeuropej-skiego, sH1niej w p6lnocnej ·cz~sei RFN :i w przyleglej
cz~sc:i Morza P6lnocnego, anizeli na Nizu Polsk.im.
Odpowirednie r6znice wyraz•aja, si~ w tym, ze w wy-mieni.onych za·chodnkh .obszara.ch wyst~puja, niemal wyla,·cznie przebijaja,ce si~ ·przez nadklad osadowy slupy i gTZebienie solne (7), :gdy na ·Oibszarze Nizu Polski·ego zna.czna .cz~sc struktur 1solnych to .struktuTy nie przebijaja,ce si~ (4). Wymi·enione r6znke znajduja, swe wytlumaczenie w tym, ze na obszarze HFN
i przyleglej cz~sci Morza P6lnocnego po'Za salami cechsztynu utwo:rzyl si~ kilometr.owy poklad s.oli czerwonego s:pa,gowca, a sole kamienne o mniejszym zna·czeniu wyst~·puja, 1ponadto w obr~bie retu, srod-kowe1go wa.pienia muszlowego ·i kajpru (13).
Kofl.cza,.c na:sz·e ·rozwazania, mozna stwierdzic, ze inwersja tektonkzna aulako1g·enu ·sr6dpol,ski·ego ·i po-wstanie antyklinorium sr6dpolskiego jest przede wszystkim ef.~ktem laramijskich ruch6w tektonicz-ny.ch (4); udzial wczesniejszych, sr6dp6znokredowych ruch6w tektonicznych w tym procesie lbyl wyraznie slaJbszy. Natomiast w przypadku ·inwersj.i niekt6rych row6w tekt·onicznych zachodniej cz~sci lbasenu srod-kowoeuropejskiego zna·czenie ruch6w subhercynskich nie us't~'puje zn.a.czeniu ruch6w laramijskioch. Doty-.
czy to ,sz.cz·e:g6l:nie lbasenu dolnosaksonskiego, kt6rego imwersj:a tektonic'zna spawodowala powsta:nie tekt.o-.
genu dolnosaksonsk:ieg.o. W zwia,zku z silnym udz:
ia-lem Tuch6w sUJbhercynskich w tym proces.ie tekto-nicznym, niezgodne ulozenie osad6w santonu lub kHmpanu .na r6zny.ch starszych osadach obserwuje
si~ na znacznych obszarach w lbrzeznych strefach
wspomnianego tektogenu (1).
LITERATURA
1. B o i g k H. - Gedankett zur Entwicklung des Niedersachsischen Tektoge:ns. Geol. Jb. 1968, 85. 2. Chain W. J. - Re:gionalnaja gieotieM:onika. Wniealpiejskaja Ewropa i 'Zapadnaja A·zija. Nie-dra 1977. Moslk:wa.
3. D ad 1 e z R., F r an .c z y k M. - Znaczenie pale· o-lgeograf.iczne i paleotekton'iczne garbu wielkopol-skiego w eza:sie jury do1nej. Biul. Inst. Geol. 1976 nr 295.
4. Dad 1 e z R., Marek S. - General Outline of the TectoniC's •of the Zechstein-Mesozoic Com-plex in Central and Northwestern Poland. Ibi-dem 1974, 274.
5. Hey 1b rock P. - Explanation to tectonic maps of the Netherlands. Geol. en Mijnb. 1974, 53 (2). 6. Hey b r :0 c tk .P. '-- On 1the Str.uc.ture of the Dutch Part of the Central North Sea Graben. Petroleum and the Continental Shelf ·Of North--W.est Europe {ed. A. W. Woodland). Applied Science Publ. 1975, Barking.
7. Jar it z W. - Zur Entstehung der Salzstrukturen Nordwestdeutschlands. Geol. Jb. Reihe A, 1973, 10.
8. Marek S., Z nos k o J. - Tektonika Kujaw. ·
Kwart. geol. 1972 nr 1.
