A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA IURID ICA 35, 1988
Iwon na Lamprechl
SANKCJE ALTERNATYW NE N A TLE PRAW N OPO RÓW NAW C ZYM
I
Dając m ożliw o ść stoso w a n ia za ten sam czyn różnych rodzajów kar, san k cje altern atyw n e są jednym z w a żn iejszych w y zna czn ik ów stopnia rep resyjn ości d anego u sta w o d a w stw a 1.
S pecyfika san kcji a ltern a ty w n ych rodzi szereg pytań, g łó w n ie o ch a rakterze k rym inalnop olitycznym , z k tórych m ożna p rzyk ład ow o w y -m ienić n astępu jące: czy i jaki w p ły w -ma a lterna tyw n y typ sankcji na kierun ek sęd zio w sk ieg o w ym iaru kary? Czy na w yb ór ka ry a ltern a tyw -nej m ają w p ły w p rzede w szy stk im o k oliczn o ści p rzedm iotow e, c zy też ok o liczn o ści podm iotow e? Jak ie są w zajem n e zw iązki m iędzy u sta w o -w ym op isem danego p rzestęp st-w a a u sta-w o -w y m za grożen iem karam i alternatyw nym i? C zy san k cje a ltern a tyw n e m ogą w y d atn ie p rzyczyn ić się do ogran iczen ia dom inacji k ary p ozba w ien ia w oln ości?
Próba od pow iedzi na p o staw io n e pytania zn aczn ie p rzekroczyłab y jed nak ramy jed n ego artykułu. W zw iązku z tym w n in iejszej publikacji zw rócon o g łó w n ie u w a gę na m ożliw ości ogran iczan ia stosow an ia kary p ozb aw ien ia w oln o ści p rzez w yk o rzy sta n ie sa n kc ji alternatyw n ych.
Rozważania p row adzon e są z w y k orzysta n iem m etod y p rawn op orów - n aw czej, która p ozw oli zorien tow ać się w tym , czy k ształtu je się w sp ó lna św iad om o ść prawlna w tej k w e stii2, a także — jak ie są p rzy jęte sp o -sob y rozwiązań.
1 W . M ą c i o i z alic za do w y z n a c zn ik ó w stop n ia r e p r e s y jn o ś c i obo k sy s tem u sa n kc ji ka rnyc h: za kr e s p e na liza c ji, u s ta w o w y oraz s ą d o w y w ym iar k ar y (por. Z a -ło ż e n ia u s t a w o w e g o w y m i a r u k a r y , „P aństw o i Prawo" 1984, nr 6).
* Por. M. A n c e l , Z n ac z e ni e i m e t o d y p r a w a p o r ó w n a w c z e g o , W ar sza w a 1979, s. 12— 13.
II
G łów n e tend en cje p olityki krym in alnej w od niesien iu d o кату p o-zb aw ienia w oln o ści zn alazły sw e od bicie w obradach K ongresów O rga-n izacji S targa-n ów Zjedrga-noczorga-n ych . W szczególrga-n ości trzeba tu w ym ierga-n ić III K ongres N arodów Z jed n oczon ych w Sztokholm ie (9— 18 sierpnia 1965 r.) oraz V K ongres N arodów Z jed noczonych w G en ew ie (1— 12 w rześn ia 1975 r.)3.
W p odjętych w ów cza s u ch w ałach i rezolucjach ap elow a n o przede w szystkim o:
— ogran iczen ie do minimum n iezb ędn ego ze w zględ u na ochron ę sp ołeczn ą stosow a n ia kary p ozb aw ien ia w oln ości,
— radyk aln e ogran iczen ie d łu go ści trwania tej kary,
— rozw ijan ie środk ów a ltern atyw n ych n ie zw iązany ch z izolacją sp raw cy od sp o łeczeń stw a4.
W zak resie orzekania środków k arnych bez p ozb aw ien ia w oln o ści (sentencing altern atives) zaleca no w p ierw szym rzęd zie sto sow a n ie g rzy-w n y sam oistnej, rzy-w arun k orzy-w ego skazania i środk órzy-w p robacyjnych , pracy pop raw czej i środk ów p ok rew n ych , ok reso w eg o p ozb aw ien ia w oln ości w po staci tzw. w e ek en d ó w p en itencjarn ych i system ów p ółw o ln ościo -w ych.
Problem atyka rozwijania stoso w an ia kar n ie izo la cy jn y ch b yła także tem atem w ielu sym p ozjów i k o n g resó w m ięd zyn arod ow ych oraz sp ot-kań p rzedstaw icieli w ym iaru sp raw iedliw ości, zarów no państw k ap ita-listyczn y ch , jak i so cja listyc zn y ch 5. Uznawano, że kara p ozb aw ien ia w o l-n o ści l-n ie stal-now i pal-naceum l-na p rzestęp czość, a jej w y k o l-n a l-n ie pro-w adzi za pro-w sze do p opro-w stania szeregu trud n ości6. Kara ta jest potrzebna
3 W III K on gr es ie O NZ u c z e s tn ic z y ły 1083 o so b y , w tym 74 d e le g a c je rzą dow e z s z e ś c io o s o b o w ą d ele g a c ją po lsk ą, a w V K on g r es ie O N Z brało u d z ia ł ponad ty s ią c os ób (w tym 7 z P ols ki) r ep r ez e ntu ją c yc h 91 pa ń stw i k ilk a n a ś c ie o rg a n i-za cji m ięd z yn ar od o w yc h .
4 Por. m. in. A. M a r e k , G ł ó w n e t e n d e n c j e p o l i t y k i k r y m in a l n e j na fo rum O N Z a re f or m a p o l s k i e g o p r a w a k a r ne g o , „P aństw o i P raw o" 1983, nr 1.
5 O w y n ik a c h ty c h s p otk ań inform ują m. in. G e n e r a l r e p o r t b y H. G öransson, „P reparatory P ape rs” [H aga] 1950, vo l. 3,- Strafen o hn e F r e i he i ts e n tz u g un d b e d in g t e V e r u r t e i lu n g n a c hd e m s o z ia li s ti s c h e n Straf re c ht, „Staat un d Recht" 1968, H . 1, s. 117— — 122; „ A r c h iv e s de Politiq-ue C r im ine lle” 1980, T. 4; J. W ą s i k , K ara k r ó t k o -t e r m in o w e g o p o z b a w i e n i a w o ln o ś c i, W r o c ła w 1981, s. 92; B. H o ł y s t , A l t e r n a -t y w n e ś r o d k i k a r y p o z b a w i e n ia w o ln o ś c i, [w:] P r o b l e m a -t y k a w s p ó ł c z e s n e j p e ni -te n - c j a r y s t y k i w ś w ie c ie (w druku).
* P otrzeba z as tąp ie nia kr ótk oter m in o w y ch kar p o zb a w ie n ia w o ln o ś c i pr zez inn e śr odk i kar ne p od no sz on a b y ła już na p ie rw s zy m K o ng re sie K arnym i P e n ite n cjar -ny m w L on dy nie w 1872 r. (por. J. W a s z c z y ń s k i , E w o lu c ja ś r o d k ó w p e n a l n y c h w p r a w i e k a r n y m PRL, „Studia K r ym ina listy c zn e, K ry m in olog ic z ne i P e nitenc jarn e" 1974, t. 1, is. 80.
w ob ec sp raw ców ciężk ich p rzestęp stw , o dużej szk o d liw ości sp ołeczn ej, oraz w stosunku do recyd yw istó w . Podkreślano, że w y ch ow aw cze
zna-czen ie kar n ieizola cyjn y ch jest ogrom ne. W ym agają one jednak dużej pracy organ izacyjnej ze strony zak ładów p racy i sądów , a tak że zn acz-nej rozbud ow y aparatu k ontrolno-nadzorczego. Zakres stosow an ia kary p ozbaw ienia w oln ości p o w inien b y ć zaw ężan y, a w sp ółczesn a polityka krym inalna w inna do niej sięga ć tylk o w ów czas, g d y żaden inny środek n ie jest m ożliw y do za stosow a nia7.
Środki altern aty w n e w öb ec kary pozbaw ien ia w o ln o ści b y ły rów n ież przedm iotem rezolucji i zaleceń k rajów w sp ó ln o ty 'europejskiej. 1 tak p rzyk ład ow o rezolucja (65/1) przyjęta przez Przed staw icieli M inistrów Rady Europejskiej z dnia 22.01.1965 r. za tytu łow an a: W y r o k w z a w i e -szen iu, proba cja i inne a l t e r n a ty w y u wię zie nia stan ow iła, ,,że kary zw iązan e z p ozb aw ien iem w oln ości p ow in n y b yć n akład an e na prze-stępcó w tylk o w tedy, gd y są n iezbęd n e dla osią gnięcia celó w kary, szc zeg óln ie poprzez zabezpieczen ie, by p rzestępstw o n ie zostało p o w tó -rzone i by przestępca popraw ił sw e zachow anie", a dalej: .... zaleca się Rządom ro zw ażen ie u stano w ien ia w ich u sta w o d aw stw ach innych środ -k ó w służą cych uni-kaniu u w ięzien ia, zw łaszcza osób, -k tóre p op ełn iły p rzestęp stw o po raz pierw szy..."8
Mim o ogólnej zgod y co do u jem nych asp ek tó w k ary p ozb aw ienia w oln ości, w p rak tyce w ym iaru sp raw ied liw ości różnych krajów w y stępują duże rozbieżności w odchodzeniu od n iej. Podczas gdy w jed -n y ch krajach kara pozb aw ie-nia w ol-n o ści -nie przekracza 5— 6% ogółu orzeczon ych kar, w in nych p ań stw ach nadal jest ona szeroko w y k o r zy -styw an a. Do państw , w k tórych kara pozbaw ien ia w o ln o ści odgryw a m ałą rolę, n ależy Japonia (1,1% ogółu kar) i k raje sk and yn aw skie (3,5%). Zauw ażalna jest ogóln a św iatow a tenden cja d o ograniczania tej kary do poziom u nie p rzek raczającego 10— 15%, a w n iek tóry ch kra-jach 20% ogółu stosow an y ch kar9.
Najb ardziej radykalną drogą zm niejszania zakresu orzekania kary pozbaw ien ia w o ln o ści winna być jej „redukcja" w k od ek sie karnym , osiągana przez w p row adzanie do u sta w o d aw stw sankcji bez kary pozbaw ien ia pozbaw oln ości, jak rópozbaw nież rozszerzania zakresu sankcji altern atypozbaw -nych. T en d en cje te przybierają różne form y w k odek sach karn ych pa ństw socja listyczn y ch i kap italistycznych .
7 Por. L. F a l a n d y s z , X I K o n g r e s M i ę d z y n a r o d o w e g o Z r z e s z e n ia P r a w a K ar ne go (AIDP), „P a ństw o i P ra w o ” 1974, nr 12, s. 148.