9. Po z a r y ski W. ~ Pozycja tektoniczna Polski w swietle wynik6w badan Morza P6lnocnego. Prz. geol. 1975 nr 12.
10. Po z a r y ski W. - Og6lna charakterystyka
me-·zoz·oiku swi~tokrzy1skiego. Przewodnik XL VIII Zjazdu PTG, Wyd. Geol. 1976.
11. Po ·z a r y ski W., T ·Om c z y k H. - Assyntian Orogen in South-East Poland. Biul. Inst. Geol.
1968 nr 237.
12. Tiektonika Ewropy ·i smieznych oblastiej. Nauka 1978, Moskwa.
13. T ·rush e i m F. - Zur Bildung der Salzlager im Rotliegenden und Mesozoikum Mitte'europas. Beih. geol. Jb. 1971, 112.
14. Z i ·e g 1 e r P. - The geological eVlolution of the North Sea area in the tectonic framework 'D.f
142
North-western Europe. Noroges geol. Undersok. 1975, 316.
15. Z i e g l e r P. -,- Geology and hydrocarbon pro-vinces of the North Sea. Geol. J·ournal, 1977, 1 (1). 16. Z i e g 1 e r P. - North-western Europe: tectonics
and basin devel1opment. Geol. en Mijnb. 1978, 57 (4).
SUMMARY
In South-Eastern .Poland, the Central European ba·sin .(9, 1'4, 15, 16) is not bordered ·by
ep1geosyncli-. nal Variscides, but by the Carpathian fold belt; in the Meso,zoioc, conneotion had been eSttafl:xli:shed
inter-,m1tlt·ent~y be,t,ween thatt ba,sin GJ.1n1d .the Car;pa,thian
Tethys. Sedimentary materia·l waiS delivered to the Polish part of the Central European basin from lar,ge areas '(the East European plaUorm, the
sub-·st,ra,te o·f the Ca[':pa;thian tlyts;ch, the Bohemian mas,sLf). In the 1Pol·ish L·owland, there meet the axi.s of several ·subsiding tectonic units (the Central-Euro-pean basin, the Danish ... Polish furrow, the Podlasie depression, the peri-Baltic syneclise). In ·consequence, ther·e occur in Poland extensive ·carbonate sediments of the Upper Jurassic sponge ,facies; there i·s a large proportion 10.f sands ·in the Jurassic and Cretaceous sections (particularly in the L·ower Jurassic and upper Lower Creta,ceous); and a depocenter persisted in the region of Kujawy and Pomerania from the Late P·ermian till the end of the Cretaceous time. The tect,onic development of the PoUsh part of the Central European !basin was largely ·controlled by tectonic lines ·parallel to the Teisseyre - Tornquist
line ex:tendin,g NIW -SE.
During the Late Jurassic and Early Cretaceous, the differentiated vertical tectonic movements were not so strong in Poland as in the western parts of the Central European basin. In general, there was not ·such a marked contrast between the Mid--Polish aula.cO)gene and its. borders as it is the case with the Viking Graben and Centra,l Graben of the North Sea {14-16), the gralbens in the Netherlands
(5) and the L·ower 1Saxony Basin ;(1). With the exep-tion of some intermittent peri·ods, the ·Mid-Polish aulacogene developed as a axial, fault-aocentuated part of the broader Danish-.Poli.sh furrow '(syneclise).
Translated by the author
PE310ME
B IOrO-BOCTO"'IHOi1: IloJibiiie ~eHTpaJibHOeBporrei1cKMi1 6accei1H (9, 14, 15, 16) He 6biJI OKaMMJieH 3ITJ.ITeOCJ.1H-KJIJ.1HaJibHbiMJ.1 BapJ.1C~J.1)J;aMJ.1, HO COITpJ1KacaJICH C Kap-ITaTCKOM CKJia,n;"'IaTOi1: 30HOM (a paHbiiie IjeCKOJibKO pa3 c KaprraTcKoi1: TeTH,n;~ot1:). IlOJibCKaH -qacTb 6accei1-Ha 6biJia OKpy:m:eHa IIIJ1p0KJ.1MJ.1 06JiaCTHMJ.1 IT.J.1TaHJ.1H (BO-CTO"'IHO-eBpOrrei1:CKaH ITJiaTcpOpMa, OCHOBaHHe KaprraT-CK·OrO cpJIHIIIa, "'IeiiiCKJ.1i1: MaccMB). Ha IloJibCKOi1: HM3-MeHHOCTJ1 CXO,IJ;HTCH OC'J1 pH,n;a ,n;enpeCCJ.1BHbiX TeKTOHJ.1-"'I.eCKJ.1X e,n;MHM~ (rJiammro ~eHTpaJibHOeBporrei1cKoro 6accei1:Ha, ITOJibCKO-,n;aTCKOM 60p03,1J;bl, ITO,IJ;JIHCKOM ,n;e-rrpeCCJ1J.1, rrpli16aJIT:vri1:cKoro CJ.1HeKJIJ.13a). B pe3y JihTaTe, B ITOJibCKOM "'IaCTJ.1 ~eHTpaJibHOeBporrei1:CKOr·O 6accei1:Ha Haxo,n;HTCH MOID;Hbre BepxHeiOpCKMe (rrpe:m:,n;e Bcero OKCcpop,n;CKJ.1e) Kap60HaTHbie Oca,n;KJ.1 ry6KOBOM cpa~MJ1; B rrpe,n;eJiaX IOpCKOT•O J.1 Hlil:m:HeMeJIOBOrO rrepMO,IJ;OB
(o·co6eHHO B Jiei1:ace M rro3,n;HeM HM:m:HeM MeJie)
Haxo-,n;HTCH 60JibiiiOe KOJilil"'IeCTBO rrec"'IaHbiX oca,n;KOB. TeK-TOHM"'IecKoe pa3Bli1THe noJibCKOi1: -qacT:vr 6accei1Ha B rro-3,n;HeM rrepMe VI B Me3030e 6biJI0 IT0,1J;"'IJ1HeHO rJiaBHbiM
06pa30M ceBep0-3arra,n;HbiM TeKTOHJ.1"'IeCKJ1M JIJ.1HJ.1HM rrapaJieJibHbiM K JIMHMM T3c3pa-TopHKBJ.1CTa.
B no3,n;HeiOpcKoM J1 paHHeMeJIOBOM rrepMo",n;ax BepTM-KaJibHbie ,n;BM:m:eHvrH Ha Teppl1TOPJ1M lloJibCKOi1
HM-3MeHHOCTJ.1 He 6biJili1 TaKJ.1MJ1 Cli1Jlb.HbiMJ.1, KaK B
3arra,n;-HOM -qacTM ~eHTpaJibHOeBponei1:cKoro 6accei1:Ha.
IloJib-CKMM aBJiaKOreH MeHee KOHTpaCTHbiM B OTHOIIIeHJ1J1 K CBOJ.1M OKaMMJieHJ.1HM "'IeM paCITOJIO:m:eHHe K 3a.rra,n;y
mrp: Brra,n;MHa BJ.1KHHr J.1 ~eHTp'a.JibHbiM rpa6eH
CeBep-HOro MOpH (14, 15, 16), rOJIJiaH,n;CKMe BITa,IJ;li1Hbl (5) J11HJ.1-:m:HecaKCOHCKJ.1M 6accei1H (1). KpoMe KpaTKMX rrepMo,n;oB B Me3030e ITOJibCKJ1M aBJiaKOreH COCTaBJIHJI OCeByiO "'IaCTb 6oJiee IIIMPOKO:t1: rroJibCKO-,n;aTcKo:t1: 6opo3,n;hr ( CJ.1HeKJIJ.13a).