8 K o n fe r e nc j e, r e z o l u c je , z a le c e n ia d o t y c z ą c e p r o b l e m a t y k i p e n i te n c ja r n e j ( w y -b ór t e k s t ó w ) , re d . P. W i e r z -b i c k i , W ar sza w a 1985.
III
Środkam i altern atyw n ym i dla kary pozbaw ien ia w o ln o ści w ramach u sta w ow eg o w ym iaru k ary w różn ych krajach są przede w szystk im 10:
— grzyw na,
— praca poprawcza,
— nap ra w ien ie w yrządzonej szkody. G rzyw na.
Mimo że p oszu kiw an ie a ltern atyw n ych środków k arnych w stosu nku do b ezw zględ n ego p ozb aw ien ia w o ln o ści p oszło w różnych kierunkach, to jednak n ajczęściej orzeka się jako karę altern atywn ą, sam oistn ą karę g rzy w n y. S zczeg óln ie w yraźn ie w ida ć to w krajach za ch od n ioeu rop ej-skich. Karę tę sto su je się w ob ec 50— 85% ogółu ska zan ych spraw ców . W w ypadku skazań za przestępstw a i w yk roczen ia łączn ie kara g rz yw -n y orzeka-na jest w 80— 90% ogółu skazań {-np. w A -n glii — 90° o, Fi-n- Fin-landii — 95%, RFN — 94%, W łoszech — 90%, S zw ecji — 86% )” .
Ud ział kary grzyw n y w strukturze orzek anych środ ków karnych w p aństw ach so cja listyczn y ch jest zn acznie niższy, mimo iż tę karę przewidują w szy stk ie so cjalisty czn e u staw od aw stw a. W sp ółczyn nik sto-sow an ia tej kary nie przekracza w zasad zie 10% orzek anych środków (np. w Bułgarii — 8,9% — w 1974 r., C zech osłow acji — 5% w 1972 r., ZSRR — 3— 4% w 1974 r.). Znacznie w y ż sz y procent orzekanej kary g rzyw n y zan otow ać można w Ju gosła w ii — 35% i na W ęg rzech —■ od 25 do 30% (1974 r.)12.
Zasady stosow an ia k ary g rzy w n y w p o szczegó ln ych krajach przed-staw iają się następ ująco.
G rzyw na jest n ajczęściej stosow a n ym środkiem karnym w A n g l i i . M ożliw e jest jej w ym ierzenie w każdym przypadku, chyba że chodzi o m orderstwo. W w ielu w ypa dk ach grzyw n a jest jedyn ą karą p rzew i-dzianą za p op ełn ien ie przestęp stw a. W u sta w od aw stw ie p rzyjęto jako m aksim um g rzy w n y — 1000 £ , ale n o w sze u sta w y przew idują m ożli-w o ść jej ożli-w y m ierzen ia ożli-w bardzo dużej ożli-w y so k o ści13.
W R F N od 1.01.1975 r. w prow ad zon o zasadę, że skazani na karę p ozb aw ien ia w o ln ości pon iżej 6 m iesięcy w zasad zie n ie są osadzani
W W C hin ach śr od kiem a lter n aty w n y m dla k ró tk ote r m in ow e j ka ry po z ba w ie n ia w o ln o ś c i je s t nadzór jako n a jła g o d n ie js z y ś ro d ek karny. M o ż liw o ś ć jog o w y m ier z e nia w y s tę p u je w 21 przyp adkac h (por. K. K r a j e w s k i , C hiń s ka k o d y f ik a c ja p r a -w a k a r n e g o i p r o c e d u r y ka r ne j, „P ańst-w o i Pra-w o" 1983, nr 10).
11 Poir. H o ł y s t, A l t e r n a t y w n e śr od ki .. . 1
12 Por. Ibide m .
13 Por. P ra w o k ar n e n i e k t ó r y c h p a ń s t w E ur o py Z ac h o dn i ej ( w y b r a n e z a g a d n i e -nia), red. S. F r a n k o w s k i , W a r sz a w a 1982, s. 297— 298.
w zakładach karnych, a jed y n ie ostrzegani o takiej m ożliw o ści (§ 46 St.GB). W ciągu ostatnich 10 lat p opu lacja w ięźn ió w w RFN sta le się zm niejsza. R ozw ijają s ię inne środki altern atyw n e dla kary w ięzien ia — g łó w n ie stosow an ie kary g rzy w n y (w 1966 r. — 66% w szystk ich ska- zań, w 1974 r. — 83%) i w aru n k ow ego za w ieszen ia w yk on an ia kary. W efek cie tego w RFN Obniżono k oszty polity ki krym inaln ej — k o szt 1 dnia probacji w y n o si 30 DM, a 1 dnia w ięzien ia — 52 DM. Z aoszczę-dzon e p ieniądze przeznacza się na pom oc rodzinom w ięź n ió w 14.
Badania p row ad zon e w H o l a n d i i d ały p odstaw ę do tw ierdzen ia, że krótkoterm inowa kara pozb aw ien ia w oln o ści n ie w y k a zu je lep szych efek tów resocja lizacy jny ch niż kara grzyw n y — stąd szero k ie w y st ę -pow an ie tej ostatn iej w u sta w od a w stw ie ho lend erskim 15. Podobny stan praw ny spotyk am y w G r e c j i i J a p o n i i 16.
W k od ek sie karnym A l b a n i i z 1977 r. 24 przepisy na 199 arty-k ułó w części szczegó ln ej dopuszczają w y m ierzen ie g rzy w n y altern aty w n ie z innym i karami. Stan ow i to 12% o gó ln ej liczb y podstaw w y -m ierzenia tej kary.
K atalog kar w a u s t r i a c k i m k o d ek sie karnym z 1974 r. jest dość ubogi, albow iem obejm uje on tylk o 2 kary zasad nicze — karę po zb aw ien ia w o ln o ści i grzyw n ę. W spraw ie o p rzestępstw o zagrożon e karą n ie surow szą niż 5 lat p ozb aw ien ia w o ln o ści sąd u praw n ion y jest orzec grzyw n ę w w y so k ości do 360 staw ek d ziennych . O rzeczen ie grzy -w n y zam iast k rótk oterm in o-w ej kary p ozba-w ien ia -w oln ości jest też m o żliw e w yjątk o w o w razie p opełnien ia przez spraw cę czyn u zagrożo-n eg o karą pozb aw iezagrożo-nia w olzagrożo-n ości do lat 10 (§ 37)17.
Jeżeli chodzi o państw a socjalistyczn e, to w k od eksie karnym R F S R R z 1960 r. w p rzepisach części szczeg óln ej w ystęp ują różne ze staw ienia kar alternatyw nych, z których 1 jest grzyw n a sam oistna. T ytu łem przykładu: grzyw n a w n ajn iższej górn ej w y so k o ści (do 20 Rb) w y stę -puje altern aty w n ie z karą pozb aw ienia w o ln ości do 1 roku i pracą poprawczą do 1 roku (art. 205); grzyw na do 50 Rb w ystęp u je a ltern aty w n ie z karą p ozb aw ien ia w o ln ości do 1 roku i z karą pracy p opraw -czej do 6 m iesięcy (art. 236); grzyw n a do 1000 Rb w y stęp u je altern a-tyw n ie z karą p ozb aw ien ia w oln ości do 10 lat (art. 84). W części szc ze-g óln ej kodeksu k arneze-go RFSRR 67 artyku łów na 211 dopuszcza w y m ierzen ie g rzyw n y altern atyw n ie z innym i karami. P od staw y u staw od aw -stw a karn ego ZSRR (art. 27) w p row ad ziły zakaz zam iany grzyw n y na
14 Por. H o ł y s t , A l te r n a t y w n e ś rodki...
15 Por. A . H e i j d e r, P o li t y k a k r y m i n a l n a w H olan dii, „ N o w e P raw o" 1981, nr 6, s. 117.
16 Por. W ą s i k , Kara..., s. 87.
karę pozb awien ia w oln ości. W zw iązku z tym, grzyw n a w razie jej n ieu iszczen ia podlega zam ianie na pracę p op raw czą bez p ozb awien ia w olno ści.
W k od ek sie karnym J u g o s ł a w i i z 1976 r. grzyw n a p rzew i-dziana jest altern atyw n ie z karą w ięzien ia do 1 roku (art. 218, 219, 252). W ram ach sęd zio w sk ieg o w ym iaru kary, przy istn ien iu o k oliczn ości ła -god zących, sąd m oże orzec grzyw n ę, g d y czyn k aralny za grożon y jest karą w ięzienia bez ozn aczenia dolnej gra nicy tej kary (art. 43 pkt 5).
W R u m u n i i (kodeks karny z 1968 r.) grzyw n a w y stęp u je a lter-n a ty w lter-n ie z karą w ięzielter-n ia do 3 m iesięcy (art. 205), do 1 roku (art. 217), do 2 lat (art. 213).
K odeks karny B u ł g a r i i z 1968 r.18 p rzew idu je g rz yw n ę alterna-tyw n ie z karą pozbaw ien ia w o ln o ści (n aw et do 5 lat) lub pracę po-prawczą. C h arak terystyczn e jest przy tym, że nie spłacona grzy w n a nie m oże b yć zam ienion a n ie tylk o na k arę p ozb aw ien ia w oln ości, ale także na żadną inną karę. N ie ma w ięc kary zastępczej. Ta sw oista cech a b ułgarsk iego prawa karn ego czyni z g rzyw n y karę par e x c el -len ce w o ln o ścio w ą 19.
W c z ęśc i szczegó ln ej k odeksu karnego N R D z 1968 r. 78 sankcji na 199 dopuszcza w ym ierzenie kary g rzyw n y jako kary altern atyw n ej. Stanowi to 39,2% ogółu p rzepisów , na p od staw ie k tórych m ożna w y -m ierzyć k arę20.
Praca popraw cza.
W k od ek sie karnym R F S R R oraz w B u ł g a r i i praca popraw -cza jest jedną z kar p rzew idzian ych w ramach sankcji altern atyw n ych. W ystęp u je ona altern atyw n ie z karą pozb aw ien ia w oln ości bądź z karą grzyw n y.
W k od e k sie karnym A l b a n i i spotyka m y karę w ych o w a n ia przez pracę. Stan ow i ona środek altern atyw n y dla g rz yw n y lub pozbaw ien ia w olno ści, np. grzyw na do 500 lek, w ych ow an ie przez pracę lub pozba-w ien ie pozba-w o ln o ści do 1 roku (art. 170)21.
W k od ek sie karnym W ł o c h , F r a n c j i , D a n i i w y stęp u je w y -k o n yw a n ie ob ow iąz-k ow ej pracy na ce le p ubliczn e22.
ls K ode ks te n b yl w ie lok ro tn ie n o w e liz o w a n y : w 1968 (2 zm iany), 1969, 1973, 1974, 1975, 1977, 1978, 1979 i 1982 r.
и Por. 8 K u n i c k a - M i c h a l s k a , G r z y w n a w p r a w i e k a r n y m i p o l i ty c e k a r n e j Bułgarii, W r o c ła w 1985, s. 19.
20 Por. S ł u g о с к i, Kar a g r z y w n y . .. , s. 36— 42. 11 Por. ib id em , s. 41.
22 Por. J. G ó r n y [гос .]. Die F r ei heit ss tr a fe und ihre Su r r o ga te im d e u ts c h e n un d a n ds lä n d is c he n Re cht, red. H. H. J e s c h e c k , „P aństw o i Prawo" 1986, nr 4.
N ap raw ienie w yrząd zon ej szk od y.
N ap raw ien ie szk od y w yrządzon ej p rzestępstw em u znaw an e jest w części państw zachodnich za sam od zieln y środek karny. Jest to n ow y środ ek odd ziaływ ania p opraw czego sto so w an y coraz szerzej w św iecie. Zwraca się u w agę, że rekom pensata n ie ogranicza się do od szkodow an ia pien igżn ego, lecz d oty czy rów nież ustan ow ien ia p o zy tyw n y ch sto su n -k ów pom iędzy p osz-k odow an ym a przestępcą, i że ma to istotną w artość dla resocjalizacji przestęp cy. M oże ona w zm ocnić sam oocen ę i sam o-k on trolę p rzestęp cy 23. Środeo-k ten, jao-ko altern atyw n y dla o-kary pozba-w ien ia pozba-w oln ości, spotyka m y in. in. pozba-w u stapozba-w o d apozba-w stpozba-w ie W i e l k i e j B r y t a n i i , R F N , M e k s y k u24.
IV
Dla w ielu u staw od aw stw karnych ch arak terysty czne są tend encje do rozszerzania zakresu sankcji alternatyw n ych. I tak dla przykładu, n o w eliza cja k odek su k arnego R F S R R w 1982 r. p olegała przede w szy -stkim na ogran iczeniu zakresu stosow an ia k ary p ozbaw ienia w oln ości, a co za tym idzie — p rzek ształcen iu w zajem n ej proporcji m iędzy tą karą a środkam i n ieizolacyjn ym i. Kara p ozb aw ien ia w o ln o ści n ie p ow in -na być stosowan a, w m yśl o gó ln e go założenia, g d y c ele karania mogą być osią g n ięte przez zastosow a nie in nych form resocjalizacji. W zw iąz-ku z tym w yelim in o w a n o w o g ó le z n iektórych san kcji karę p ozb a w ienia w oln ości oraz w prow ad zono do w ielu in n ych karę pracy p op raw -czej i g rzyw n y jako alternatyw ną w ob ec p ozbaw ien ia w oln o ści (np. karę pracy popraw czej do 2 lat w prow ad zono do sankcji, gd zie figurow ała ty lk o kara p ozbaw ien ia w olno ści). Tym przem ianom tow a rzyszył p roces n adaw ania środkom n ieizolacyjn ym n o w ego , bardziej d o leg liw eg o dla skazanego, charakteru. Uw aża się, że w yn ik a to z faktu, że mają one b yć traktowane jako środki altern aty w n e w ob ec ka ry p ozb aw ienia w o l-n ości23.
W R F N panuje daleko p osu n ięty k ry tycyzm w stosu nku do k ró t-k oterm inow ej t-kary pozbaw ien ia w oln ości (do 6 m iesięcy). W ed ług
Por. H o ł y s t , A l t e r n a t y w n e śr odk i.. . 24 Por. W ą s i k , Kara..., s. 57.
23 Por. A. B. S a c h a r o w , P ie r s p i e k t iw y r a z w it ij a s o w i e t s k o g o u g o lo w n o g o p r a w a, „ S o w ie tsk o jc G osud ars tw o i Praw o" 1983, № 7, s. 79— 88; N. E. K u z n i e-c o w a , N o w o j e u g o ł o w n o je z a k o n o d a l i e l s t w o i j e g o n a u c z n o p r a k t i c z e s k o j e z n a c z e -nij e, ..S o w ie tsk oje G osu da rs tw o i P raw o” 1984, № 1, s. 73; E. B i e ń k o w s k a , N o w e l i z a c j a z 1982 r. k o d e k s u k a r n e g o RFSRR,; „P aństw o i P rawo" 1984, nr 11.
d yrek tyw kod ek su karnego, karą taką można orzec tylk o w w yjątk o-w y ch o-w ypadkach, g d y jest to n iezb ęd n e26.
W H o l a n d i i praw o karne dopuszcza m ożliw o ść stosow an ia g rzy -w n y za każdy rodzaj p rzestęp st-w a. N ie ma p rzestępst-w , k tórych p op ełn ie ełn ie p ociągałob y za sobą ob ligatoryjełn e zastosow a ełnie kary typu izo -la cy jn eg o27.
N a le ży podkreślić, że n iektóre u sta w od aw stw a przew idują sank cje a ltern a tyw n e bez kary p ozbaw ien ia w oln ości. N a p rzyk ład w k od ek sie karnym R F S R R p ew n e ty p y p rzestępstw zagrożone są jed yn ie karą g rzyw n y w altern aty w ie z karą pracy poprawczej, np. grzyw n a do 30 Rb albo praca poprawcza do 6 m iesięcy (art. 135); grzyw n a do 50 Rb albo praca poprawcza do 6 m ie sięcy (art. 184)28.
W k od ek sie karnym A l b a n i i san kcje a ltern a ty wine bez kary p o-zb aw ien ia w o ln ości o-zbu dow ane są z trzech kar p o zo stają cych w a lter-n a tyw ie lter-np. grzyw lter-n a do 500 lek, lter-nagalter-na sp ołeczlter-na albo w y ch ow alter-n ie przez pracę (art. 222)29.
W praw ie b u ł g a r s k i m szereg p rzestęp stw zagrożon ych jest w y -łączn ie karam i n ie p olegającym i na p ozbaw ieniu w o ln o ści (z regu ły jest to kara pracy popraw czej w altern aty w ie z grzyw ną). Z m yślą o p oszerzen iu w p raktyce korzystania ze środ ków w o ln ościo w y ch pod-n iesiopod-n o d o ty ch czasow e mipod-nimum kary pozbaw iepod-n ia w olpod-n o ści jako ro-dzaju kary z 1 m iesiąca na 3 m iesiące (art. 39 ust. 1 k.k.)30.
V
N a gru n cie p olsk iego kodek su karnego, przy w y stęp u ją cy ch 20 ty -pach sankcji, san kcje alternatyw ne stanow ią 8 typ ó w sank cji i tworzą za grożen ie u sta w o w e 61 p rzestęp stw (22% w szy stk ich p rzestępstw). W przypadku zbrodni, przy w y stęp u jący ch 7 typach san kcji, sankcjo altern atyw n e stanow ią aż 6 typ ów sankcji, co tw orzy zagrożen ie u sta -w o -w e 20 typ ó-w rodzajo-w ych zbrodni (61%) -w szystkich żbrodni). Jeżeli natom iast ch od zi o w ystęp k i, san k cje a ltern aty w n e tworzą 2 typ y san k cji i odnoszą się do 41 typ ów rodzajow ych w y stęp k ów (17% w sz y -stkich w ystęp ków ).
28 Par. I. A n d r e j e w , (w s tę p do:] P r a w o k ar n e n i e k t ó r y c h pań s tw ..., s. 8. 27 Por. H с i j d e r. P olit yk a... , s. 115.
28 P oi. S ł u g о с к i, K ara g r z y w n y . .. , s. 36. 29 Por. i bid e m , s. 41.
30 Por. В. K u n i c k a - M i c h a l s k a , Z m ia n y w b ułg a r s k im k o d e k s i e k ar n y m , „P a ństw o i Prawo" 1984, nr 5, s. 67.
S ankcje altern atyw n e są tw orzon e ze w szy stk ich kar zasad niczych , jednak że sędzia ma do w yb oru n ie za w sze ten sam układ rod zajów i w ie lk o ści kar. N a jczęściej sp otyk an ym typem sank cji altern atyw n ej jest kara p ozb aw ien ia w o ln o ści od 3 m iesięcy do 2 lat, kara ograni-czania w o ln o ści od 3 m iesięc y d o 2 lat albo g rzyw n a od 20 000 do 50 000 zł (25 sankcji). N ajrzadziej natom iast w y stęp u ją sankcje: kara p ozb aw ien ia w oln o ści od lat 10 do 15 alb o kara śm ierci (altern aty w n ie kara 25 lat pozb aw ien ia w oln o ści — 2 sankcje); kara p ozb aw ien ia w o l-n ości od 3 do 15 albo 25 lat (2 sa l-n k cje)31.
Polski u staw od aw ca n ie przewidział żad n ego typu sankcji bez kary pozbaw ien ia w oln ości. Kara ta w ystęp u je bądź jako jed y n e u sta w ow e zagrożen ie, bądź też jako jedna z kar w ram ach sankcji a ltern a ty w -nych. Tak zw an e „w olno ściow e" rod zaje kar, w tryb ie zw yk łym (bez stosow an ia art. 54, 55 i 57) m ogą być w ym ierzan e ty lk o w ogra niczo-nym zak resie. W przypadku b ow iem w ystępk ó w , san kcje a ltern atyw n e tworzą 2 ty p y san kcji i odnoszą się do 41 ty p ów rod za jow ych w y stę p -k ów (17% w szyst-k ich w ystęp-k ów ).
VI
U k ształto w an ie u staw ow e go w ym iaru kary w k od eksach różnych p aństw w p ływ a m. in. na rozmiary populacji w ięzienn ej. W ielk o ść tej zbiorow ości, choć u leg a zm ianom, n iek ied y n a w et znacznym , ma jednak w Po lsce w yraźn ą tend en cję do p ozostaw ania w granicach 250— 300 osób na 100 tys. ludności. O znacza to — jak zau w ażył J. J asiński32 — że w ok resie osta tn iego 30-lecia stale co trzech- czterech setn y o b yw atel przebyw a u nas w zakładzie karnym. N a leży sob ie u św iadom ić, że liczba p rzeb yw ających w Polsce w zakładach k arnych b ęd zie się je -szcze sy stem atyczn ie p ow ięk sza ć w zw iązku z fu n kcjon ow aniem u sta w y z dn. 10.05.1985 r. o szczeg óln ej od p ow ied zialno ści karnej (Dz.U. nr 23, poz. 101). M ożna m ieć u zasad nion e w ątp liw ości, czy sam oistna grzyw na sięg ająca g órn ych gran ic p rzew idzianych przepisam i tej u sta w y b ęd zie sp łacana. Formą jej w yk on ania b ęd zie w zw iązku z tym zastęp cza kara p ozbaw ienia w o ln ości33.
31 Szerzej na ten tomat por. I. L a m p r e c h t , S a n k c j e a lt e r n a ty w n e j a k o p r o -b lem u s t a w o w e g o w y m i a r u k a r y w k o d e k s i e k a r n y m , „A cta U niversitatis Lodziensis”
1985, Folia iuridica 22.
31 Por. J. J a s i ń s k i , P u n it y w n o ś ć s y s t e m ó w k a r n y c h ( k o nt y n u a c j e ), „Pań-stwo i Prawo" 1984, nr 6, s. 62.
Pod an e w ielk o ści są bardzo w y so k ie i w yn ikają w dużej m ierze z p referow an ia k ary p ozbaw ien ia w o ln o ści na gru ncie u staw ow ego, jak i są d ow ego w ym iaru kary.
Rozm iary populacji u w ięzio n y ch w innych p aństw ach so cja listy c zn ych są zróżzn icow azne. Do grup y p ań stw o w yższym p oziom ie u w ię zio -n y ch zalicza się, obok Polski, C zech osłow ację, NRD, ZSRR. Do grupy o n iższym poziom ie n a leżą Bułgaria, W ęgry, Ju gosław ia. Przeciętna w ielk o ść popu lacji w ięzien n ej w krajach so cja listyczn y ch k ształtu je się jednak na poziom ie 150 osó b na 100 tys. ludności.
Jeżeli chodzi o eu ro p ejsk ie p aństwa kap italistyczn e, to różnice w y -stęp u jące m iędzy tym i krajam i są bardzo w yd atne (np. w Au strii popu-lacja w ięzien n a jest 4-krotnie w ięk sza niż w H olandii). Średnia jednak populacja w ięzien na , w całej gru p ie zachodn ich p ań stw europ ejskich, k szta łtu je się na p oziom ie 60— 70 osób na 100 tys. lud n ości84.
Polski system k arn y n a leży zatem do n ajbardziej p u n ity w n y ch w Europie. W w yn iku w ielo letn iej ew olu cji system u karania doszło do tego, że w eu rop ejsk ich krajach populacja w ięzien n a w stosunk u do liczb y lud n ości jest zn acznie m niejsza niż w Polsce. N a p od k reślen ie za-słu gu je przy tym to, że nadal p odejm ow an e są tam w y siłk i w kierunku d alszego jej zm niejszan ia55,
VII
U w agi k om p aratystyczn e d otyczą ce sankcji altern atyw ny ch w k on -frontacji ze stanem praw nym ob ow iązu jącym w tej m ierze w Polsce ujaw niają aktu alność stw ierdzenia, jak ie 13 lat tem u u czyn ił J. Jasiński an alizując sy stem zagrożeń karą pozbaw ien ia w oln ości. „Czeka nas długa i m ozolna droga sto p n iow ego obniżania poziomu punitywno.ści system u karnego. Na tle an alog iczn ych system ów , którym i m oglib yśm y g o porównać, ry su je s ię on jako m ający cech ę surow ości zaznaczon ą bardzo dobitn ie [...]. Trzeba b ęd zie sob ie p on ow n ie u św iadom ić, że w k atalogu kar zasad niczych p ozba w ien ie w oln ości sto sow an e b ez-w zg lęd n ie jest (poza karą śm ierci) karą zaez-w ierającą ez-w sobie ładunek n a jw ięk szy d olegliw o ści. W imię czeg o m iałoby się d o zow ać tę d o le-g liw o ść niek tórym spośród w sp óło b y w ateli w sposób przekraczający najniższą miarę n iezbęd ną dla o siągn ięcia sp ołeczn y ch zadań w ym iaru spraw iedliw ości?"36.
34 Por. J a s i ń s k i , P u ni ty w n oś ć ..., s. 53 i 62—63.
33 Por. na ten tem at: P r a w o k a r ne n i e k t ó r y c h pa ńs tw ..., s. 376__377.
3C J. J a s i ń s k i , P u n i t y w n o ś ć s y s t e m ó w k ar n yc h . R o z w a ż a ni a nad z a k r e s e m , for m am i f i nt e n s y w n o ś c i ą p e na l iz a c ji , „Studia Prawnicze" 1973, nr 35, s. 58—59.
W ydaje się, że wn ioski p łyn ą ce z ca ło ści p o czyn ion ych rozw ażań w in n y iść ty lk o w jednym kierunku, a m ian ow icie ogran iczenia sto so -wania kary pozbaw ien ia w oln ości na rzecz środ ków n ieizolacyjn ych. N a le ży w yk o rzystać w tym przedm iocie dośw iadczen ia innych państw, za lecen ia ONZ, w y n ik i konferencji m ięd zyn arod ow ych itp. Chodzi o to, aby to co w innych krajach jest od dawna rzeczy w istością n ie p ozosta-w a ło ozosta-w Polsce cią g le ozosta-w sferze p ostu latóozosta-w de l eg e ferenda.
Instrum entem m ogącym w yd atn ie p rzyczyn ić się do ogran iczen ia dom inacji kary p ozbaw ienia w oln o ści są san k cje altern atyw ne. Ten typ sankcji ma bowiem — jak w y kazu ją b adania37 — w yraźn y w p ły w na kieru nek sęd ziow sk iego wym iaru kary. N a leży jednak w tym celu:
1) w prowadzić do kod ek su karn ego ogóln ą norm ę preferującą środki w oln o ścio w e. W rozdz. VII zatytu łow any m W y m i a r k a ry w in ien zn a-leźć się przepis stw ierdzający, że w ym ierzając karę sąd p ow inien p rze-de w szystkim sto sow a ć środki w o ln o ścio w e, g d y jest to m ożliw e ze w zględu na stopień sp o łeczn eg o n ieb ezp ieczeń stw a czyn u 38. Priorytet kar bez p ozbaw ienia w o ln o ści został w p raw dzie u stalon y przez W y t y c z-ne z 30.05.1979 r. w sp raw ie w ym iaru k ary za p rzestęp stw a zagrożon e p rzem ien nie zasad niczą karą p ozb aw ien ia w oln o ści, ogran iczen ia w o l-n ości lub grzyw l-n y, lecz l-n ie zastąpi to u sta w o w eg o u reg u low al-n ia39;
2) rozszerzyć w y stęp u jąc y w k o d ek sie k arnym k atalog san kcji a lter-n atyw lter-n y ch lter-na w ięk szą liczb ę p rzestęp stw lter-n ie u m y śllter-n y ch (aktuallter-nie w k o dek sie karnym w y stęp u je ty lk o 6 w y stęp k ó w n ieu m yśln ych o san k -cjach altern atyw n ych )40, jak rów nież na te czyn y, przy k tó rych p rzew i-dziana je st krótkoterm in ow a kara pozb aw ienia w o ln o ści o znacznej roz-p iętości m iędzy minimum i m aksim um kary;
3) przełam ać k onserw atyw n ą regu łę zagrożenia w k od ek sie karnym każdego przestęp stw a karą p ozb aw ien ia w oln ości, a zatem w prow adzić typ sankcji altern atyw n ej opartej na środkach n ieizolacyjn ych ;
4) rozszerzyć zakres stosow an ia g rzyw n y sam oistnej jako środka altern atyw n eg o dla kary pozba w ien ia w oln ości, tam, gd zie charakter p rzestęp stw a na to zezw ala;
37 Por. B. M ą k o s a . U s t a w o w y i s ę d z i o w s k i w y m i a r k a r y za p r z e s t ę p s t w a n i e -u m y ś l ne , „Państwo i Praw o" 1979, nr 4.
38 Taki p ostu lat zgłosił S ł u g о с к i, odnośnie do sam oistnej k ary grzyw ny
IKar a g r z y w n y .. . , s. 256).
39 Por. M. C i e ś l a k , O w y t y c z n y c h Są du N a j w y ż s z e g o w s p r a w i e w y m i a r u k a r y z a p r z e s t ę p s t w a z a g r o ż o n e a lte r n a ty w ni e .. ., W arszaw a 1981; J. W a s z e z y ń- s к i, glosa do W y t y c z n y c h Sądu N a j w y ż s z e g o w s p r a w ie w y m i a r u k a r y za p r z e -s t ę p -s t w a z a g r o ż o n e a l te r n a ty w ni e .. ., „Państwo i Prawo" 1980, nr 5.
40 W ystępk i nieumyślne o san kcjach alte rn atyw ny ch są stypizow ane w nastę-pują cych przepisach k.k.; art. 156 § 3, 160 § 3, 163 § 2, 191 § 2, 246 § 3, 257 § 2.
5) w prow ad zić ogólną zasad ę d osto sow an ia kary g rzy w n y do w y so -k o ści zarob-ków Ludności (a nie ruchu cen i poziom u inflacji). W arto by zatem sięgn ą ć do w zorów in nych państw, szczegó ln ie so cjalistyczn y ch , w k tórych w y so k o ść g rz yw ien p ozostaje w proporcji do p rzeciętn ych zarobk ów 41. W p rzeciw n ym w ypadk u g rzyw n a p rzestanie być środkiem a ltern atyw n ym dla k ary p ozb aw ien ia w oln ości, albow iem prowad zić będzie do zastęp czej kary p ozb aw ien ia w oln ości, a w ięc u zyska się efek t od wrotny od zam ierzonego.
W płynęło do Redakcji K atedra Praw a K arnego U4
„Folia iu ridica"
w czerwcu 1986 r,
Iw o n na La m prech t
ALTERNATIVSANKTIONEN IN VERGLEICHENDER SICHT
A lterna tiv e S anktionen bilden einen besonderen Typus d er Sanktion, d er die A n-w endung v ersch ied enartiger Strafen ermöglicht. Damit ist die V erzichühtung auf Frei-h eitsstrafe verbunden, w elcFrei-he prinzipielle Bedeutung in der Strafpolitik Frei-hat. Die Grösse der G afän gnispopulation ist in Polen ausnahmsw eise hoch, was sich aus Realisierung der Strafpolitik ergibt, vor allem die Bevorzugung der Freiheitsstrafe, oh ne and ere Strafmassnahm en zu benutzen.
Das polnische Strafsystem gehört de n pu nitivste n in Europa. Die Erfahrungen d er anderein Staaten, Empfehlungen der O rganisation der V ereinten Nationen, Er-gebnisse der in tern ation ale n K onferenzen u.s.w., w eisen auf die Begrenzung der A nw endung der F reiheitsstrafe, zugunsten der nicht isolierten M assnahm en im Kampf mit K rim inalität; auch A ltern ative S anktionen können dazu dienen.
Zu diesem Zweck soll eine allgemeine Norm ins Strafgesetzbuch eingeführt w erden, die die Freiheitssm assnahm en an der Spitze stellt; fern er die Erw eiterung der a ltern ativ en Sanktionen, der D urchbruch der ko nservative n Regel als Bedrohung je-der Straftat mit Freiheitsstrafe, und die Erw eiterung je-der A nw endung je-der V erurteilu ng zu ein er se lbständigen G eldstrafe, die dem Lohn d er Bevölkerung angep asst ist.
